فريد احمد رحمانى
بستی ضلع تے گونڈہ دے لئی تے خصوصاَ اہل حدیث دے ایتھے مولانا فرید احمد بن برکت اللہ رحمانی دی شخصیت محتاج تعارف نئيں ،آپ 1922ء یا 1923ء وچ ضلع بستی دے اک مشہور پنڈ پیکولیا سلم وچ پیدا ہوئے ابتدائی تعلیم پنڈ وچ ہوئی۔ 1933ء وچ اردو توں تے 1934ء وچ ہندی توں مڈل پاس کيتا۔ فیر آپ دا رجحان دینی تعلیم دی طرف ہويا لہذا آپ 1934ء وچ شکراوہ دے اک مدرسہ دار العلوم وچ داخل ہوئے۔ مدرسہ حالے نواں نیا قائم ہويا سی وڈی مشکل توں آپ اوتھے اک سال رہ سکے پہلی جماعت دی تعلیم دے بعد1938ء وچ فیض عام مئو وچ داخلہ لیا تے دوسال تک ایتھے رہے۔ 1939ء وچ یونیورسٹی رحمانیہ دا ارادہ کيتا تے اوتھے اُتے جماعت ثانیہ وچ داخلہ ہويا ،1943ء وچ یونیورسٹی رحمانیہ چھڈ کے غزنویہ امر تسر چلے گئے اوتھے دے جنہاں علماءسے استفادہ کيتا انہاں وچ اک خاص ناں محمد حسین صاحب دااے۔ اس دے بعد آپ ہور تعلیم دے لئی مولانا محمد اسماعیل سلفی دے قائم کردہ مدرسہ وچ داخل ہوئے ایتھے آپ نے ترمذی ابوداو د تے مسلم محمد گونڈوی توں پڑهی سند فراغت توں اک سال پہلے گھر آ گئے اس وجہ توں سند نہ حاصل کرسکے۔[۱]
حالاتِ زندگی[سودھو]
آپ بچپن ہی توں ذہین سن ،شکراوہ وچ آپ نوں پہلی پوزیشن لیانے اُتے بلوغ المرام انعام وچ دتا گیا۔ فیض عام وچ آپ صرف دوسال رہے ،پہلے سال قافیہ وچ پورے نمبر لیانے اُتے تحفة الاحوذی تے دوسرے سال بلوغ المرام مکمل حفظ کرنے اُتے صحیح بخاری انعام وچ ملا۔
گھر آکے آپ نے ضلع بستی نوں اپنی توجہات دا مرکز بنایا۔ گاو ں اُتے اک مدرسہ کھولیا جس وچ آپ منتظم وی سن مدرس وی بعد وچ آپ نے تدریس چھوڑدی تے تجارت وچ لگ گئے مگرعمر دے آخری ایام توں کچھ پہلے تک مدرسہ دی نظامت کردے رہے۔ مدرسہ توں آپ نوں کِنّی محبت سی اس دا اندازہ اس توں لگایا جا سکتاہے کہ آپ دا اکثر وقت مدرسہ وچ ہی گزردا سی۔ شروع وچ مدرسہ گاو ں وچ مسجد توں ملحق سی مگر آپ نے کوشش کرکے اس دے لئی گاو ں توں باہر 22 بیگھ زمین خرید کر اسنوں اوتھے منتقل کر دتا۔ آپ اسنوں اک وڈا اقامتی ادارہ بنانا چاہندے سن اس دے لئی آپ نے ماہر استاداں دی اک تیم اکٹھا کرلئی سی۔ طلبہ دی بھلائی دی خاطر آپ نے مدرسہ دا الحاق یونیورسٹی اسلامیہ سنابل توں کرانا چاہیا اس اُتے گاو ں دے کچھ لوکاں توں اختلاف ہويا آپ اس وقت تک کمزور وی ہوچکے سن روزانہ مدرسہ اُتے جانے وچ پریشانی وی ہُندی سی اس لئی آپ نے نظامت توں استعفا دے دتا۔
