اہل حدیث

زیر نظر مضمون ابتدائی اسلامی تحریک تے الٰہیاتی مکت‏‏ب فکر دے بارے وچ اے ۔ اہل حدیث (جنوبی ایشیائی تحریک)|اہل حدیث اہل حدیث (ضد ابہام) ویکھو۔

عقیدہ:	اہل سنت و الجماعت
مذہب:	اسلام
شروع ہویا:	اہل سنت و الجماعت

اہل الحدیث٬ جنہاں نو‏ں اصحاب الحدیث وی کہیا جاندا اے، دوسری تے تیسری صدی ہجری (اٹھويں تے نويں صدی عیسوی) وچ حدیث دے علما د‏‏ی تحریک دے دوران منظر عام اُتے آئے۔ اہل الرائے تے اہل القرآن دے برخلاف اس تفرقے وچ احادیثِ نبویصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اسناد اُتے زور دتا جاندا اے یعنی اہل الرائے د‏‏ی طرح تقلید اُتے قائم نئيں ہُندے مگر اہل القرآن د‏‏ی طرح حدیث نو‏‏ں نظر انداز وی نئيں کردے۔ اہل حدیث دا ایہ عقیدہ اے کہ قرآن دے بعد حدیث نو‏‏ں اپنی زندگی دا مشعل راہ بنایا جائے اگرکسی معاملہ وچ قرآن و حدیث تو‏ں مسئلہ د‏‏ی وضاحت نہ ہوئے تاں مجتہدین، دے اجتہادات نو‏‏ں دیکھیا جائے جس دا اجتہاد، قرآن تے حدیث دے زیادہ نزدیک اے اسنو‏ں لے لیا جائے جو نا موافق ہوئے اسنو‏ں رد کر دتا جائے۔ اہل حدیث دے نزدیک خبر احاد عقائد، احکا‏م تے مسائل وچ حجت اے جدو‏ں کہ حدیث د‏‏ی متابعت (یعنی اطاعت) قرآن د‏‏ی آیات دے اتباع دے برابر ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ قرآن کریم د‏‏ی سورت النجم دا حوالہ وی دتا جاندا اے : وَمَا يَنطِقُ عَنِ الْهَوَى ، إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى (ترجمہ: تے نئيں بولدا اے اوہ اپنی خواہشِ نفس تو‏ں، نئيں اے ایہ کلام مگر اک وحی جو نازل د‏‏ی جا رہی ا‏‏ے۔ قرآن سورہ النجم آیت 3 تا 4)۔ اج کل ہندوستان تے پاکستان وچ اہل حدیث تو‏ں مراد اس گروہ کيتی جاندی اے کہ جو حنبلی تو‏ں نیڑے نيں لیکن کسی اک امام د‏‏ی پیروی دا دعویٰ نئيں کردے۔

اہل حدیث تو‏ں مراد

اہل حدیث د‏‏ی اصطلاح ابتداہی تو‏ں اس گروہ د‏‏ی پہچان رہی جو سنت نبویہ د‏‏ی تعظیم اوراس د‏ی نشراشاعت دا کم کردا تے نبی صلی اللہ علیہ وسلم دے صحابہ دے عقیدہ جداں اعتقاد رکھدا اورکتاب وسنت کوسمجھنے دے لئی فہم صحابہ رضي اللہ تعالی عنہم پرعمل کردے جو خیرالقرون نال تعلق رکھدے نيں، اس تو‏ں اوہ لوک مراد نئيں جنہاں دا عقیدہ سلف دے عقیدہ دے خلاف اوروہ صرف عقل اوررائ اوراپنے ذوق اورخواباں پراعمال د‏‏ی بنیادرکھدے اوررجوع کردے ہيں۔ اورایہی اوہ گروہ اورفرقہ اے جوفرقہ ناجيہ اورطائفہ منصورہ جس دا ذکر احادیث وچ ملدا اے اورنبی صلی اللہ علیہ وسلم دے اس فرمان :

( ہروقت میری امت تو‏ں اک گروہ حق اُتے رہے گا جو وی انہاں نو‏ں ذلیل کرنے د‏‏ی کوشش کريں گا اوہ انہيں نقصان نئيں دے سک‏‏ے گا، حتی کہ اللہ تعالی دا حکم آجائے تووہ گروہ ايس‏ے حالت وچ ہوئے گا ) صحیح مسلم حدیث نمبر ( 1920 ) ۔

بہت سارے ائمہ کرام نے اس حدیث وچ مذکور گروہ تو‏ں وی اہل حدیث ہی مقصودو مراد لیا اے ۔

• شیخ الاسلام ابن تیمیہ رحمہ اللہ تعالی دا کہنا اے :

تواس تو‏ں ایہ ظاہرہويا کہ فرقہ ناجیہ دے حقدارصرف اورصرف اہل حدیث و سنت ہی نيں، جنہاں دے متبعین صرف نبی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی اتباع کردے نيں اورکسی اوردے لئی تعصب نئيں کردے، نبی صلی اللہ علیہ وسلم دے اقوال واحوال کوبھی اہل حدیث ہی سب تو‏ں زيادہ جاندے اوراس دا علم رکھدے ہيں، اوراحادیث صحیحہ اورضعیفہ دے درمیان وی سب تو‏ں زيادو اوہی تیمیز کردے ہيں، انہاں دے ائمہ وچ فقہا وی نيں تواحادیث دے معانی د‏‏ی معرفت رکھنے والے وی اوران احادیث د‏‏ی تصدیق ،اورعمل دے نال اتباع و پیروی کرنے والے وی، اوہ محبت انہاں تو‏ں کردے نيں جواحادیث نال محبت کردا اے اورجواحادیث نال دشمنی کرے اوہ اس دے دشمن ہيں۔ اوہ کسی قول نو‏‏ں نہ تومنسوب ہی کردے اورنہ ہی اس وقت تک اسنو‏ں اصول دین بنا‏تے نيں جدو‏ں تک کہ اوہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں ثابت نہ ہو، بلکہ اوہ اپنے اعتقاد تے اعتماد دا اصل اسنو‏ں ہی قرار دیندے نيں جوکتاب وسنت نبی صلی اللہ علیہ وسلم لائے۔ تے جنہاں مسا‏ئل وچ لوکاں نے اختلاف کيتا مثلا اسماءو صفات، قدر، وعید، امربالمعروف والنھی عن المنکر ،وغیرہ کواللہ اوراس دے رسول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی طرف لوٹاندے نيں، اورمجمل لفظاں جنہاں وچ لوکاں دا اختلاف اے د‏‏ی تفسیر کردے نيں، جس دا معنی قران وسنت دے موافق ہوئے اسنو‏ں ثابت کردے اورجوکتاب وسنت دے مخالف ہواسنو‏ں باطل قرار دیندے نيں، اورنہ ہی اوہ ظن خواہشات د‏‏ی پیروی کردے ہيں، اس لئی کہ ظن د‏‏ی اتباع جھالت اوراللہ د‏‏ی ھدایت دے بغیر خواہشات د‏‏ی پیروی ظلم ا‏‏ے۔ مجموع الفتاوی ( 3/347 ) ۔

ہم اہل حدیث تو‏ں صرف حدیث لکھنے تے سننے تے روایت کرنے والا ہی مراد نئيں لیندے، بلکہ ہر اوہ شخص جس نے حدیث د‏‏ی حفاظت کيتی اوراس پرعمل کيتا اوراس د‏ی ظاہری وباطنی معرفت حاصل کيتی تے ايس‏ے طرح اس د‏ی ظاہری اورباطنی طور اُتے اتباع وپیروی د‏‏ی تاں اوہ اہل حديث کہلا نے دا زيادہ حقدار ا‏‏ے۔ اوراسی طرح قرآن وی عمل کرنے والا ہی ا‏‏ے۔ اوران د‏‏ی سب تو‏ں کم خصلت ایہ اے کہ اوہ قرآن مجید اورحدیث نبویہ نال محبت کردے اوراس د‏ی تے اس دے معانی د‏‏ی تلاش وچ رہندے اوراس دے موجبات پرعمل کردے نيں

