فراز واہلا
پاکستان دے فوجی آمر جنرل محمد ضیاء الحق دے مارشل لا دے خلاف چلن والی تحریک بحالی جمہوریت دی تحریک وچ شاید حراست وچ لئے جاݨ والے سبھ توں کم عمر شخص فراز واہلا سی جو گرفتاری دے وقت صرف تن یا چار سال دے سی ۔[۱]
فراز واہلا اس تحریک وچ اپنے والد تے اپنی شمولیت دے بارے وچ دسدے نيں کہ انہاں دے والد انہاں نوں انہاں احتجاجی مظاہرےآں وچ لے جاندے تے انہاں نوں پیپلز پارٹی دا پرچم پھڑیا کر اگے کردیندے سی ، حالانکہ اس وقت اوہ بہت چھوٹے سی ۔
وہ کہندے نيں کہ کدی انہاں موقعاں اُتے ’لاٹھی چارج ہوئے جاندا یا آنسو گیس سُٹ دتی جاندی، مینوں یاد اے کہ وچ روندا سی تے میرے ابو مینوں بچانے دی کوشش کردے سن ۔ کدی پولیس سانوں پھڑ کر لے جاندی سی۔
ان نوں یاد اے کہ اک موقع اُتے انہاں نوں گرفتار کر کے تھانے دے لاک اپ وچ ڈال دتا گیا سی تے شاید ایويں اوہ اس تحریک دے گرفتار ہونے والے سب توں کم عمر شخص بن گئے۔
’مینوں پولیس نے لے جا کے لاک اپ وچ دوسرےآں دے نال بند کر دتا۔ فیر اک افسر آئے تے انہاں نے پُچھیا کہ اس بچے نوں کیوں بند کیہ ہویا اے ؟ فیر انہاں نے مینوں کڈیا تے وچ تھانے دے صحن وچ کھیلدا رہیا۔‘
ان دے والد پنجاب وچ ایم آر ڈی دے سرگرم رہنما سن تے اکثر پولیس فراز نوں تے انہاں دی والدہ نوں تھانے لے جاندے تاکہ انہاں دے والد نوں مجبوراً آکے گرفتاری دینی پڑدی۔ ’یہ سلسلہ بچپن توں ہی شروع ہوئے گیا تھا۔‘
فراز واہلہ دسدے نيں کہ کیونجے انہاں نوں پرچم پھڑیا کر جلوساں وچ اگے کیتا جاندا سی اس لئی اوہ اس مزاحمتی تحریک دی اک علامت بن گئے۔ وہ کہندے نيں کہ شاید انہاں دے والد انہاں نوں اس لئی وی نال لے جاندے سن کہ اوہ چاہندے کہ ایہ پیغام دتا جائے کہ آمریت دے خلاف مزاحمت پاکستان دی آنے والیاں نسلاں تے مستقبل دے لئی ضروری سی۔
وہ اپنے والد دے بارے وچ کہندے نيں کہ ’ماں انہاں دا اکلوندا بیٹا سی لیکن فیر وی اوہ سمجھدے سن کہ مینوں انہاں مظاہرےآں وچ لے جانا اہم سی ۔ وچ گوجرہ دے علاوہ انہاں دے نال لاہور تے لاڑکانہ وی گیا۔ سانوں چھپ چھپ کر جانا پڑدا تھا۔‘
فراز واہلہ دسدے نيں کہ انہاں دے والد آمریت دے خلاف تے جمہوریت دے لئی جد وجہد تاں کردے رہے لیکن تحریک دے بیشتر کارکناں دی طرح انہاں نوں وی اس دی بھاری قیمت چکانی پئی۔
’ان دی ازدواجی زندگی تباہ ہوئی، انہاں دا اپنا کیریئر تباہ ہويا۔ تے اک وقت ایسا آیا جدوں انہاں نے مایوس ہوئے کے سیاست چھڈ دی۔ بعد وچ انہاں نے میرے توں اکثر ایہ وی کہیا کہ کاش وچ تسيں نوں بچپن وچ زیادہ وقت دیندا۔‘
تو کدی فراز واہلہ دے دل وچ ایہ گل آئی کہ کاش اوہ اس تحریک دے علم بردار نہ بنائے جاندے تے کاش جمہوریت دی جد و جہد دی علامت نہ بندے؟
’جدوں ميں چودہ پندرہ سال دا سی تے اس وقت اس سارے عمل دے نتائج تے مضمرات سامنے آ رہے سن، تاں وچ کدی کدی سوچیا کردا سی کہ اوہ اک بہت وڈی غلطی سی، جتھے تک میرے خاندان دا تعلق سی ۔ وچ سوچکيا کہ ایسا نہ ہُندا تاں شاید میری امی خوش رہندیاں۔ جے ایسا نہ ہُندا تاں خاندانی طور اُتے زیادہ خوشحال تے خوش ہُندے تے ہماریا بچپن چنگا گزردا۔ مگر ہن مینوں اس گل دا احساس ہُندا اے کہ اوہ اک تربیت تھی۔‘
