فریاد آزر
ڈاکٹر فریاد آزر : تخلیق کيتیVirgin Territory دی سیاحت، عصر حاضر دے بہت ہی کم فنکاراں دا مقدر بنی اے، غیر ممسوس منطقے دی سیر دے لئی جس آشفتگی ،دیوانگی ،جرأت، بے خطری تے عصری آگہی دی ضرورت پڑدی اے، اس توں بوہت سارے تخلیق کار محروم نيں۔ فریاد آزر دا امتیاز ایہ اے کہ اوہ تخلیق نوں نواں سیاق وسباق، نواں مفہوم تے نواں تناظرعطا کرنے دی جدو جہد وچ اس فکری تے اظہاری منطقہ تک رسائی وچ کامیاب ہوئے نيں جو بہت حد تک کنوارا اورقدرے غیر مستعمل اے۔ انہاں دی تخلیق وچ اوہ مرکزی نقطہ تے محوری نکتہ وی موجود اے جو عصر ِحا ضر دی بیشتر تخلیق توں غائب ہوئے گیااے۔
آزر دا تعلق تخلیق دے اس تلازماندی نظام تے تناظر توں اے جس توں تخلیق وچ تازگی، تحیر تے تابندگی آندی اے۔ انہاں نے’ تخلیقی اجتہاد‘سے کم لیا اے تے تقلیدِ جامد توں گریز کيتا اے تے اک نويں تخلیقی سمت دی تلاش نے انہاں دی شاعری نوں اس بھیڑسے وی بچالیا اے جس وچ اکثر فن پارے اپنے ناں و پتہ دی تلاش وچ مدتاں بھٹکدے رہ جاندے نيں۔ ولی دکنی نے بہت پہلے کہیا سی ‘‘ تاقیا مت کھلا اے باب سخن۔.........فریاد آزر دی شاعری وچ باب ِسخن دے نويں نويں در کھلے جا تے نيں تے سانوں تحیرات توں اسيں کنار کردے نيں۔ خوشی ہُندی اے کہ صنعتی ومشینی عہد وچ آزر دے اندر دا احساس تے اضطراب زندہ اے تے اس دی لہراں انہاں دی شاعری وچ وی نظر آندی نيں۔ فریاد آزر دی شاعری وچ جو احساس و اظہار اے، اوہ ’آج‘ توں عبارت اے جس وچ ‘گذشتہ‘مکمل طور اُتے نہ شریک اے تے نہ ہی مکمل طور اُتے متروک کہ انہاں دا حال ماضی توں مستعار نئيں مگر مستنیر ضرور اے۔ آزر دا تخلیقی احساس منفرد تے مختلف اے۔ زندگی دے تعلق توں انہاں دا Dynamic Approachاے۔ اج دی زندگی دی صورت حال تے انسانی متعلقات دے حوالے توں انہاں دا زاویہ نظر جداگانہ اے۔ انہاں دے ایتھے اس انسان دی جستجو ملدی اے جو ‘گلوبل گاؤں‘ وچ اپنی شناخت کھو چکاہے تے بے چہرگی جس دی پہچان اے۔ بنیادی انسانی اقدار توں منحرف تے ٹکڑےآں وچ بٹے ہوئے انسانی وجود دے ذہنی و فکری بحران تے انتشار و اختلال نوں انہاں نے اپنی شاعری دا موضوع بنایا اے۔ انہاں دی شاعری دے ذریعہ انسان دی دا خلی ‘ خارجی صورت حال توں آگہی ہُندی اے۔ Globalised Society تے ملٹی کلچر ایج وچ سماجی، سیاسی اقدار وچ تبدیلیاں آئیاں نيں تے انساناں دے ذہنی زاویے وی بدلے نيں۔ ایسی بدلدی ہوئی صورت حال وچ انہاں دی تخلیق نہ صرف اج دے مسائل اُتے نگاہ ڈالدی اے بلکہ اج دے معاشی‘ اقتصادی‘ سماجی‘تہذیبی نظام توں وی بے خوف مکالمہ کردی اے۔
جدید غزل دے منظر نامے اُتے فریاد آزر دا ناں اس اعتبار توں وی اہمیت کاحامل اے کہ روايتی حصار توں باہر نکل کے عصری حالات‘ تغیرات تے تموجات نوں اپنی شاعری وچ جگہ دتی اے۔ تے اج دے عہد دی تفہیم بالکل نويں زاویے نال کیندی اے تے اس انسانی ضمیر تے روح دی بازیافت وی دی اے جو تِناں زمانےآں اُتے محیط اے۔