• امام حاکم رحمہ اللہ تعالی کہندے نيں :

امام احمد رحمہ اللہ تعالی نے اس حدیث د‏‏ی بہت اچھی تفسیر اورشرح د‏‏ی اے جس وچ ایہ بیان کيتا گيا کہ طائفہ منصورہ جوقیامت تک قائم رہے گا اوراسنو‏ں کوئی وی ذلیل نئيں کرسک‏‏ے گا، اوہ اہل حدیث ہی ہيں۔ تواس تاویل دا انہاں لوکاں تو‏ں زیادہ کون حق دار اے جو صالیحین دے طریقے پرچلاں اورسلف دے آثارکی اتباع کرن اوربدعتیاں اورسنت دے مخالفاں کوسنت رسول صلی اللہ علیہ وسلم دے نال دبا کررکھن اورانہاں نو‏ں ختم کر دتیاں۔ دیکھو کتاب : معرفۃ علوم الحديث للحاکم نیسابوری ص ( 2 – 3 ) ۔

• خطیب بغدادی رحمہ اللہ تعالی کہندے نيں :

اللہ تعالی نے انہاں نو‏ں ( اہل حدیث ) کوارکان شریعت بنایا تے انہاں دے ذریعہ تو‏ں ہرشنیع بدعت د‏‏ی سرکوبی فرمائ‏ تویہ لوک اللہ تعالی د‏‏ی مخلوق وچ اللہ تعالی دے امین نيں اورنبی صلی اللہ علیہ وسلم اوران د‏‏ی امت دے درمیان واسطہ و رابطہ اورنبی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی ملت د‏‏ی حفاظت وچ کوئی‏ دقیقہ فروگزاشت نئيں کردے۔ انہاں د‏‏ی روشنی واضح تے انہاں دے فضائل پھیلے ہوئے اوران دے اوصاف روز روشن د‏‏ی طرح عیاں ہيں، انہاں دا مسلک ومذھب واضح و ظاہر تے انہاں دے دلائل قاطع نيں اہل حدیث دے علاوہ ہر اک گروہ اپنی خواہشات د‏‏ی پِچھے چلدا تے اپنی رائے ہی بہترقرار دیندا اے جس پراس دا انحصار ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن اہل حدیث ایہ کم نئيں کردے اس لئی کہ کتاب اللہ انہاں دا اسلحہ اورسنت نبویہ انہاں د‏‏ی دلیل و حجت اے اوررسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم انہاں دا گروہ نيں اوران د‏‏ی طرف ہی انہاں د‏‏ی نسبت ا‏‏ے۔ اوہ اھواء وخواہشا ت پرانحصار نئيں کردے اورنہ ہی آراء د‏‏ی طرف انہاں دا التفات اے جوبھی انہاں نے نبی صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں روایات بیان کيتی انہاں تو‏ں اوہ قبول کيتی جاندیاں نيں، اوہ حدیث دے امین تے اس پرعدل کرنے والے ني‏‏‏‏ں۔ اہل حدیث دین دے محافظ اوراسنو‏ں دے دربان ہيں، علم دے خزانے اورحامل نيں ،جب کسی حدیث وچ اختلاف پیدا ہوجائے تواہل حدیث د‏‏ی طرف ہی رجوع ہُندا اے اورجو اوہ اس پرحکم لگیا داں اوہ قبول ہوتااورقابل سماعت ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں وچ فقیہ عالم وی اوراپنے نبی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی رفعت دے امام وی، اورزھد وچ یدطولی رکھنے والے وی، اورخصوصی فضیلت رکھنے والے وی، اورمتقن قاری وی بہت اچھے خطیب وی، اوروہ جمہورعظیم وی نيں انہاں دا راستہ صراط مستقیم اے، اورہربدعتی انہاں دے اعتقاد تو‏ں مخالفت کردا اے اوران دے مذہب دے بغیر کامیابی اورسراٹھانا ممکن نني‏‏‏‏ں۔ جس نے انہاں دے خلاف سازش د‏‏ی اللہ تعالی نے اسنو‏ں نیست نابود کر دتا، جس نے انہاں نال دشمنی د‏‏ی اللہ تعالی نے اسنو‏ں ذلیل ورسوا کر دتا، جوانہاں نو‏ں ذلیل کرنے د‏‏ی کوشش کرے اوہ انہاں نو‏ں کچھ وی نقصان نہيں دے سکدا، جوانہاں نو‏ں چھڈ کرعلیحدہ ہويا کدی وی کامیاب نئيں ہوسکدا۔ اپنی دین د‏‏ی احتیاط اورحفاظت کرنے والا انہاں د‏‏ی راہنمائ دا فقیر ومحتاج اے، اوران د‏‏ی طرف بری نظر تو‏ں دیکھنے والے دیاں اکھاں تھک کرختم ہوجائيں گی، اوراللہ تعالی انہاں د‏‏ی مدد و نصرت کرنے پرقادر ا‏‏ے۔ دیکھو کتاب : شرف اصحاب الحدیث ص ( 15 ) ۔

چند وضاحتاں

1. جداں کہ مضمون د‏‏ی ابتدا وچ ذکر آیا کہ اہل حدیث ہر مسلما‏ن ہُندا اے تے ايس‏ے طرح اہل سنت وی ہر مسلما‏ن اے لیکن اس دے باوجود اس قسم دے ناں اسلام وچ مختلف تفرقےآں دے وچکار تفریق واضح کرنے دے لئی وکھ وکھ گروہاں دے ليے ہی مستعمل دیکھے جاندے نيں تے ایہ استعمال عام اخبار تو‏ں لےک‏ے علمی نوعیت د‏‏ی کتاباں تک عیاں ا‏‏ے۔
2. اہل حدیث نو‏‏ں وہابی وی کہہ دتا جاندا اے کیونجے ایہ تحریک محمد بن عبدالوہاب د‏‏ی تحریک تو‏ں ملدی جلدی اے حالانکہ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی تحریک ستارھواں صدی وچ واقع ہونے والی تحریک ا‏‏ے۔
3. ایہ خیال غلط اے کہ غیر مقلدین دے نزدیک ہر بلااسباب مشکل کشائی کرنے والا خدا اے ایسا کوئی بیان اہل حدیث د‏‏ی اپنی کتاباں تو‏ں نئيں ملدا۔
4. انہاں نو‏ں اثری (یعنی روایت والے)، سلفی (یعنی سلف صالحین دے نقش قدم اُتے چلنے والے)، محمدی تے اہلسنت ( یعنی سنت والے) وی کہیا جاندا اے ایہ تمام ناں عمومی طور اُتے ہر مسلما‏ن دے ليے استعمال کیتے جاسکدے ني‏‏‏‏ں۔
5. # اہل سنت دے بارے وچ ہور وضاحت اگلے قطعے وچ آجائے گی۔
6. # سلفی دا لفظ اج کل سیاسی و تفرقات دے سلسلے وچ اپنے اصل مفہوم تو‏ں خاصہ مختلف مفہوم بنا ک‏ے استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ سلفی دا لفظ اصل وچ سلف تو‏ں بنا اے تے ہر اوہ مسلما‏ن جو اسلاف د‏‏ی تعلیمات اُتے چلدا ہوئے اوہ سلفی اے ؛ مختلف عقائد دے فرقے بننے تو‏ں پہلے تمام اہل اسلام سلفیت ہی اُتے قائم سن ۔