مولانا دی زندگی اک فعال زندگی سی ،مدرسہ دی نظامت دی ذمہ داری توں استعفی دینے دے بعد گھر وچ بیٹھنا آپ نوں قطعی گوارا سی ،گوربازار وچ مسجد توں ملحق اک زمین سی جو نانی جان دی ملکیت سی ،آپ نے اس زمین اُتے صدر مرکز توں مشوری کرکے ابوالکلام آزاد محمدیہ بوائز پبلک اسکول دی بنیاد رکھ دتی۔ اج کل ایہ مرکز دے ادارےآں وچ اک ممتاز حیثیت دا ادارہ منیا جاندا اے۔ بغیر کسی تاخیر دے آپ نے ايسے سال تعلیم دا سلسلہ شروع کرادتا اس توں پہلے اس مسجد وچ مرکز دی اک شاخ مدرسہ محمدیہ قائم سی ،آپ نے اس مدرسہ دے ناں ”محمدیہ “کو پبلک اسکول دا اک جزءبنادتا ،اسکول قائم ہونے دے بعد ایہ اسکول آپ دی توجہات دا مرکز بن گیا ،صبح نوں بچےآں دے نال اسکول بس وچ بیٹھ کر آنا تے شام نوں انہاں بچےآں دے نال گھر واپس جانا آپ دا معمول بن گیا۔ اسکول وچ کماں دی نگرانی جس محنت ولگن توں کردے سن اوہ آپ دا ہی حصہ سی۔ آپ دی محنتاں دا ثمرہ ہی سی کہ اک معمولی سی مدت وچ گور علاقہ دا سب توں وڈا تے معتبر ادارہ بن گیا ،آپ دے زمانہ وچ حالت ایہ ہوئے گئی سی کہ غیر مسلم وی اپنے بچےآں نوں ابوالکالام آزاد محدیہ پبلک اسکول وچ پڑھانا باعث فخر سمجھدے سن ۔ ايسے وقت آپ نے پرنسپل نوں تاکید کردتی سی کہ 40 فیصد زیادہ ہندو بچےآں نوں نہ داخل کيتا جائے تاکہ ادارے دا اقليتی کردار متاثر نہ ہوئے ۔
عادات تے اطوار[سودھو]
اللہ نے آپ نوں حق گوئی، امانت تے دیانت، خلوص، توکل تے استغناءورگی صفات توں نوازیا سی۔ ہمیشہ حق گل کہندے سن خواہ کوئی ناراض کیوں نہ ہوئے جائے۔ مینوں یاد نئيں کہ آپ نے کدی مصلحتا ََ وی جھوٹھ بولا ہوئے۔ زندگی بھر تجارت کردے رہے لکھاں روپیہ لوکاں نے آپ دا ہڑپ کر ليا مگر صبر دا دامن آپ نے نئيں چھڈیا۔ کوئی محتاج آپ دے دروازے اُتے آجائے تے اپنی پریشانی بیان کر دے تاں چاہے ادھار لے کے اس دی ضرورت پوری کردے مگر اسنوں خالی ہتھ نہ جانے دیندے، کِنے لوکاں نوں ميں نے خود دیکھیا کہ اپنی ضرورت دس دے ادھار رقم لی کر گئے تے فیر منہ نہ دکھایا۔ مہمان نوازی آپ دے اندر کوٹ کوٹ کر بھری ہوئی سی ہمیشہ اک دو مہمان آپ دے ایتھے رہیا کردے سن ۔ مولانا فرید صاحب دی شخصیت دوسرےآں دے لئی جو وی ہوئے اوہ ساڈے نانا ہی نئيں بلکہ والد محترم جناب مولانا اسرائیل صاحب دی موت دے بعد استاد ،مربی تے والد سب کچھ سن ،اس وقت اسيں سبھی بھائی چھوٹے چھوٹے سن ،ماں مدرسہ جانا حالے شروع ہی کيتا سی ایہ حادثہ پیش آیا، نانا نوں اس توں کافی صدمہ ہويا،مینوں تے میرے وڈے بھائی قاری زبیر صاحب نوں اپنے نال لے گئے تے درج پنجم تک دی تعلیم اپنی نگرانی وچ رکھ دے دلوائی ،اس موقع اُتے اللہ تعالٰی نے جے نانا دے دل وچ ایہ گل نہ پائی ہُندی تاں شاید اسيں بھائی وی انہاں بچےآں دی طرح گلیاں وچ گھمدے پھردے نظر آندے۔ نانی جان توں آپ دی لڑائی صرف دوگلاں دی وجہ نال ہُندی سی پہلی شکایت نانی نوں ایہ سی کہ آپ پورادن مدرسہ وچ لگاندے نيں تے گھر اُتے وی ہمیشہ مدرسہ دا کم کردے نيں دوسرا ایہ کہ ہمیشہ مہماناں دی وجہ توں ساڈی نجی زندگی متاثر ہُندی اے ،نانا جان انہاں نوں بہت سمجھاندے مگر بعض دفعہ نانی پھٹ پڑدتیاں سن تے کھری کھوٹی سنیا دتا کردیاں سن۔
وقت دے وڈے پابندسن، جس کم دے لئی جو وقت ہُندا اوہ اس توں اگے پِچھے نئيں ہُندا۔ روز صبح اٹھدے صلاة فجرکے بعد تلاوت تے فیر ناشتا کردے تے مدرسہ دے ضروری کماں وچ لگ جاندے۔ ميں نے جدوں توں ہوش سنبھالیا انہاں نوں گھر دے گراو نڈ فلور اُتے بر آمدہ توں متصل کمرے وچ رہندے ہوئے پایا۔ آخری عمر وچ جدوں کمزوری ودھ گئی تاں آپ دوسری منزل اُتے جتھے گھر دے دوسرے افراد رہندے سن اوتھے منتقل ہوئے گئے سن ۔ سن تاں پتلے دبلے مگر رعب ایسا سی کہ گاو ں وچ کِسے تے شخص نوں ميں نے ایسا نئيں بارعب نئيں پایا۔ بُڈھے جوان بچے سبھی آپ کااحترام کردے سن ۔ جے کدی کسی ضرورت توں چائے خانے دے سامنے توں آپ دا گزر ہُندا تاں لوک چھپ جاندے یاشرم توں چہر ہ دوسری طرف کر لیندے۔ کيتا مجال سی کہ صلاة دے وقت گااں دا کوئی شخص مسجد دے علاوہ دوسری سمت انہاں دے سامنے توں گزر جائے، صلاة دے معاملہ وچ اوہ کسی نوں نئيں بخشتے سن اک مرتبہ تاں انہاں نے فجر دی صلاة دے لئی اپنی کسی قریبی مہمان دی پٹائی وی کردتی۔ صلاة دے معاملہ وچ گھر دا ماحول بالکل کسی مدرسہ دی طرح سی ،اذان ہُندے ہی گھر توں نکلنا ضروری ہوجاندا سی۔ سنت دے وڈے پابند سن سادہ کھاندے سادہ پہندے ،تہجد دی صلاة کدی نئيں چھوڑدے سن ،آخری عمر وچ جدوں دے اعضاءکمزور ہوئے گئے تے دہلی وچ اک حادثہ وچ انہاں دی ٹانگ ٹُٹ گئی تے مصنوعی ہڈی لگانی پئی تب وی آپ مسجد جایا کردے سن تے باجماعت صلاة پڑھدے سن ۔
مطالعہ دا شوق آپ دے اندر کوٹ کوٹ کر بھریا ہويا جو کتاب وی آپ نوں پسند آندی خرید لیا کردے سن اس طرح آپ دے پاس کتاباں کااک ذخیرہ تیار ہوئے گیا سی آپ نے اپنی لائبریری 7891ء وچ یونیورسٹی اصلاح المسلمین دے ناں وقف کر دتا سی۔ یونیورسٹی اصلاح المسلمین دے اک جلسہ وچ صدر مرکز حفظہ اللہ نے اس لائبریری دا معائنہ کيتا سی تے ہور کتاباں دی فراہمی دا وعدہ کيتا سی ،بعد وچ نانا محترم دی علیحدگی دے بعد ایہ لائبریری ودھنے دی بجائے سمٹتی گئی تے ہن ایہ حالت اے کہ لائبریری وچ کتاباں دے ناں اُتے چند پھٹی پرانی کتاباں بچی نيں۔ آپ نے یونیورسٹی اصلاح المسلمین وچ شعبہ نشر تے اشاعت وی قائم کيتا سی۔ جس دے تحت مولانا ثناءاللہ امرتسری دی کتاب” اہل حدیث تے مسلمان “اور مولانا عبد الرحمان دیوبندی دی کتاب ”ماں اہل حدیث کیوں ہويا؟ “چھپوا کر پورے ہندستان وچ مفت تقسیم کرایا۔