فریاد آزر دی تخلیقی اڑان دے زاویے وکھ نيں انہاں نے احساس و اظہاار دے جو صنم کدے تعمیر کیتے ہیں‘ اس وچ انہاں دے خونِ جگر دی نمود اے۔ اوہ اپنی ذات وچ گم نئيں نيں بلکہ گردو پیش پہ انہاں دی گہری نظر اے:
فضائے آتش ِگجرات توں جوبچ نکلے پرندے پھرنہ گئے پرت کر جہنم وچ ٭ چنگا ہوئے ا کہ لوک بیاں توں مکر گئے بھن جاندے ورنہ اوہ وی کسی ’بیکری‘کے نال ٭ خون مشرق دے بہاندے ہی رہیںگے ناحق اور کرسکدے نيں کيتامغربی آقاواں دے لوک ٭ ورنہ اسيں سانس وی لینے نوں ترس جائیںگے سطحِ’ اوزون‘ نوں فضلات توں آزادی دے ٭ ﴿2﴾ دفن کردیندا سی پیدا ہُندے ہی عہدِ قدیم رحم ہی وچ ماردیندا اے اسنوں دورِ جدید ٭ رواج پنڈ وچ پردے دا اس قدر نہ سی مگر مزاج وچ بے پردگی بوہت گھٹ تھی ٭ یہ تے گل کہ سب جنگلاں وچ رہندے سن مگر فضاواں وچ آلودگی بوہت گھٹ تھی ٭ یہ انہاں دے تخلیقی ذہن دی ارتعاشی لہراں نيں۔ سیاست ‘سماج تے ہور مختلف سطحاں اُتے انہاں دے ذہنی تحرک دے ثبوت دے لئی ایہ اشعار کافی نيں۔ انہاں دی نگاہ کسی خاص نقطہ اُتے محدود نئيں اے بلکہ انہاں دی شاعری اک طرح توں ’جام ِجتھے نما‘ اے جس وچ پوری انسانی کائنات دا عکس نظر آندا اے۔ اوہ اکثر شعراں وچ حیرتاں دی نويں قندیل جلاندے ہیں‘ انہاں دی شاعری دی مجموعی قرأت توں پتہ چلدا اے انہاں دے ایتھے تخلیق کيتی علمی ‘عرفانی ‘وجدانی سطح بہت بلند اے تے سماجی ‘ سیاسی‘سائنسی شعور بالیدہ ۔ فکریات دی سطح ُپر جتھے انہاں نے بوہت سارے نويں تجربے کیتے نيں یا پرانے تجرباں دی ’تقلیب ‘کی اے ‘اوتھے لفظیات دی سطح اُتے وی اوہ اک نويں آب و رنگ وچ نظر آندے نيں۔ انہاں دے ایتھے لسانی جبر دا وجود نئيں اے۔ ہر اوہ لفظ جو انہاں دے احساس دی ترسیل کر دے خواہ اس دا تعلق کسی بولی ‘ مذہب‘ملک توں ہوئے اس دا استعمال توں حذر نئيں کرتے‘ ایہی لسانی تے فکری جمہوریت فریاد آزر دا فکری شناس نامہ اے۔ انہاں دی شاعری وچ اوہ جمہوری آوازاں نيں جو جلجا میش‘ سقراط‘ سرمد‘ تے منصور دے ’ حلق بریدہ‘ توں بلند ہُندی رہیاں نيں۔ انہاں نے سیاسی ‘سماجی ‘سفاکیت‘آمریت‘ مطلق العنانیت دے خلاف اپنی شاعری نوں بطور ہتھیار استعمال کيتا اے تے عالمی استعماری نظام دے خلاف آواز وی بلند دی اے۔ فرقہ واریت‘فسطائیت دے خلاف وی انہاں نے اپنی تخلیقی توانائی دا استعمال کيتا اے:
بھر رہیا سی زہر اوہ معصوم ذہناں وچ مگر ہم پہ نفرت گھولنے دا جرم عائد ہوئے گیا ٭ ہندو کوئی تاں کوئی مسلمان بن گیا انسانیت وی مذہبی خانہ وچ بٹ گئی ٭ بچےآں پہ ایسا جادو چلا اے نصاب کا اکبر دا ناں لینے لگے غزنوی دے نال ٭ کدرے وی قتل ہوئے کِداں دی عجیب سازش اے لہو وچ ڈُبی ہوئی مری آستین لگے
ان دی تخلیق دا توانائی نظام انتہائی متحرک تے فعال اے۔ انہاں دے ایتھے بصیرت تے آگہی دی اوہ بلند سطح اے جو ماضی تے مستقبل اُتے نگاہ رکھدی اے۔ انہاں دا آئینہ ادراک روشن اے جس وچ اوہ ماضی دے کے نال مستقبل دی آہٹاں نوں وی محسوس کردے نيں۔