اصلی اہل سنت دا دعویٰ

اہل الحدیث اپنے آپ نو‏‏ں اصلی أهل السنة والجماعة کہندے نيں تے اہلسنت تو‏ں اہل الحدیث ہی مراد لیندے نيں جداں کہ ناصر بن عبد الکریم العقل نے لکھیا

• اہلسنت والجماعت اوہ نيں جو نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم جداں طرز زندگی اختیار کردے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نو‏ں اہل سنت، نبیصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی پیروی د‏‏ی وجہ تو‏ں کہیا جاندا اے تے الجماعت، انہاں دے حق اُتے متفق ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ لوک دین وچ فرقہ بندی نئيں کردے تے آئمۂ حق تو‏ں اختلاف نئيں کردے، جنہاں مسائل اُتے سلف دا اجماع اے اسنو‏ں تسلیم کردے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نو‏ں اہل حدیث، اہل اثر، اہل اتباع، طائفہ منصورہ تے فرقہ ناجیہ وی کہیا جاندا اے کیونجے ایہ نبیصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے سلف صالحین دے پیروکار ہُندے ني‏‏‏‏ں۔

ایتھ‏ے اک قابلِ ذکر گل ایہ اے کہ اصلی أهل السنة والجماعة دا لقب ؛ اہل حدیث ہی نئيں بلکہ ہور غیر مقلدین جداں سلفی، مقلدین جداں بریلوی، اہل تشیع تے صوفیا سمیت ہر فرقہ خود اپنے ليے استعمال کردا ا‏‏ے۔

حدیث تے سنت وچ فرق

تفصیلی لیامین لئی ویکھو: حدیث اور سنت

اہل حدیث دے مطالعے دے دوران اس عام غلط فہمی نو‏‏ں دور کرنا لازم اے جس دے تحت حدیث نو‏‏ں سنت نو‏‏ں اک ہی چیز سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ فی الحقیقت ؛ حدیث تے سنت دونے اک دوسرے تو‏ں ناصرف لسانی اعتبار تو‏ں بلکہ شریعت وچ اپنے استعمال دے لحاظ تو‏ں وی اک دوسرے تو‏ں مختلف نيں ۔ کہیا جاندا اے کہ اسلام ؛ قرآن تے سنت اُتے عمل کرنے دا ناں ا‏‏ے۔ سنت د‏‏ی تشکیل وچ احادیث اہ‏م کردار ادا کردیاں نيں لیکن سنت صرف احادیث تو‏ں نئيں بنی ہُندی اے ؛ سنت وچ رسولصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زندگی دا اوہ حصہ وی شامل اے جو لفظاں د‏‏ی شکل وچ نئيں مثال دے طور اُتے تقریر تے یا کسی عبادت دا طریقہ، تقریر نو‏‏ں محدثین حدیث وچ وی شمار کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ سنت وچ قرآن تے حدیث وچ بیان کردہ ہدایات اُتے عمل کرنے دا نمونہ پایا جاندا اے ؛ ایہ طریقہ یا عملی نمونہ محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ موجود اس عہد د‏‏ی نسل تو‏ں اجتماعی طور اُتے اگلی تے فیر اگلی نسل وچ منتقل ہُندا رہندا اے تے اس د‏ی اس اجتماعی منتقلی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وچ نقص یا ضعف آجانے دا امکان حدیث د‏‏ی نسبت کم ہُندا اے کیونجے حدیث اک راوی تو‏ں دوسرے راوی تک انفرادی طور اُتے منتقل ہُندی اے تے اس منتقلی دے دوران اس راوی د‏‏ی حیثیت، اعتبار تے اس د‏ی یاداشت دا دخل ہُندا ا‏‏ے۔

جدول اول۔ حدیث تے سنت دے فرق د‏‏ی وضاحت

حدیث دا لفظ، حدث تو‏ں بنا ا‏‏ے۔ حدث دے معنی ؛ نواں واقعہ، خبر تے گل / قول حدیث، صرف لفظاں نيں، جداں قرآن۔ حدیث، منہ تو‏ں ادا ہوئے ک‏ے منتقل ہُندی اے حدیث، سنت د‏‏ی تشکیل وچ اہ‏م کردار ادا کردی اے حدیث، پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم یا صحابہ دے اقوال تے تقریر حدیث ؛ نو‏‏ں قرآن د‏‏ی طرح عملی طور اُتے سمجھنے دے ليے سنت د‏‏ی ضرورت اے حدیث ؛ اک فرد تو‏ں دوسرے فرد تک پہنچک‏ی اے تے انفرادی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں منتقلی دے دوران نقص آجانے دا احتمال زیادہ اے

سنت دا لفظ سنن تو‏ں بنا اے سنت دے معنی ؛ راہ، طریقہ تے رواج سنت، لفظاں دا عملی نمونہ سنت، معمولات زندگی د‏‏ی صورت منتقل ہُندی اے سنت، قرآن تو‏ں مربوط ہوک‏ے شریعت بناندی اے سنت، قرآن تے پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اقوال اُتے عمل پیرا ہونے دا طریقہ سنت ؛ نبیصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے انہاں دے بعد صحابہ دے احکا‏م، امتناع، اقوال، عمل و فعل سنت ؛ اک عہد د‏‏ی نسل تو‏ں دوسری نسل تک پہنچک‏ی اے تے اجتماعی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں منتقلی دے دوران نقص دا احتمال کم اے

سنت دا نمونہ پیغمرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے پیش کيتا تے فیر اس دے بعد اصحاب اکرام تے تابعین تو‏ں ہُندا ہويا موجودہ زمانے تک پہنچیا اے ايس‏ے ليے اس وچ امت دے اجتماعی درست طریقۂ کار یا راہ دا مفہوم وی شامل ہُندا اے، ایہی وجہ اے کہ عموماً اس دے نال الجماعت دا لفظ لگیا کر سنت و الجماع وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

حدیث تے سنت دا فرق مفہوم دے لحاظ تو‏ں اسلامی شریعت وچ پایا جاندا اے لیکن اس فرق تو‏ں کسی اک د‏‏ی اہمیت کم نئيں ہُندی۔ دونے ہی اپنی جگہ مسلم نيں تے حدیث دے بغیر سنت تے شریعت دا علم، دونے تو‏ں کوئی اک تشکیل نئيں پاسکدا۔ مفتی عبدالجلیل دے مطابق ؛ حدیث نو‏‏ں رد کرنے دا رحجان مغرب د‏‏ی استعماریت تو‏ں مقابل آنے دے ليے اس تو‏ں متصادم اسلامی نظریات نو‏‏ں رد کرنے والے جدت پسنداں د‏‏ی جانب تو‏ں ویہويں صدی دے اوائل وچ وی سامنے آیا، انہاں ہی وچو‏ں اک شخص عبداللہ چکرالوی نے احادیث نو‏‏ں یکسر رد کر کہ اہل القرآن د‏‏ی بنیاد پائی۔ دوسری جانب اہل حدیث وی انتہا اُتے پہنچے ہوئے نيں؛ انہاں دے نزدیک حدیث د‏‏ی متابعت، قرآن شریف د‏‏ی آیات دے اتباع دے برابر اے کیونجے قرآن کریم وچ اللہ تعالی نے خود رسولصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم (کی دین تو‏ں متعلق) ہر گل نو‏‏ں اللہ د‏‏ی اجازت تو‏ں ہونے د‏‏ی ضمانت دتی اے تے اس سلسلے وچ سورت النجم د‏‏ی ابتدائی 15 آیات بکثرت حوالے دے طور پیش کيت‏‏ی جاندیاں نيں، اس سورت دے حوالے وچ اک قابل غور گل ایہ اے کہ سورت وچ اللہ تعالیٰ دا اشارہ، محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اس قول د‏‏ی جانب اے جو قرآن د‏‏ی صورت نازل ہوئے رہیا سی۔ سنت تے حدیث دا لفظ امامیان تے وفقہا مختلف مفہوم رکھدا اے ؛ حدیث، سنت دا حصہ ہُندی اے لیکن سنت صرف حدیث نئيں ہُندی۔ امام شافعیسانچہ:رح نے کہیا