مسلک اہل حدیث توں آپ نوں جو لگاو سی اس دا اندازہ اس توں لگایا جا سکدا اے کہ آپ اسيں لوکاں نوں جمعہ دے دن گور دی مسجد وچ صلاة ادا کرنے لئی گھلدے سن تے نال وچ ایہ تاکید ضرورکردے سن کہ آمین زور توں کہنا۔ دراصل گورماں نانا محترم نے مسجد بنوائی سی پہلی گل تاں ایہ کہ گور وچ مسلماناں دی تعداد بوہت گھٹ اے دوسرے جو لوک نيں انہاں وچ وی اپنے خاندان دے علاوہ کوئی اہل حدیث نئيں۔ مولانا اس دے باوجود احسن طریقے اُتے مسلک اہل حدیث دی تبلیغ کردے رہے اس دا نتیجہ ایہ ہوئے اکہ جولوک لفظ اہل حدیث نوں گالی سمجھدے سن اوہ ہن اہل حدیث امام دے پِچھے صلاة ادا کرنے وچ کوئی حرج نئيں محسوس کردے ،پیکولیا نوں مسلم پیکولیا بنانے دا سہرا آپ ہی دے سر جاندا اے۔ آپ دی کوششاں توں پیکولیا مسلم دے اطراف وچ املیا تے مجھوا دے لوک وی اہل حدیث ہوئے گئے، اک مرتبہ ميں نے نانا محترم نوں دسیا کہ گورکے تھوڑے جہے فاصلہ اُتے ”حلوا“ نامی گاو ں اے جس نوں بستی دے راجا نے اپنے باغ دی حفاظت دے لئی بسایا سی اس وچ چند گھر مسلمان وی سن اوہ مسلک اہل حدیث دی طرف راغب تاں ہوئے مگر گاو ں وچ کوئی مدرسہ نئيں سی تے نہ ہی مسجد قاعدے دی سی، اک چھپر ڈال کر مسجد بنائی گئی سی۔ عالم ہونے دا جھوٹھا رعب جماکر اک بریلوی انہاں نوں گمراہ کر رہیا سی۔ ميں نے ایہ سب گلاں بتاواں تاں مولانا اپنے خرچ اُتے اسيں لوکاں کوہر جمعہ نوں اوتھے بھیجنا شروع کر دتا اس دا نتیجہ ایہ ہوئے اکہ اوہ بریلوی شخص اوتھے توں بھج گیا۔ مولانا نے اوتھے دی مسجد بنوانے تے اوتھے اک مستقل عالم دین رکھنے دی کوشش وی دی مگر کامیاب نہ ہوئے سکے اس وجہ توں کہ گاو ں والے خود اوتھے اک عالم تے مدرسہ دے حق وچ نئيں سن ۔
مولانا دے گھریلو حالات[سودھو]
مولانا دے چار لڑکے سن جنہاں وچوں اک دی وفات تقریباً 51 سال دی عمر وچ ہوئے گیا سی جدوں ہواک دوسرے لڑکے عزیز الرحمن دا انتقال جوانی وچ ہويا،انتقال توں کچھ پہلے ہی انہاں دی شادی ہوئی سی۔ دو بیٹے تے دو بیٹیاں مقصد حیات نيں۔ وڈے صاحب زادے دا ناں مسعود احمد تے چھوٹے کانام عبید الرحمن اے۔ لڑکیوں دے ناں جو یرہ تے ام حبیبہ نيں۔ ثانی الذکر ساڈی والدہ نيں۔