فریاد آزر دی شاعری وچ عصر حاضر دے مسائل دا اظہار ادراک اے تے ایہی عصری حسیت تے آگہی انہاں دی شاعری نوں نقطہ انفراد یت عطا کردی اے۔ اس وچ اک آفاقی شعوربھی اے ‘ ژرف نگاہی تے باطنی روشنی(Inner Light)بھی جو اج دی تخلیق وچ کم نظر آندی اے۔ معاشرہ دی تمام متضاد تے متخالف لہراں نوں انہاں نے اپنی شاعری وچ سمولیا ﴿3﴾
اے تے حقیقت ایہ اے کہ انہاں نے اپنی شاعری وچ ایداں دے نقوش مرتسم کردئے نيں جو سماج اورسیاست دی راہاں وچ بھٹکنے والےآں نوں وی صحیح سمت دا اشارہ دیںگے تے انہاں نوں منزل مراد تک پہنچادیںگے۔
فریاد آزر دا تہذیبی ‘سماجی ‘ سیاسی‘شعور پختہ اے تے شعور دی مختلف سطحاں انہاں دے تخلیقی نظام توں مربوط ارو منسلک نيں۔ اس دا ئی اسکر یپر کلچر دے اس عہد وچ چھوٹی چھوٹی زمینی حقیقتاں تے ارضی صداقتاں نوں فنکارانہ انداز وچ پیش کرنا تے قاری دے احساس و ضمیر نوں مرتعش کرنا بہت وڈی گل اے: ٭ دفن کر دیندا سی پیدا ہُندے ہی عہدِ قدیم رحم ہی وچ مار دیندا اے اسنوں دورِ جدید ٭ مینوں ہن تے سیارےآں پہ لے چل میںگلو بل گاناں توں اکتا گیاہاں ٭ ہتھ ملدی رہ گئياں سب خوب سیرت لڑکیاں خوبصورت لڑکیوں دے ہتھ پیلے ہوئے گئے ٭ اس قبیلے دے لہو وچ ذائقہ اِنّا لگا جس نوں وی دیکھیا ايسے دے خون دا پیاسا لگا ٭ اب تاں ہر شہر اے اک شہرِ طلسمی کہ جتھے جو وی جاندا اے اوہ پتھر وچ بدل جاندا اے ٭ سب حقائق میرے توں وی پہلے کدرے موجود سن ماں سمجھدا سی کہ ایہ سب کچھ مری ایجاد اے ٭
تخلیق کيتی سطح اُتے ایقاظ تے بیداری دا جو فریضہ فریاد آزر نے انجام دے رہے نيں، اج دی بے حسی دے دور وچ بوہت سارے فنکار اپنی ذ مہ داری دے احساس تک توں محروم نيں۔ انہیں’احساس ِزیاں‘ ہی نئيں تاں فیر معاشرتی ‘ سماجی‘ اقدار دے تحفظ دا خیال کتھے توں آئے گا۔ فریاد آزر تخلیق دے منصب توں باخبر نيں تے اس دی ذمہ داریاں توں آگاہ۔ اس لئی اوہ اپنی تخلیق دے ذریعہ ہر سطح اُتے ابنِ آدم نوں کائنات دے مسائل تے اس دی پیچید گیاں توں آگاہ کر رہے نيں۔ انہاں دی پوری شاعری مقصدیت توں معمور اے اوہ گل و بلبل دی داستاں‘یا فسانہئ شب ہائے دراز‘پر یقین نئيں رکھدے بلکہ اج دی سفاک جاںگسل حقیقتاں نوں اپنی شاعری دا موضوع تے تخلیق دا مرکزی نقطہ قرار دیندے نيں تے ايسے محور اُتے انہاں دی شاعری حیات و کائنات دے مختلف مسائل تے موضوعات دا طواف کردی رہندی اے ’۔ طوافِ کوچہئ جاناں‘کی بجائے’ غم دوراں‘ توں ہی اج دی شاعری معتبر تے منفرد قرار پاندی اے۔ س فریاد آزر دی شاعری وچ ایہی ’’ غم دوراں‘ عذاب جاں‘ آشوب عصر اپنی تمام تر تخلیقی منطق‘معروضیت تے فنی ‘فکری ہنر مندی دے نال موجود اے ۔
سبز آدمی دی تلاش تے آزر ؔ دا جہانِ غزل
پروفیسر مولا بخش