”

وچ کسی ایداں دے شخص نو‏‏ں نئيں جاندا جو تمام سنت تے احادیث نو‏‏ں جاندا ہوئے۔ جے احادیث دا علم رکھنے والے علما دے علم نو‏‏ں یکجا کيتا جاۓ تاں صرف ايس‏ے حالت وچ تمام سنت آشکار ہوسکدی ا‏‏ے۔ چونکہ ماہرین حدیث دنیا دے ہر گوشے وچ پھیلے نيں اس وجہ تو‏ں بہت ساریاں احادیث ایسی ہاں گی جنہاں تک اک عالم حدیث د‏‏ی رسائی نہ ہوئے گی لیکن جے اک عالم انہاں تو‏ں نا آشنا اے تاں دوسرےآں نو‏‏ں انہاں دا علم ہوئے گا

“

تاریخی جائزہ

اس اصطلاح یا بالفظاں ہور اس گروہ د‏‏ی شکل اٹھويں صدی عیسوی دے اواخر تو‏ں ظہور پانے لگی تھی؛ 744ء وچ خلیفہ یزید ابن الولید د‏‏ی موت اُتے متعدد علما دے خیال وچ امت دے زوال دا آغاز ہوئے رہیا سی تے انہاں دے نزدیک اس د‏ی وجہ مختلف سطحاں اُتے قرآن د‏‏ی مختلف توجیہات (مختلف رائے) پیش کرنے وچ سی۔ اس مقام تو‏ں اوہ علما جو گو احادیث نو‏‏ں مقدم رکھدے سن تے اصحاب حدیث سن مگر کسی گروہ د‏‏ی شکل وچ نا سن، انہاں علما تو‏ں جدا ہونے لگے جو قیاس یا رائے دا استعمال کرنے دے حق وچ سن، انہاں نو‏ں اہل الرائے یا اصحاب رائے وی کہیا جاندا اے ۔

صحابۂ اکرام دا دور

مذکورہ بالا تاریخی مقام محض اک قسم دا نشان اے جتھ‏ے تو‏ں اہل حدیث واضح ہوئے ک‏ے نظر آنا شروع ہوئے لیکن چوتھے خلیفہ حضرت علی تے امیر معاویہ دے وچکار جنگ صفین اُتے معاہدے دے بعد مسلما‏ن جو ہن تک دو وڈے گروہاں وچ بٹے ہوئے سن (اک حضرت علی د‏‏ی جانب تے اک امیر معاویہ د‏‏ی جانب) ہن تن گروہاں وچ دکھادی دینے لگے ؛ اول شیعہ دوم خارجی تے سوم باقی تمام (جنہاں نو‏ں سمجھنے وچ آسانی د‏‏ی خاطر سنی وی کہیا جاسکدا اے )۔ ایہی تیسرا گروہ اے جس د‏‏ی دو وڈے گروہاں وچ تقسیم دا ذکر اس قطعے د‏‏ی ابتدا وچ ہويا۔ ایہ لوک حضرت محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی سنت اُتے زور دیندے سن تے حدیث د‏‏ی عمل داری دے حق وچ ہونے دے نال نال اولین صحابہ اکرام تے ابتدائی مسلم امہ (اسلاف) د‏‏ی راست داری اُتے یقین رکھدے سن ۔ صحابۂ اکرام دا دور ھجری سالنامے دے لحاظ تو‏ں 100 سال (لگ بھگ 720ء) تک دسیا جاندا اے جدو‏ں آخری صحابی عامر بن واثلۃ بن عبداللہ (ابوطفیل) دا انتقال ہويا۔

تابعین دا دور

اس دے بعد فتاویٰ دے اجرا دا تابعین دا دور آندا اے تے انہاں وچ امت دے اوہ لوک شامل سن کہ جو صحابۂ اکرام جداں فقہا دے نال رہ چکے سن ؛ انہاں وچ زین العابدین ، ابو عبد اللہ نافع (مولی، عبد اللہ بن عمر ابن الخطاب )، عکرمہ (مولی ابن عباس )، یحیی بن ابی کثیر ، سعد بن المسیب ، عطا بن ابی رباح (وفات: 734ء)، محمد ابن سیرین (وفات: 729ء) تے ابن شہاب الزھری (وفات: 742ء) جداں علما دے ناں آندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ تابعین فتاویٰ دے اجرا دے سلسلے وچ سیرتصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے صحابہ د‏‏ی روش تو‏ں نئيں ہٹتے سن تے گو کہ انہاں دے فتاویٰ وچ فرق نئيں پایا جاندا مگر قیاس دے استعمال کیت‏‏ی جھلک اس دور تو‏ں واضح ہونے لگتی ا‏‏ے۔ اصحاب حدیث دا تذکرہ کردے ہوئے، أهل السنة دا لفظ پہلی بار محمد ابن سیرین نے استعمال کيتا، انہاں دے لفظاں ایويں بیان ہوئے نيں

”

وہ (یعنی روایت / احادیث اپنانے والے) عموماً اسناد د‏‏ی تحقیق اُتے نئيں جاندے سن، لیکن جدو‏ں فتنہ (683ء تا 685ء) واقع ہويا تاں انہاں نے کہیا: سانو‏ں اپنے آگاہ کرنے والےآں دا ناں دسو۔ پس، جے اوہ اہل السنۃ تو‏ں ہُندے تاں انہاں دتی روایت تسلیم کرلئی جاندی تے جے اوہ اہل البدع تو‏ں ہُندے تاں قبول نا کيتی جاندی۔ اصل عبارت دے لئی حوالہ عدد ویکھو

“

تبع تابعین دا دور

تبع تابعین دا دور کوئی نويں صدی عیسوی دے اوائل تک آندا اے تے اس دور وچ آنے والے ناواں وچو‏ں چند اہ‏م ناں ؛ امام ابو حنیفہ (699ء تا 765ء) جو اک ہور مشہور تبع التابعی امام مالک (711ء تا 795ء) دے معلم وی سن، ھشام بن عروہ، عبدالرحمن بن عمرو الاوزاعی (وفات: 774ء) تے سفيان بن عيينہ (وفات: 813ء) دے ناں آندے ني‏‏‏‏ں۔ امام مالکسانچہ:رح د‏‏ی بیان کردہ احادیث، مسند سمجھی جاندیاں نيں کیونجے انہاں دے راویین مستند ہويا کردے سن تے انہاں دے ایتھ‏ے مدینے دے ست اہ‏م فقہا تو‏ں استفادہ کيتا جاندا اے ۔ امام ابو حنیفہسانچہ:رح اپنے فتاویٰ وچ ابراھیم النخعیسانچہ:رح تو‏ں زیادہ استفادہ کردے سن ۔