وہ کہندے نيں کہ ذاتی خوشی دی قربانی دا احساس انہاں دے والد نوں سی ’ابو مینوں دسدے کہ انہاں نوں افسوس سی کہ اوہ مینوں وقت نئيں دے پاندے تے سانوں انہاں ساری مصیبتاں توں گزرنا پڑدا مگر اوہ کہندے سن کہ ساڈے مستقبل دے لئی چنگا اے، تواڈے مستقبل دے لئی چنگا، پاکستان دے مستقبل دے لئی چنگا اے ۔‘
تو جدوں انہاں نوں اِنّے برس بعد ایہ تصویراں ملیاں تاں انہاں دے والد دا کیہ رد عمل سی انہاں نوں دیکھنے پر؟
’وہ خاموش رہے۔ مینوں ایسا لگیا کہ اوہ اس اُتے کوئی گل نئيں کرنا چاہندے، میرح حوصلہ افزائی نئيں کرنا چاہندے۔ اوہ نئيں چاہندے سن کہ جو سب کچھ انہاں دے نال ہويا اوہ میرے نال وی ہو۔‘ لیکن فراز واہلاہ نے کہیا کہ جدوں انہاں نے خود جنرل پرویز مشرف دے خلاف چلنے والی تحریک وچ حصہ لیا تاں انہاں دے والد نے انہاں نوں منع نئيں کیتا۔ ’انہاں نے مینوں روکیا نئيں، لیکن حوصلہ افزائی وی نئيں کيتی۔‘
فراز واہلہ کہندے نيں کہ تحریک دے بیشتر کارکناں دی طرح انہاں دے والد نوں وی برساں تک اپنے موقف دی قیمت چکانی پئی ’کیونجے جنرل ضیاء دے مرنے دے بعد انہاں دا دور تاں ختم نئيں ہويا۔ انہاں دے باقیات تاں طاقتور عہدےآں اُتے سن تے نيں۔ انہاں دا اثر حالے وی اے ۔‘
اپنے والد دے بارے وچ کہندے نيں کہ ’افسوس ایہ اے کہ اُنہاں جداں آدمی نظام دی وجہ توں تباہ ہويا۔‘ اوہ دسدے نيں کہ انہاں دے والد نے بعد وچ مایوس ہوئے کے سیاست چھڈ دتی، لیکن انہاں دی سیاسی جد وجہد دی وجہ توں انہاں دا قانونی کیرئیر وی خراب ہويا۔ ’لاہور ہائی کورٹ دے ججاں دے لئی لسٹ وچ انہاں دا ناں میرٹ اُتے شامل کیتا گیا لیکن فیر اوہ لسٹ وچوں کڈ دتا گیا۔ ابو عدالت وچ گئے، ہائی کورٹ نے کہیا ایہ نا انصافی ہوئی لیکن فیر وی احکامات اُتے عمل نئيں ہويا، سپریم کورٹ وچ گئے، انہاں نے وی ایہی کہیا۔ چھ ست سال لگے لیکن عمل نئيں کیتا گیا۔ اوہ آزاد جج چاہندے ہی نئيں سن ۔ فیر ابو نے کہیا کہ بس ہن وکالت کراں گا، انسانی حقوق دا کم کراں گا۔‘
فراز واہلہ تسلیم کردے نيں کہ انہاں دے والد دا انہاں نوں احتجاجی جلساں وچ لے جانا اک بہادر فعل سی ’ماں انہاں دا اکلوندا بیٹا سی، بچہ سی ۔ اس وقت جدوں اِنّے مظالم کیتے جا رہے سن، کوڑے لگائے جاندے، پھانسیاں ہوئے رہیاں سن۔۔۔ اوہ دسنیا چاہندے سن کہ ایہ ساڈے مستقبل دے لئی اہم جدوجہد اے ۔‘
فراز واہلہ کہندے نيں کہ پاکستان وچ انہاں دی عمر دے نوجواناں نوں زیادہ تر بحالی جمہوریت دی اس تحریک دے بارے وچ معلوم ہی نئيں سی ’کیونجے ضیاء دور وچ صحافیاں اُتے وی اِنّی سختیاں کيتیاں گئیاں کہ ایہ چیزاں دب گئياں۔ لوک ڈردے سن ۔ ایہ تصویراں وی اِنّے سال بعد اک صحافی نے داں، اوہ وی بینظیر بھٹو دے دوسرے دور حکومت وچ ۔‘
ان دا کہنا اے کہ ایم آر ڈی اک مثالی تحریک سی ’اس دی اہمیت دا ایويں اندازہ لگائاں کہ دنیا دی وڈی اُتے امن احتجاجی تحریکاں وچوں اک سی تے اسنوں کس طرح سختی توں کچلا گیا۔ فیر وی ایہ ساڈی تریخ دا حصہ نئيں اے، ایہ ساڈے نصاب دا حصہ نئيں اے۔ ایہ ایسی تحریک سی جس اُتے فخر کیتا جا سکدا اے۔ مگر فخر کرنے دا وی حق نئيں اے ساڈی قوم کو، اسنوں سامنے ہی لیانے نئيں دیندے۔‘
فراز واہلہ دی اک کہانی اے لیکن مارشل لا دے خلاف اس مزاحمتی تحریک وچ شریک ہر فرد دی زندگی تے خاندان اس جد وجہد توں متاثر ہوئے تے اس دی یاداں انہاں دی زندگیاں دا حالے وی اہم حصہ نيں ۔