شعبۂ اردو،علی گڑھ د مسلم یونیورسٹی،علی گڑھ تیرے توں بچھڑے تاں آغوشِ مادر وچ ، فیر گود وچ ، فیر سفر در سفر دیکھ فیر تجھ نال ملن دی خواہش وچ کدوں توں لگاتار ہجرت وچ نيں فیر اوہی منظر نظر دے سامنے کیوں آ گیا کربلا، خاں ریزی، کوفہ، تشنگی، صحرا، فرات جتھے فساد وچ اعضائے جسم کٹ دے گرے اسی زوچوں اسيں لخت لخت اگنے لگے ایتھے فرار دی راہاں تاں نيں مگر مسدود کتھے نوں جائے کوئی کائنات توں بچ کر مذکورہ بالا اشعار فریاد آزر دے شعری مجموعے’خزاں میرا موسم‘اور’قسطاں وچ لنگھدی زندگی توں ‘ماخوذ نيں جو اج دنیا وچ ہر سو پھیلی اک قوم مسلمان دی ازل توں ہن تک دی سیاسی،سماجی،تہذیبی،ثقافتی تے مذہبی تشخص دی کہانی کہہ رہے نيں۔ کربلا دی خاں ریزی،شہر کوفہ دی مکاری تے انہاں اُتے کڑی نگاہاں دے پہرے انہاں نوں اکثر فرات تے اپنے پیاس دی شدت توں یاد دلاندے رہندے نيں۔ آزادی دے بعد دے شاعر تے بالخصوص 80کے بعد دے اردو شاعر دے ایتھے اقليتی مخاطبے دا وفوراسی پس منظر وچ سمجھاجاسکتااے۔ ہندوستان وچ آزادی دے بعد پاکستان ہجرت کر جانے توں انکاری مسلماناں نوں ایتھے دے اک طبقہ نے ايسے نظر توں دیکھنا شروع کر دتا، جس نگاہ توں اوہ پاکستانی مسلماناں نوں دیکھاکردا اے۔ لہٰذا ایتھے دے مسلماناں نوں خود دے اقلیت وچ ہونے کااحساس شدت اختیار کرتاچلاگیا۔ سیاسی،سماجی،تہذیبی تے ثقافتی ہور اقتصادی میدان وچ پِچھے رہ جانے دی وجہ توں مسلماناں دے نال نال ہور اقليتی طبقے وچ وی ا حساس کمتری پیدا ہوئے گئی تے اس طبقے دے فکشن تے شاعری حتیٰ کہ غزل وچ وی اقلیت و اکثریت جداں جوڑ ے دار ضدین وچ تبدیل ہوئے گئے۔ ادب دی اک وڈی تحریک ترقی پسندی تے مارکسی آئیڈیولوجی دی ہزار دہائیاں دینے دے بعد وی ہندوستان وچ غیر مذہبی ذات پات توں عاری لبرل معاشرہ قائم نہ ہوئے سکیا تے تیزی توں ہندوستانی سیاست نے علیحدگی پسندی، ذات پات دی سیاست تے مذہبی جنون نوں فروغ دتا۔ سیاست دے لئی اس ملک دی وڈی اقلیت مسلمان ووٹ بینک توں زیادہ کچھ ثابت نہ ہوئے سکے تے بدلدے وقت دے نال مسلماناں وچ احساس کمتری دے نال احساس محرومی دن دونی رات چوگنی ودھدی چلی گئی۔ بقول آزر: کچھ وی کہہ دیندا اے اوہ گزرے دناں دے ناں پر اج ماضی دا وی سینہ چاک ہونا چاہیے مدتاں توں مرا ہويا ہاں وچ مینوں فیر اک بار زندہ کر ایسا لگدا اے کہ فریاد آزر نے اپنی شاعری نوں اقلیت کتھا وچ تبدیل کر دیااے۔ پہلے شعرماں ’وہ‘دسنے دی ضرورت نئيں کہ اکثریتی جبر اے۔ اقلیت دے اندر پل رہے غم و غصہ تے خوف دی نفسیات اس شعر وچ ماضی دا سینہ چاک کرنے جداں فقرے توں ہی ظاہرہوجاتااے۔ ماضی اس شعر وچ کِسے خاص فرقے دے لئی رقیب دے طور اُتے استعمال ہويا اے جس دی وجہ توں اک خاص قوم دے پِچھے مصائب دے بھوت پے گئے نيں۔ اس دی وجہ آزر دے نزدیک ایہ اے کہ: ہماریا حال ماضی دا پتہ دیندا نئيں یکسر 235 ساڈی عظمت رفتہ پہ کس نوں اعتبارآئے جدیدیت دے رجحان دے تحت تنہائی تے ذات دے کرب ہور زندگی دی بے معنویت جداں منفی قدراں شعر و ادب وچ 1960تا1975قارئین نوں جس حد تک وی اپنے دردکا درماں معلوم ہوئے ئی اس دی وجہ ایہ نئيں سی کہ اوہ وجودیت دے فلسفے اُتے گہری نگاہ رکھدے سن (جداں کہ مغرب دے قارئین نے اسنوں اپنے مسائل دی رو توں اسنوں اپنے ذہن دا حصہ بنایاسی)اس نوع دے ادب توں انہاں دی تھوڑی جہی دلچسپی ہندوستانی سیاست دے زیر اثر(اس طبقے وچ جو اردو جاندا سی)ان وچ سیاسی طور اُتے یتیم قوم ہونے دے شدید احساس نے پیدا کيتی سی۔