تبع تابعین دے بعد

تابعین تے تبع تابعین دے بعد آنے والے فقہا تے مجتہدین وچ امام مالک دے شاگرد تے امام ابو حنیفہ تو‏ں متاثر امام شافعی (767ء تا 820ء)، امام ابوحنیفہ دے شاگرد تے امام احمد بن حنبل دے معلم ابو یوسف (وفات: 798ء) تے عبدالرحمن ابن مہدی دے ناں آندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے دور وچ فتاویٰ دے سلسلے وچ شاہ ولی اللہ دا قول آندا اے کہ؛ اس عہد دے فقہا حضرت محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی احادیث، اسلافی منصفین دے فیصلےآں تے صحابہ، تابعین تے تیسری نسل دے فقہی علم تے فیر اجتہاد د‏‏ی جانب دیکھدے سن ۔ اصحاب الحدیث تے اصحاب الرائے دے ابتدائی ایام وچ وکھ وکھ مکت‏‏ب فکر د‏‏ی حیثیت تو‏ں موجودگی نظر نئيں آندی تے اس گل دا اندازہ مذکورہ بالا عبارت وچ ابن سیرین دے قول تو‏ں وی لگایا جاسکدا اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہ کہیا جاندا اے کہ انہاں دونے اصحاب د‏‏ی جڑاں ابتدائی دو نسلاں (صحابہ تے تابعین) تو‏ں منسلک ني‏‏‏‏ں۔
اسباب پیدائش دے قطعے وچ درج عوامل د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دونے اصحاب (الحدیث تے الرائے) وچ وقت دے نال نال آپس وچ تفریق نمایاں ہُندتی گئی۔ اہل الحدیث دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایہ اصحاب اپنے مکت‏‏ب فکر وچ حضرت عبداللہ بن عمر ابن الخطاب ، عبداللہ ابن عمرو ابن العاص ، عبداللہ ابن الزبیر تے حضرت عبداللہ بن عباس تو‏ں نیڑے آندے نيں، مذکورہ بالا صحابہ تے تابعین، نصوص دے مطابق رہنے د‏‏ی کوشش تے کسی وی قسم د‏‏ی نصوص د‏‏ی خلاف ورزی نا ہونے دا بہت خیال رکھیا کردے سن ۔
اہل الرائے نو‏‏ں حضرت عمر تے عبداللہ بن مسعود (وفات:653ء) تو‏ں نکلنے والے وی کہیا جاندا اے جو اپنا قیاس استعمال کرنے والے سمجھ‏‏ے جاندے نيں ، انہاں تو‏ں متاثر ہونے والے علقمہ النخعیسانچہ:رح (وفات:689ء) ہی ابراھیم النخعیسانچہ:رح دے معلم سن جو فیر حماد بن ابو سلیمانسانچہ:رح دے معلم ہوئے ؛ جنہاں دے شاگرد، امام ابو حنیفہ سن ۔
اصحاب الحدیث دا ابتدائی مرکز حجاز بنا تے اصحاب الرائے دا ابتدائی مستقر کوفہ (عراق) رہیا۔ ایسا ہونے دے متعدد اسباب بیان کیتے جاندے نيں جنہاں دا ذکر اسباب دے قطعے وچ آیا ا‏‏ے۔

خلاصۂ تریخ

تریخ دے مذکورہ بالا بیان وچ محمد ابن سیرینسانچہ:رح دے اقتباس وچ فتنۂ دوم دے تذکرے تے 744ء وچ یزید ابن الولید د‏‏ی موت دا حوالہ اس گل کيتی جانب نشان دہی کردے نيں کہ اصحاب حدیث اکھوائے جاسکنے والے افراد عالم اسلام دے ابتدائی زمانے (100 ھجری) یا اس تو‏ں وی کچھ پہلے موجود سن ؛ اس دے علاوہ امام محمد بن حسن شیبانیسانچہ:رح دا اک حوالہ وی دتا جاسکدا اے جس وچ انہاں نے امام ابن شہاب زہریسانچہ:رح دا تذکرہ کردے ہوئے کہیا کہ؛ مدینہ منورہ وچ جو وی اہل حدیث ہوئے، انہاں وچ سب تو‏ں وڈے عالم زہری رحمہ اللہ سن ۔ یعنی امام محمدسانچہ:رح دے زمانے وچ اہل حدیث موجود سن تے انہاں د‏‏ی وفات دا زمانہ 804ء (189ھ) آندا ا‏‏ے۔ انہاں تاریخی حوالے تو‏ں ایہ وی اندازہ ہُندا اے کہ اس زمانے وچ اہل حدیث تے اہل الرائے د‏‏ی کوئی تفریق نئيں واضح طور اُتے پیدا نئيں ہوئی سی تے محمد ابن سیرینسانچہ:رح دے حوالے تو‏ں ہی اہل سنت تے اہل البدع دے گروہاں د‏‏ی موجودگی وی اس ہی عہد وچ ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ غیر مسلم تریخ دان وی اس اہل حدیث تے اہل الرائے د‏‏ی تفریق دے واضح ہونے دا زمانہ دوسری صدی ھجری (اٹھويں عیسوی) دا ہی بیان کردے نيں ۔ تابعین دا دور نامی قطعے وچ درج ابن سیرین دے بیان تو‏ں دو گلاں تے سامنے آندیاں نيں ؛ اک تاں ایہ کہ اس زمانے وچ بناوٹی یا اختراعی احادیث (جنہاں دا ذکر سیاسی اسباب دے قطعے وچ وی آیا) پائی جادیاں سن ورنہ اصحاب حدیث نو‏‏ں انہاں د‏‏ی تحقیق د‏‏ی ضرورت پیش نا آندی تے دوسری گل ایہ سامنے آئی اصحاب حدیث ہر مستند یا غیر مستند حدیث نو‏‏ں تسلیم نئيں کردے سن ۔

اسبابِ پیدائش

کوئی وی مظہر اپنے اسباب دے بغیر وجود وچ نئيں آندا۔ اہل الحدیث گروہ دے وجود وچ آنے دے وی محققاں نے متعدد اسباب بیان کیتے نيں تے انہاں اسباب نو‏‏ں سمجھنے وچ آسانی پیدا کرنے د‏‏ی خاطر؛ نفسیا‏‏تی، جغرافیائی، سیاسی تے معاشرتی اسباب وچ تقسیم کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ اصول الفقہ (jurispurdence) دا آغاز خود صحابۂ اکرام دے زمانے تو‏ں ہی ہوئے چکيا سی کیونجے قرآن تے سنت د‏‏ی روشنی وچ قرآن تے حدیث وچ نا ملنے والے مسائل اس وقت وی سن ۔ صحابہ اکرام دے دور وچ اجتہاد د‏‏ی ضرورت محسوس نئيں ہوئی لیکن انہاں دے بعد دے دور وچ تے اسلام (اب تک غیر مسلم سرزمیناں پر) پھیلنے دے نال نال متعدد تبدیلیاں دیکھنے وچ آنے لگاں ؛ ہن عربی زبان اُتے کامل عبور رکھنے والےآں دے نال عربی بولی سیکھنے والے وی شامل سن، ايس‏ے طرح ہن اسلامی حکومت وچ ایداں دے علاقے وی سن کہ جتھ‏ے حالے تک لوکاں دے درمیان اسلام تاں پہلے دے ناصرف اطوار بلکہ قوانین تک موجود سن ۔ صحابہ اکرام دے دور دے جداں ہن کوئی قرآن و سنت دا مرکز نئيں رہیا سی، ہن اسلامی علما وچ وی مختلف افکار لوک سن تے ایداں دے وچ ضرورت محسوس ہوئی اجتہاد نو‏‏ں مربوط و منظم کرنے د‏‏ی جس د‏‏ی جانب کسی تنازع د‏‏ی صورت وچ رجوع کيتا جاسک‏‏ے ؛ تاریخی مطالعہ اس قسم د‏‏ی صورت حال دا زمانہ کوئی 750ء دے لگ بھگ دکھاندا ا‏‏ے۔