جب توں ناناجان نے ڈومریا گنج تے گور وچ دکان کھول کر دونے لڑکےآں نوں وکھ وکھ دکان سونپی سی اس وقت توں مسعود ماماں ڈومریا گنج چلے گئے تے عبید الرحمن ماماں گھر اُتے رہندے تے دکان اُتے اوتھے توں آندے جاندے سن ۔ بعد وچ انہاں نے وی اپنی فیملی نوں گھر توں گور بلا لیا۔ نانا تے نانی نوں گاو ں نال محبت سی اس وجہ توں اوہ گاو ں چھڈنے اُتے راضی نہ ہوئے ساڈی والدہ نے ساڈی چھوٹی بہن نوں انہاں دی خدمت دے لئی رکھ دتا آپ اپنے انتقال توں کچھ دناں پہلے گورمنتقل ہوئے گئے سن ۔ آپ دے وڈے صاحب زادے نوں ایہ شکایت سی کہ والد محترم (مولانافرید صاحب) عبید الرحمن اُتے زیادہ توجہ دیندے نيں۔ آپ نے پوری کوشش کيتی کہ اپنی زندگی انہاں دونے بھائیاں وچ بٹوارہ کے داں مگر کامیاب نہ ہوئے سکے۔ مسعود ماماں کدی راضی نہ ہوئے کہ ڈومریا گنج دی جائداد وچوں کوئی حصہ عبید الرحمن ماموں نوں دتیاں
نانا محترم نوں لڑکیوں دے حق وراثت دی اہمیت دا علم سی مگر اوہ مجبور سن انہاں دا کہنا سی کہ جدوں اک بھائی دوسرے بھائی نوں حق دینے اُتے راضی نئيں اے تاں بہن نوں کِداں حصہ دیگا، بالآخر آپ نے اپنے انتقال توں کچھ پہلے جو وصیت لکھی سی اس وچ اس گل کيتی تاکید کردتی کہ لڑکیوں نوں وی جائداد وچوں حق دتا جائے۔ ہن موجودہ حالت ایہ اے کہ پیکولیا مسلم دا گھر تے کھیت تے گور دی دکان عبید الرحمن ماماں دے قبضے وچ اے اس دے علاوہ نانی جان نوں اپنے میکہ توں وراثت وچ ممبئی وچ دو کاناں دی شکل وچ جو حصہ ملیا سی اوہ وی انہاں نوں دے قبضے وچ اے۔ تے ڈومریا گنج دی زمین مسعود ماماں دے قبضے وچ اے۔ اس طرح کل ملیا کے بغیر بٹوارہ دے دونے بھائی اپنی اپنی جگہ اُتے رہ رہے نيں۔
جب تک تجارت کردے رہے اس وقت تک آپ دے پاس پیسےآں دی کمی نہ سی مگر جدوں آپ نے تجارت چھڈ دتی تاں آپ نے اپنے دونے لڑکےآں توں ہر مہینہ اک معمولی رقم طے کردتی کہ اوہ ہر ماہ باقاعدگی توں دے دتا کرن گے۔ مگر سچ ایہ اے کہ رقم وی کدی ملدی کدی نئيں ملدی سی آپ نے اک مرتبہ دل برداشتہ ہوئے کے اک چھوٹی سی جائداد بیچ دی۔ اک مرتبہ آ پ نے اپنے قرضےآں دی ادائیگی دے اک پرانا گھر جو کدی بھینساں دے بنھن دے لئی استعمال ہونا سی اوہ وی بیچ دتا۔ دونے دفعہ کافی لے دے ہوئی۔ نانا نے اس موقع اُتے کہیا کہ جے آپ لوک خرچ نئيں دین گے تاں اس دے علاوہ ساڈے پاس کوئی چارہ نئيں۔ اس وچوں اک زمین تاں انہاں لوکاں نے روئیے دے کے واپس اپنے قبضے وچ لے لیا مگر گھر حالے تک نہ لے سکے تے نہ ایہ ہن ممکن اے۔ مدرسہ توں اک پیسہ نہ لیندے سن مگر جدوں لڑکےآں دی طرف توں خرچ ملنا بند ہوئے گیا تے آمدنی دا کوئی ذریعہ وی نہ رہ گیا تاں آپ نے منتظمین دے کہنے اُتے اک معمولی رقم اپنے گزارہ دے لئی لینے لگے۔ نانا تے نانی اپنے بچےآں توں وکھ پیکولیا مسلم ہی وچ رہیا کردے سن ،ضروری سی گل اے کہ آپ نوں اپنی ضرورت دے لئی کچھ پیسےآں دی ضرورت پڑدی رہی ہوئے گی ۔