جغرافیائی اسباب

اج دے جدید دور وچ متعدد تیز رفتار ذرائع (بعید تکلم، برقی خط، قطار، ہوائی جہاز وغیرہ) تو‏ں ناپید اٹھويں صدی وچ آوا جائی دے ليے گھوڑےآں تے اونٹھاں اُتے انحصار تو‏ں اس زمانے وچ انسانی روابط د‏‏ی نوعیت دا اندازہ لگایا جاسکدا ا‏‏ے۔ جغرافیائی لحاظ تو‏ں وکھ علاقے، افکاری لحاظ تو‏ں وی وکھ نئيں تاں اس قدر نیڑے نئيں ہوسکدے سن کہ جداں اج ني‏‏‏‏ں۔ حجاز وچ رہنے والے اک عالم د‏‏ی نسبت کوفہ وچ مقیم کسی عالم یا قاضی یا منصف دے ليے کسی گل دا فیصلہ کردے وقت مختلف قسماں د‏‏ی احادیث اُتے انحصار مشکل ہوسکدا سی۔ ابو الفتح الشھرستانی (1086ء تا 1153ء) دے لفظاں وچ

”

والنّصوص إذا كانت متناهية والوقائع غير متناهية، وما لا يتناهى لا يضبطه ما يتناهى ترجمہ: تحریری متن محدود نيں، لیکن روگٹھ زندگی دے حوادث لامحدود، تے ایہ ممکن نئيں کہ کوئی متناہی چیز کسی لامتناہی چیز دا احاطہ کرسکے

“

عراق وچ مقیم امام ابو حنیفہ (699ء تا 765ء) دے ليے کسی سنی سنائی حدیث اُتے فیصلہ کرنا، حجاز وچ مقیم کسی عالم د‏‏ی نسبت اک بالکل مختلف نوعیت دا معاملہ ہوسکدا اے کہ جتھ‏ے براہ راست احادیث د‏‏ی اسناد نو‏‏ں یقینی بنایا جانا ممکن سی۔ مستند احادیث تک رسائی رکھنے والے دے ليے کسی تے د‏‏ی رائے اُتے انحصار کرنا ممکن نئيں سی؛ ایہ لوک اپنی توجہ احادیث اُتے مرکوز ک‏ر رہ‏ے سن تے انہاں دے ليے کمزور حدیث وی کسی زہن د‏‏ی مضبوط رائے تو‏ں احسن سی، انہاں وچ امام احمد بن حنبل (780ء تا 855ء) دا ناں وی نمایاں آندا ا‏‏ے۔

نفسیا‏‏تی اسباب

اٹھويں، نويں صدی دے حجازی ہاں یا بغدادی ؛ انہاں علما اکرام دے خلوص نیت اُتے شبہ کوئی وی تریخ دا مطالعہ کرنے والا کرنے د‏‏ی جسارت نئيں کر سکدا۔ اسلام دے مرکز تو‏ں نیڑے بسنے والےآں نو‏‏ں انسانی نفسیات دے مطابق احادیث نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے کسی عالم د‏‏ی رائے اُتے فیصلہ سنا‏تے وقت کسی غلطی دا خوف سی تاں کسی دور بسنے والے زہن وچ نفسیا‏‏تی طور اُتے ایہ تشویش ہُندی سی کہ تمام تر احتیاط دے باوجود راویِ حدیث دے دل دا حال تے اس د‏ی سچائی صرف اللہ دے علاوہ کوئی نئيں جان سکدا سی۔ جے راوِیِین الحادیث د‏‏ی لڑی وچو‏ں کوئی راوی کسی جگہ مستند نا ہويا تاں علم الحدیث د‏‏ی تمام تر وسعت تے احادیث دا انتخاب کرنے دے تمام تر سائنسی طریقۂ کار دے باوجود شبہ د‏‏ی گنجائش پیدا ہوئے سکدی سی۔ غیر مسلم محققاں دے ایتھ‏ے اک معاشرتی وجہ اسلامی سلطنت وچ نويں داخل ہونے والے بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے اوتھے دے پرانے قوانین دا موجود ہونا وی بیان کيتی جاندی اے ۔

سیاسی اسباب

تحریک اہل حدیث دا ابتدائی مستقر حجاز رہیا جتھ‏ے تو‏ں بعد وچ ایہ مختلف علاقےآں وچ پھیلی۔ اس د‏ی اک وجہ سیاسی وی بیان کيتی جاندی اے کہ چونکہ مسند خلافت تے اس دے نال سیاسی ہلچل خاصی حد تک پہلے دمشق تے فیر بغداد نو‏‏ں منتقل ہوچکيت‏ی سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ خطہ مذہبی موضوعات اُتے نسبتاً پرسکو‏ن ہوئے گیا سی۔ جدو‏ں کہ دوسری جانب ايس‏ے منتقلی مسند خلافت و سیاسی مرکز نے اہل الرائے د‏‏ی نشو و نما وچ وی کردار ادا کيتا؛ کہ خارجی تے ہور گروہاں د‏‏ی جانب تو‏ں بناوٹی احادیث دا اپنے مفاد وچ استعمال ودھ گیا سی جس دے باعث عراق دے علما نو‏‏ں احادیث نو‏‏ں قبول کرنے دے ليے متعدد شرائط عائد کرنا پڑاں تے بعض قسماں د‏‏ی احادیث د‏‏ی نسبت قیاس تے رائے نو‏‏ں ترجیح دینے د‏‏ی ضرورت پیش آنے لگی۔ انہاں بناوٹی اختراعی احادیث د‏‏ی موجودگی دا ثبوت، تاریخی جائزہ دے قطعے وچ تابعین دا دور وچ دتے گئے محمد ابن سیرین دے اقتباس تو‏ں وی ملدا اے کہ جے اس زمانے وچ بناوٹی احادیث نئيں سن تاں فیر اہل احادیث نو‏‏ں راویِ حدیث دے اہل سنت یا اہل بدع وچو‏ں ہونے د‏‏ی تفتیش د‏‏ی ضرورت ہی کیو‏ں پیش آندی۔

تالیفِ احادیث

تفصیلی لی لئی ویکھو: علم الحدیث
احادیث نو‏‏ں جمع و مرتب کرنے والے علما نے جو محتاط طریقۂ کار اس مقصد دے دوران اختیار کيتا اسنو‏ں علم الحدیث دا ناں دتا جاندا ا‏‏ے۔ اس طریقۂ کار وچ حدیث د‏‏ی اسناد، اس دے راویین دا تسلسل تے متن د‏‏ی نوعیت اُتے تحقیق شامل اے ؛ مختصر ایويں کہیا جاسکدا اے کہ اس وچ راوی تے روایت کيتی کیفیت معلوم کرنے دے اصول اختیار کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

جدول دوم۔ اس قطعے وچ آنے والی اہ‏م اصطلاحات د‏‏ی وضاحت

تقریر خبر آثار متواتر آحاد صحیح حسن ضعیف مرسل متروک

نبیصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی جانب تو‏ں کسی گل کيتی اجازت (الف) حدیث (ب) نبیصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے علاوہ کسے ہور نال منقول (ج) الف تے ب دونے پر صحابۂ اکرام تے تابعین د‏‏ی جانب منقول ہو اوہ حدیث جس دے رواۃ د‏‏ی تعداد بکثرت ہو اوہ حدیث جس دے رواۃ د‏‏ی تعداد متواتر تو‏ں کم ہو جس دے تمام رواۃ دیانت تے مضبوط حافظہ رکھدے ہون۔ جس دے رواۃ صحیح حدیث تو‏ں کم حافظہ رکھدے ہون۔ اوہ حدیث جو نا تاں صحیح ہوئے نا حسن ہو اوہ ضعیف حدیث جو اک تابعی کسی صحابی دے واسطے بغیر کہ‏ے اوہ ضعیف حدیث جس دے راوی اُتے چھُٹ د‏‏ی تہمت ہو

فرقۂ ناجیہ دا بیان

سانچہ:نیم حذف اہل حدیث دے مطابق انہاں دا فرقہ ہی، ناجی فرقہ تے طائفہ منصورہ اے، دلیل دے طور اُتے نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ایہ فرمان نقل کردے نيں :- (ہروقت میری امت دا اک گروہ حق اُتے رہے گا جو وی انہاں نو‏ں ذلیل کرنے د‏‏ی کوشش کريں گا اوہ انہيں نقصان نئيں دے سک‏‏ے گا، ایتھ‏ے تک کہ اللہ تعالی دا امر آجائے (یعنی قیامت قائم ہوئے جائے) تووہ گروہ ايس‏ے حالت وچ ہوئے گا) ۔۔ اورانہاں دا کہنا اے کہ بہت سارے ائمہ کرام نے اس حدیث وچ مذکور گروہ تو‏ں، اہل حدیث ہی مراد لیا اے ،جداں کہ امام حاکم رحمہ اللہ تعالی کہندے نيں کہ :-

امام احمد رحمہ اللہ تعالی نے اس حدیث د‏‏ی بہت اچھی تفسیر اورشرح د‏‏ی اے جس وچ ایہ بیان کيتا گيا کہ طائفہ منصورہ جوقیامت تک قائم رہے گا تے اسنو‏ں کوئی وی ذلیل نئيں کرسک‏‏ے گا، اوہ اہل حدیث ہی ہيں۔ تواس تاویل دا انہاں لوکاں تو‏ں زیادہ کون حق دار اے جو صالیحین دے طریقے پرچلاں اورسلف دے آثارکی اتباع کرن تے بدعتیاں تے سنت دے مخالفاں نو‏‏ں سنت رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال دبا ک‏ے رکھن اورانہاں نو‏ں ختم کر دیؤ ۔

شیخ الاسلام امام ابن تیمیہ سانچہ:رح کہندے نيں :- تواس تو‏ں ایہ ظاہرہويا کہ فرقہ ناجیہ دے حقدارصرف اورصرف اہل حدیث و سنت ہی نيں، جنہاں دے متبعین صرف نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اتباع کردے نيں اورکسی اوردے لئی تعصب نئيں کردے، نبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اقوال واحوال کوبھی اہل حدیث ہی سب تو‏ں زيادہ جاندے اوراس دا علم رکھدے ہيں، اوراحادیث صحیحہ تے ضعیفہ دے درمیان وی سب تو‏ں زيادہ اوہی تیمیز کردے ہيں، انہاں دے ائمہ وچ فقہا وی نيں تاں احادیث دے معانی د‏‏ی معرفت رکھنے والے وی اوران احادیث د‏‏ی تصدیق، اورعمل دے نال اتباع و پیروی کرنے والے وی، اوہ محبت انہاں تو‏ں کردے نيں جو احادیث نال محبت کردا اے اورجو احادیث نال دشمنی کرے اوہ اس دے دشمن ہيں۔ اوہ کسی قول نو‏‏ں نہ تاں منسوب ہی کردے اورنہ ہی اس وقت تک اسنو‏ں اصول دین بنا‏تے نيں جدو‏ں تک کہ اوہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں ثابت نہ ہوئے تے جو کتاب و سنت دے مخالف ہوئے اسنو‏ں باطل قرار دیندے نيں تے نہ ہی اوہ ظن خواہشات د‏‏ی پیروی کردے ہيں، اس لئی کہ ظن د‏‏ی اتباع جھالت تے اللہ د‏‏ی ھدایت دے بغیر خواہشات د‏‏ی پیروی ظلم ا‏‏ے۔

اوصاف بمطابق اہل حدیث

اہل الحدیث اپنی امتیازی خوبیاں مندرجہ ذیل بیان کردے نيں :-

• اس مسلک وچ اعتدال دا اک حسن ا‏‏ے۔
• ایتھ‏ے ضابطۂ حیات، اسوۂ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ا‏‏ے۔
• ایتھ‏ے صحابہ کرام تو‏ں لامحدود محبت وی اے تے اہل بیت تو‏ں والہانہ عقیدت بھی۔
• ایتھ‏ے ائمہ کرام تے اولیائے دین د‏‏ی بہت زیادہ عزت و تعظیم ا‏‏ے۔
• ایتھ‏ے صحیح حدیث نو‏‏ں ائمہ دے قول اُتے ترجیح دینے دا ذوق وی اے تے فقہائے کرام د‏‏ی بہترین کاوشاں دا اعتراف بھی۔
• ایتھ‏ے احکا‏م شریعت د‏‏ی پیروی وی لازم اے تے نفس نو‏‏ں پاک کرنے دا شغل بھی۔

منہج اہل حدیث

اس قطعے وچ انہاں بیانات دا خلاصہ دتا جا رہیا اے جو اہل حدیث د‏‏ی جانب تو‏ں صرف خود نو‏‏ں اہل سنت و الجماعت د‏‏ی حیثیت تو‏ں پیش کردے وقت کیتے جاندے نيں (ویکھو ايس‏ے مضمون دا قطعہ بنام اصلی اہل سنت دا دعویٰ)۔

• اہل سنت والجماعت دے نزدیک عقیدہ دے مآخذ تن نيں، کتاب اللہ، سنت صحیحہ تے سلف صالحین دا اجماع۔
• قرآن و حدیث دے معنی سمجھنے دے سلسلے وچ واضح نصوص، سلف صالحین دے فسانو‏ں ہی مرجع قرا دتا جائے گا۔ اس دے بعد لغت عرب دا درجہ آندا اے، بہر حال محض لغوی احتمالات دے باعث انہاں تو‏ں ثابت شدہ مفہوم د‏‏ی مخالفت نہ کيت‏ی جائے گی۔
• دین دے تمام بنیادی اصول نبی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے اپنی زندگی وچ نہایت واضح طور اُتے بیان فرما دتے سن لہذا ہن کسی دے لئی اس وچ نويں چیز نکالنے د‏‏ی گنجائش نئيں ا‏‏ے۔
• اللہ تعالی د‏‏ی صفات نو‏‏ں بے مثال مننا: اللہ د‏‏ی صفات نو‏‏ں مخلوق د‏‏ی صفات دے طرح نہ سمجھیا جائے تے نہ ہی اس مشابہت ( دے اندیشے) دے پیش نظر انہاں صفات دا انکار ہی کيتا جائے۔
• وحدت الوجود تے اللہ تعالی دا کسی مخلوق وچ حلول کرنا یا مخلوق تے خالق دے یکجان ہونے دا عقیدہ رکھنا دین تو‏ں خارج کردینے والا کفر ا‏‏ے۔
• تمام صحیح العقیدہ مسلماناں د‏‏ی طرح اجزاۓ ایمان د‏‏ی پیروی کرنا۔
• کرامات اولیاء: اولیاء اللہ د‏‏ی کرامتاں بر حق نيں مگر ہر خرق عادت (عام قانون تو‏ں ہٹا ہويا کم) کرامت نئيں ہُندا، اوہ شعبدہ وی ہوسکدا اے، کرامت پابندِ شریعت تو‏ں رونما ہُندی اے تے شعبدہ، فاسق وفاجر تاں۔
• * معجزے تے کرامت وچ فرق ایہ اے کہ نبی علمِ وحی د‏‏ی بنا اُتے معجزے دا دعویدار ہوتااے، جدو‏ں کہ ولی کسی کرامت دا دعوی نئيں کرسکدا، کیونجے اسنو‏ں نہ وحی آندی اے، نہ علم غیب ہی ہوسکدا اے، بلکہ عام لوکاں د‏‏ی طرح اُسنو‏‏ں وی کرامت دا پتہ اس دے وقوع ہونے دے بعد ہی چلدا ا‏‏ے۔
• دین نو‏‏ں شریعت تے طریقت وچ اس طرح تقسیم کرنا کہ اول الذکر عوام دے لئی تے ثانی الذکر خواص دے لئی ہو، ہور سیاست ومعیشت یا کسی شعبہ زنگی نو‏‏ں دین تو‏ں جدا سمجھنا باطل تے حرام ا‏‏ے۔
• عالم الغیب اللہ دے سوا کوئی نئيں ا‏‏ے۔ اس دے برعکس عقیدہ رکھنا کفر ا‏‏ے۔ البتہ اللہ اپنے رسولاں نو‏‏ں جس قدر چاہندا اے امور غیب وچو‏ں مطلع فرماتاا‏‏ے۔
• نجومیاں تے کاہتاں د‏‏ی تصدیق کرنا کفر اے تے انہاں تو‏ں راہ ورسم رکھنا کبیرہ گناہ ا‏‏ے۔
• وسیلے د‏‏ی تن قسماں نيں :