مولانا دی آخری آرزو[سودھو]
انتقال توں کچھ دن پہلے ابوالکلام آزاد اسلامک اویکننگ سنٹر دی مجلس عاملہ دی میٹنگ وچ شریک ہونے دے لئی آئے ہوئے سن ۔ آپ نے اس موقع اُتے میرے توں کہیا سی کہ میری آخر خواہش اے کہ گھر دی مسجد توں ملحق اک حفظ دا مدرسہ قائم کرداں۔ اس دے لئی انہاں نے صدر مرکز نوں خط وی لکھیا سی۔ مگر آپ دی زندگی نے آپ دا نال نہ دتا تے آپ دا انتقال ہوئے گیا۔
ابوالکلام آزاد اویکننگ سینٹر توں آپ دے تعلقات[سودھو]
آپ تاعمر مرکز دے مجسل عامہ دے اک سرگرم رکن رہے۔ خواہ کِنے ہی بیمار کیوں نہ ہاں مرکز دی میٹنگاں وچ شرکت دے لئی ضرور حاضر ہويا کردے سن ۔ آخری دفعہ جدوں حاضر ہُندے سن تاں انہاں دی حالت ایہ سی کہ لاٹھی دے سہارے بمشکل قدم اٹھاپاندے سن ۔ اک جگہ توں دوسری جگہ کندھے دے سہارے لے جانا پڑدا سی، مگر آپ دا جذبہ سی کہ آپ نہ صرف ایہ کہ میٹنگ وچ شریک ہوئے بلکہ اپنے بھانجے نال ملن آگرہ وی گئے تے انہاں دے حفظ دے مدرسہ دے لئی تعاون دی درخواست کيتی۔ ادھے جسم اُتے فالج دا حملہ ہوچکيا تھا،جس دی وجہ توں بولی لڑکھڑا رہی سی،قلم پھڑنے وچ دشواری ہوئے رہی سی،سکریٹری صاحب نے اک کاغذ اُتے دستخط کرنے دے لئی آپ نوں دتا تاں اس موقع پرکسی نے کہیا کہ ہن آپ کمزور ہوئے گئے نيں اس لئی انہاں ذمہ داریاں توں سبک دوش ہوجاواں ،سکریٹری صاحب نے کہیا کہ مولانا دا دل حالے جوان اے اس اُتے آپ صرف مسکراکر رہ گئے گویا کہ ہن کِنے سال زندہ ہی رہنا اے۔ آپ دا ایہ دہلی دا ایہ آخری سفر ثابت ہويا ۔
انتقال[سودھو]
آپ دے مزاج وچ سختی سی جس دی وجہ توں عام طور اُتے لوک آپ دا سامنا کرنے توں ڈردے سن ،کئی دفعہ خیال ہويا کہ آپ توں زندگی دے بارے وچ اہم معلومات پوچھ کر لکھ لاں مگر ہمت نئيں ہوسکی،اس دا نقصان ایہ ہويا کہ آپ دی زندگی دے بہت سارے گوشےآں دے بارے وچ معلومات نہ ہوسکی۔ مزاج دی سختی دے باوجود عجیب گل ميں نے ایہ محسوس کيتا کہ آخری عمر بہت نرمی آگئی سی۔ کوئی گل وی کردے تاں ہنس کر مسکراکر کيتا کردے سن ۔ انتقال توں پہلے والی رات آپ نے سینے وچ معمولی توں درد شکایت کیتی۔ تیل توں مالش کردتی گئی اورآپ سو گئے۔ کسے معلوم سی کہ اس سونے دے بعد ہن جاگنا نئيں ہوئے گا۔ صبح جدوں فجر دے وقت آپ بیدار نئيں ہوئے تاں کمرے وچ جاکے دیکھیا گیا، معلوم ہوئے اکہ رات ہی وچ کِسے وقت آپ دا انتقال ہوئے گیا۔ تھوڑے ہی وقت وچ آپ دے انتقال دی خبر اطراف وجوانب وچ پھیل گئی۔ آپ دی لاش نوں آبائی قبرستان وچ دفن کر نے دے لئی پیکو لیا لے جایا گیا جتھے انہاں نوں ہزاراں سوگواراں دی موجودگی وچ دفن کر دتا گیا۔[۲]