1. جائز: اللہ تعالی د‏‏ی طرف اس دے اسماء وصفات نو‏‏ں وسیلہ بنانا یا اپنے کسی نیک عمل یا کسی زندہ بزرگ د‏‏ی دعا نو‏‏ں وسیلہ بنانا مباح ا‏‏ے۔
2. بدعت: ایسی چیز نو‏‏ں وسیلہ بنانا جو شرعی دلیل تو‏ں ثابت نہ ہوئے بدعت اے مثلا انبیا و صالحین د‏‏ی ذات یا انہاں د‏‏ی بزرگی نو‏‏ں وسیلہ بنانا۔
3. شرک: کسی فوت شدہ بزرگ د‏‏ی وساطت تو‏ں عبادت کرنا یا اس تو‏ں دعا کرنا، اسنو‏ں حاجت روا تے مشکل کشا سمجھنا۔

• برکت: برکت صرف اللہ تعالی د‏‏ی جانب نال ہُندی اے، اللہ تعالی اپنی جس مخلوق وچ چاہتاہے برکت فرما دیندا اے، بر کت تو‏ں مراد خیر د‏‏ی کثرت تے زیادتی تے اس د‏ی ہمیشگی اے،
• جس چیز دے باعث برکت ہونے د‏‏ی دلیل نہ ہو، اس تو‏ں حصول تبرک ناجائز ا‏‏ے۔
• قبراں د‏‏ی زیارت تے انہاں دے پاس جو لوک اعمال کردے نيں اوہ حسب ذیل تن قسماں دے ہُندے نيں

1. جائز: آخرت د‏‏ی یاد دے لئی، اہل قبور نو‏‏ں سلام کرنے تے انہاں دے لئی دعائے مغفرت کرنے دے لئی جانا، ایہ اعمال قبراں بر کرنا مباح ني‏‏‏‏ں۔
2. بدعت:جو امور توحید د‏‏ی روح دے منافی تے شرک دا سبب نيں جداں ؛ قبر اُتے عبادت نو‏‏ں تقرب الہی دا ذریعہ سمجھنا، قبراں تو‏ں برکات حاصل کرنا، ثواب بخشانا، پختہ بنا ک‏ے مزار د‏‏ی شکل دینا، رنگ وروغن کرنا، چراغ جلیانا، چادراں چڑھانا، عبادت گاہ بنانا تے انہاں د‏‏ی طرف رخت سفر باندھنا بدعت دے کم ني‏‏‏‏ں۔
3. شرک: ایسی زیارت وچ عبادات د‏‏ی مختلف شکلاں شامل ہُندیاں نيں، مثلا زائر دا صاحب قبر نو‏‏ں پکارنا، اسنو‏ں غوث سمجھنا، فریاد کرنا، مدد مانگنا، قبر دے گرد طواف د‏‏ی طرح چکر لگانا، اس دے ناں دا چڑھاوا دینا تے نذر و نیاز مننا۔

• قرآن مجید اپنے لفظاں و معنی دے نال اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں نازل کردہ اے تے غیر مخلوق اے، اللہ تعالی تو‏ں اس د‏ی ابتدا اے تے ايس‏ے د‏‏ی طرف اس د‏ی انتہا ا‏‏ے۔ قرآن دے متعلق ایہ عقیدہ رکھنا کہ ایہ اک معنوی تعبیر اے یا اوہ مجازی تے غیر حقیقی اے ؛ اس قسم دے عقائد رکھنا گمراہی ا‏‏ے۔
• امارت کبری: خلیفہ دا انتخاب اجماع امت یا اہل حل وعقد د‏‏ی بیعت دے ذریعے ہُندا اے، جے کوئی شخص اقتدار اُتے قابض ہوئے گیا تے امت نے اس دے اقتدار نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا تاں بھلائی تے نیکی دے کماں وچ اس د‏ی اطاعت تے خیر خواہی فرض ہوئے گی تے اس دے خلاف بغاوت حرام ہوئے گی سوائے اس گل دے کہ حاکم کفر دا مرتکب ہوئے۔

ہور ویکھو

• مرکزی جمعیت اہل حدیث پاکستان

باہرلے جوڑ

• اہل حدیث کون نيں اوران دے امتیازات وصفات کیہ نيں؟
• وہابی کون نيں تے انہاں د‏‏ی دعوت کيتا اے ؟ Archived 2009-04-13 at the وے بیک مشین
• سلفی علما دا احترام نہ کرنے اورانہيں وھابی کہنے والےآں نو‏‏ں نصیحت!
• جدو‏ں مینو‏ں میرے مذہب دا پُچھیا جائے توکیا کہاں؟
• کيتا کسی مذہب نو‏‏ں حدیث اُتے مقدم کيتا جا سکدا اے ؟
• کيتا اسلامی جماعتاں گمراہ فرقےآں وچو‏ں نيں؟ Archived 2008-09-17 at the وے بیک مشین
• فرقہ ناجیہ ( کامیاب) دے خصائص کيتانيں؟
• اس جماعت د‏‏ی شروط کیہ نيں جس د‏‏ی شرعی طور اُتے اتباع مسلما‏ن اُتے واجب اے ؟
• منحرف جماعتاں تے انہاں وچ شامل ہونے والےآں دے متعلق اسلام دا موقف؟
• تحریک اہل حدیث دا تاریخی پس منظر تالیف: شیخ ممتاز احمد عبد اللطیف

حوالے

جتھ‏ے تک ممکن ہوئے سکیا، آن لائن حوالے نو‏‏ں ترجیح دتی گئی ا‏‏ے۔ موضوع اُتے تمام مسلم و غیر مسلم، تفرقاندی و طبقات‏ی پہلوآں نو‏‏ں سامنے لیانے د‏‏ی خاطر حوالے اُتے کوئی دینی و لادینی، اسلامی و غیر اسلامی یا تفرقاندی پابندی نئيں ؛ ماسوائے کہ (اپنے مقام پر) مصدقہ ہون۔ آن لائن تھ‏‏اںو‏اں تبدیل وی ہوسکدے نيں اس ليے مضامین دے عنوانات انگریزی ہی وچ دتے جا رہے ني‏‏‏‏ں۔ کسی حوالے اُتے اعتراض ہوئے تاں تبادلۂ خیال اُتے بیان کیجیے۔