گویا جدیدیت اقليتی احساس کمتری جداں مرض دا علاج نئيں سی بلکہ ایہ فقط انہاں دے زخماں نوں سہلانے دا کم کر رہی سی۔ بعد دے ادوار وچ یعنی80کے بعد اردو شعر و ادب وچ ہندوستانی سیاست دی پیدا کردہ اقليتی و اکثریتی مخاطبے دے اظہارنے شعر و ادب وچ مرکزیت حاصل کر لئی۔ ذات پات دی سیاست، علیحدگی پسندی دی تحریکاں دے شور،عام آدمی دی بے روزگاری،اپنے عقیدے تے اپنی سبھیاچار دے تحفظ دے جذبے دا فروغ تے انہاں جداں تے وی مسائل جداں ماحولیاتی آلودگی،زبان دی سیاست وغیرہ جداں مسائل80کے بعد دے شعر و ادب دی فکر مندی قرار پائے۔ ردو غزل نے وی اپنی شعریات دی شرطاں اُتے نويں مضامین تے سابقہ جملہ غزلیہ اسالیب نوں اپنائے ہوئے غزل دی بولی نوں حتی الامکان اپنے عہد دے روگٹھ دے نیڑے کيتا۔ اس عہد دی غزل دے اختصاص نوں متعین کرنے وچ کچھ جدیدیت دے شاعر دے نال نال جنہاں شاعر نے اس دور دے بعد مابعد جدید غزل دی منفرد آواز نوں وقار بخشا انہاں وچ فرحت احساس،منظور ہاشمی،اسعد بدایونی،عنبر بہرائچی،منور رانا،انیس انصاری،اظہر عنایندی،عبد الاحد ساز،شارق عدیل،مہتاب حیدر نقوی،راشد انور راشد،شین کاف نظام،کرشن کمار طور،سلیم انصاری،شاہد کلیم،پروین کمار اشک،عشرت ظفر،عین طابش،جمال اویسی،خالد محمود،شہپر رسول،عذرا پروین،طارق نعیم،راشد طراز،ملک زادہ جاوید،شہباز ندیم ضیائی،عالم خورشید،خال عبادی،کوثر مظہری،مشتاق صدف،اقبال اشہر، خورشید اکبر،رئیس الدین رئیس،رسول ساقی،ابراہیم اشکاور وی کچھ شاعر دے ناں لئی جا سکدے نيں جنہاں وچ فریاد آزرنے خود نوں منفرد رنگ دی شاعری پیش کرنے وچ کِسے حد تک کامیاب نظر آندے نيں۔ فریاد آزر نے ماپہلے شاعر اقبال دے مخاطبے نوں ہمعصر سیاق تے اپنی طرح دی بولی وچ پیش کيتا اے یعنی اپنے مذہب،قوم تے اپنی سبھیاچار دی مندی حالت دا ماتم کرنے دی بجائے اس اُتے غور کرنے دی طرف قاری دی توجہ مبذول دی اے۔ لیکن اقبال دے ایتھے اقليتی مخاطبہ نئيں اے۔ آزرنے اقليتی مخاطبہ اورمسلماناں دی پسماندگی تے عالمی سطح اُتے انہاں اُتے تے انہاں دے خلاف دی جانے والی سیاست اُتے آنسو بہانے دی بجائے انہاں وچ حوصلہ پیدا کيتا اے تے انہاں مسائل دا تجزایہ کیہ اے ہاں اقبال اوتھے یاد آندے نيں جتھے جتھے آزر نے مسلماناں دے شاندار ماضی دی واپسی دی تمنا دی اے لیکن اس احساس دے نال کہ : کچھ تاں ہوئے گا حال توں ماضی وچ ہجرت دا سبب 235 ایويں ہی بس یاداں دی چادر تاندا کوئی نئيں وہ شخص اج وی ماضی توں ایسا اُلجھیا اے 235 کہ اس دے پیر نيں جنت وچ ، سر جہنم وچ یعنی ماضی توں لگاتار رشتہ بنائے رکھنے دا رجحان آزر تے انہاں دے معاصرین وچ اکثر و بیشتر نظر آتاہے تے ایتھے اُتے اقبال دی یاد تازہ ہُندی اے۔ فریاد آزر نے اپنی شاعری وچ کوڈ دے طور اُتے کربلا تے اس دے متعلقات صحرا وغیرہ دا وافر مقدار وچ استعمال کيتا اے تے ایہ وی کہ ماضی دی شاندار روایتاں نوں یاد کرنے تے یاد دلانے دا اک فنی حربہ ثابت ہوااے۔ اس دے علاوہ فریاد آزر دی غزلاں وچ عشقیہ رموز تے اس دی تخلیقی و تہذیبی رنگ دی پیش کش دا فنی انداز و اسلوب وی نظر آتاہے لیکن فریاد آزر دی شاعری دی سب توں وڈی فکر مندی سبز آدمی دی تلاش اے جو بیک وقت قرون اولیٰ دے مسلماناں دی حکومت ، انہاں دی زندگی،مذہبی اسلوب،انسانیت پسندی دی معراج تے انسانیت نوازی دے اس سنہرے دور دے آدمی دی واپسی کاساختیہ معلوم ہوتااے۔ نال ہی سبز آدمی دی اس تلاش دے عقب وچ اوہ سوچ وی فنی طریقے توں بلند ہُندی اے جسنوں اسيں سبز انقلاب(Green Revolution)کہندے نيں۔ آزرکے غزلیہ متن دا اک وڈا حصہ ماحولیاتی آلودگی توں دنیا کِداں بربادی دے دہانے اُتے اے اس نوع دی فکر مندی تے انتباہ اُتے مبنی اے۔ آزر دے ہن تک تن شعری مجموعے منظر عام اُتے آچکے نيں۔ پہلا مجموعہ ’خزاں میرا موسم‘(1996)دوسرا مجموعہ’قسطاں وچ لنگھدی زندگی‘(2005)تیسرا مجموعہ’کچھ دن گلوبل پنڈ وچ ‘(2009)اپنے عنوان توں ہی مقصدی شاعری یا مسائل اُتے مبنی شاعری دا پتہ دیتاہے۔’خزاں میرا موسم‘ دا میرافسانہ مسلمان قوم اے جس اُتے خزاں یعنی زوال دا عرصہ صدیاں توں طاری اے۔ مجموعے دا عنوان ايسے امر دا کنایہ معلوم ہوتااے۔ دوسرا مجموعہ ہندوستان ہی کيتاپوری دنیا وچ تجارت دے لئی قرض ،تعلیم دے لئی قرض،گھرخریدنے تے بنانے دے لئی قرض حتیٰ کہ موٹر خریدنے تے ٹی وی تے فریج دے لئی وی قرض لینے اُتے مجبور اج دا آدمی تے نويں ساہوکاراں دی چکی ميں پستا ہويا عام آدمی دے المناک انجام دا کوڈ معلوم ہوتااے۔ تیسرا مجموعہ ’کچھ دن گلوبل گاؤں‘ وچ جو انہاں دے دو سابقہ مجموعےآں دا انتخاب اے ،شاعر دی اپنی ہی شاعری دی قرات دی اک صورت معلوم ہوتااے۔ یعنی ایہ سِدھے گلوبلائزیشن اُتے طنز اے مگر اس ایقان دے نال عام آدمی اس سلوگن توں کچھ ہی دناں دے لئی متاثر ہويا اے۔ مینوں ہن تے سیارےآں پہ لے چل 235 وچ گلوبل پنڈ توں اکتا گیا ہاں ذکر ایہ کيتاجا رہاتھا کہ انہاں دی شاعری وچ سبز آدمی دی اساطیر دا اک سیاق بلکہ زیادہ تر سیاق’مرد مومن‘یا اسلام دا پسندیدہ رنگ سبز اے جو شاندی تے امن دی علامت اے۔ جے اسيں سبز آدمی توں متعلق مباحث دی اساطیر دا مطالعہ کيتاجائے تاں ایہ منکشف ہُندا اے کہ اوہ آدمی جس دی تصیور پیڑ دے پتےآں دی اے ئت وچ بنائی گئی ہوئے۔ ہن ذرا اس خیال توں ملدی جلدی اک صورت آزر دے مندرجہ ذیل شعر وچ ملاحظہ فرماواں: خزاں نصیبی دا بوڑھا شجر وی خوش اے بہت 235 کہ برگ شاخاں پہ کچھ نیک بخت اگنے لگے شعر ی کردار ماحول دوست اے۔ سوکھے درخت نوں بوڑھا شجر کہیا اے۔ ایہ بوڑھا شجراپنی ہی شاخاں پہ کچھ پتے اگتے دیکھ نوں خوش اے لیکن برگ نوں نیک بخت قرار دینے توں صاف اندازہ ہوجاندا اے کہ ايسے طرح ساڈے معاشرے دے بزرگ جدوں اپنے نو نہالاں وچ اچھے گن دیکھدے نيں تاں انہاں دی خوشی دا اندازہ لگانا مشکل ہوتااے۔ شعر پڑھدے ہی آدمی دی اوہ تصویر سامنے آندی اے جس دی تصویر پیڑ دے پتےآں دی اے ئت وچ بنائی گئی ہوئے۔ اشارہ اس جانب اے کہ فطرت تے انسان دوہے ہی ننيں۔ راشٹریہ سہارا اخبار دے اک کالم’’مسلماناں دا عالمی منظرنامہ‘‘ماں واشنگٹن دے مسلماناں دے حوالے توں سہارا گروپ ایڈیٹر سید فیصل علی نے اک دلچسپ معلومات فراہم دی اے۔ انہاں نے لکھیا اے کہ’’14سوسال پہلے قرآن کریم وچ کائنات دے ہر راز دی طرف اشارہ کيتاگیااے۔ ماحولیات دی تباہی اک خطرناک عمل اے انہاں نظریات دے تناظر وچ زمین دے تحفظ تے اسلام دے درمیان اک مضبوط رشتہ قائم ہُندا اے۔ اس طرح واشنگٹن وچ اسلام دے سائنسی نظریات تے انسانیت دی خدمات دے تحت اس دا اک بلاگhttp://dc Green Muslims blogspot.comپر دستیاب اے۔ ايسے طرحDc Green Muslims اس گل نوں سمجھدا اے کہ زمین اُتے آلودگی دے انہاں اثرات دا معاملہ اسلام دے لئی کوئی نواں نظریہ نئيں اے ۔‘‘(روزنامہ راشٹریہ سہارا،نويں دہلی،30مئی،2014،ص:10مسلماناں دا عالمی منظر نامہ،سید فیصل علی) دراصل اسلام دا علامتی نشان’سبز‘ہے جو امن تے شادابی ا ورتروتازگی دی طرف اشارے کردا اے جس دا اک سیاق ماحولیات دے تحفظ وچ اس سبز رنگ یعنی ہریالی دا تحفظ تے اس دا فروغ اے۔ فریاد آزر تے اس عہد دے بیشتر شاعر ماحولیات دے تحفظ دا شعور تے ماحول دوست مزاج دی تشکیل اُتے زور دیندے نظر آندے نيں۔ فریاد آزر دے متن وچ ایہ فکر مندی شدت دے نال ظاہر ہوئی اے جس دا اک اہم سیاق اساطیر یعنی انسان دا آرکی ٹائپی شعور اے۔ ان دے معاصرین نے اسنوں اپنے متن دا بنیادی ساختیہ نئيں بنایاہے جدوں کہ فریاد آزر نے لفظ سبز کاتواتر دے نال استعمال کردے ہوئے ہور اس دی اساطیری تے لاشعوری جہتاں دے اظہار دے ذریعے اپنے متن نوں معنی آفراں بنایااے۔ آؤ پہلے خالص ماحولیاتی آلودگی تے اس دے نتیجے وچ کائنات اُتے خطرات دے بادل کِداں منڈلا رہے نيں اس توں متعلق اک شاعر فریاد آزر دے انتباہ دا فنی اظہار ملاحظہ فرماواں: درخت اس نے سبھی کٹ تاں دتے لیکن 235 مرے بدن پہ حالے میرے سر دا سایہ اے ورنہ اسيں سانس وی لینے نوں ترس جاواں گے 235 سطح اوزان نوں فضلات توں آزادی دے وقت توں پہلے نہ آجائے قیامت آزر 235 ’’گرین ہاؤس‘‘کو بخارات توں آزادی دے سبز لمحات توں جدوں ہوئے گی ملاقات اس دی 235 خود پہ روئے گا بہت عہد مزائیلاں کا اے زماں تری کشش کیوں اس قدر کم ہوئے گئی اے 235 دوسرے سیارےآں اُتے اسيں آب و دانہ لبھدے نيں ماں آسمان پہ پہنچیا مگر ستانے لگی 235 مرے وجود توں لپٹی زمین دی خوشبو بار گناہ توں زماں جس وقت تھک گئی 235 فیر دیکھنا کہ شمس دی جانب لڑھک گئی زمین کانپنے لگتی اے ٹھنڈ توں تاں فلک 235 سنہری دُھپ دی چادر اتار دیندا اے مذکورہ بالااشعار دے خط کشیدہ لفظاں و تراکیب اُتے غورکرنا لازمی اے۔ سطح اوزون،گرین ہاؤس،سبز ہتھ،زمین،سبز لمحات،زمین دی خوشبو،سنہری دُھپ وغیرہ ایہ کسی امر دا استعارہ نئيں، سفاک حقیقتاں نيں۔ البتہ سبز لمحات،سبز ہتھ،زمین دی خوشبووغیرہ نوں گہرے ماحولیاتی کوڈیا نشان ضرور بنایا گیااے۔ انہاں اشعار وچ فطرت دا لذت آمیز بیان اے ہی نئيں جداں کہ بادل محبوب دی زلفاں ہاں،ندی دی لہراں محبوب دی بلکھاہٹ ہو،ایتھے فطرت بجائے خود شاعری دا معروض اے۔ راوی دا ماحولیات توں عشق تے اس دے تحفظ دی فکر مندی اس اُتے دھیان دینے تے فطرت وچ مضمرتحیر تے زندگی دے سر بستہ رازاں توں آگہی حاصل کرنے دے احساس نے ہی انہاں اشعار نوں خلق کيتااے۔ ایتھے اک فطرت دوست یا ماحول دوست کردار سامنے آتااے۔ شعر نمبر1،2،3،4،5اور8کو ممکن اے ادبیت دی تلاش کرنے والے نقاد شعریت توں خارج قرار داں لیکن اسنوں پڑھدے وقت جس قسم دا لمحۂ فکر ساڈے اندر پیدا ہوتاہے اوہی اس شعر نوں ساڈے ذہن توں چپکا دیتاہے تے ایہی انہاں اشعار دے ہونے دا جواز اے۔ ایہ اشعار سانوں ساری دنیا وچ ماحولیاتی آلودگی دے سد باب دے لئی چلائی جا رہی تحریکاں توں جوڑدے نيں۔ حتیٰ کہ سید فیصل علی دے مضمون تے واشنگٹن دے Green Muslimsسے وی ۔’سبز لمحات‘ اور’ سبز ہاتھ‘ استعاراندی جہت توں زیادہ اساطیری تے لاشعوری آرکی ٹائپی جہت رکھنے والے مرکبات معلوم ہُندے نيں۔ سبز پری تے گلفام دی اساطیر جے ذہن وچ اے تاں آپ وڈی آسانی توں فن کار آزر دے شعر وچ زمانے دے بدلنے دے احساس دے نال اساطیر کِداں معاصر ذہن توں جھانکتی اے، اس وقت جدوں ہمعصر صورت حال دی سنگینی تے پیچیدگی نوں سمجھنے توں قاصر ہون۔ ایسی گھڑی وچ اساطیر ساڈے مسائل دے حل دی طرف ساڈے ذہن نوں لے جاندی اے۔ اج ماحولیاتی آلودگی دا مسئلہ دنیا دا سب توں وڈا مسئلہ بن چکيا اے۔ ایہ زمین رہے گی یا نئيں،اس دی کوئی گارنٹی ہن نئيں دتی جا سکدی۔ ایہی وجہ اے کہ ماحول دوستی کيتی تشکیل اُتے شعروادب وچ اج توجہ زیادہ دتی جا رہی اے۔ پہلے شعر وچ اساطیر دی دیوی جنہاں توں گلفام عموماً سیاست نئيں آنے دی وجہ توں ہار جاندے سن، دی یا ددلاندے ہوئے اج دے دیوواں دی طرف توجہ مبذول کيتی گئی اے۔ اج دے دیو آلودگی،نیوکلیر بم،کل کارخانے تے خلا وچ ہونے والے ریسرچ کوقرار دیاجاسکتااے۔ سچائی تاں ایہ اے کہ گلفام نوں یا سبز پری نوں پریشان کرنے والے دیو اج دے انہاں دیوواں دے سامنے پانی بھردے نظر آندے نيں۔ دوسرے شعر وچ گلفام تے سبز پری دونے اساطیری کردار استعمال کیتے گئے نيں۔ اس شعر دا متکلم ماحول دوستی اے جس نے گلفام دی قسمت چرالی اے۔ ایہ دراصل صحت تے خوشحالی دا کنایہ اے۔ سبز پری اسنوں ہی مل سکدی اے جو گلفام یعنی ماحول دوست ہوئے۔ سبز پری دراصل متکلم کو’بن‘ماں ملے گی۔ کيتا خوب رعایت اے۔ بن وی سبز ہی ہوتاہے گویا سارا بن سبز پری اے۔ یعنی سبز پری تے بن دراصل سبز انقلاب دا منبع نيں۔ اشارہ ایہ اے کہ جے سبز پری یعنی اک خوشحال انسانی زندگی مطلوب اے تاں اس دے لئی سبز انقلاب یعنی بن دے وجود تے اس دے تحفظ اُتے سانوں زور دینا ہوئے گا۔ ایہ شعر مقصدی شاعری دا کامیاب نمونہ اے جس وچ تخلیقی نشان پوری آب و تاب دے نال موجود اے لیکن اس دا انتہائی اکہرا اظہار وی آزر نے کيتا اے۔ ملاحظہ فرماواں: یہ تے گل کہ سب جنگلاں وچ رہندے سن 235 مگر فضاواں وچ آلودگی بوہت گھٹ تھی کوئی قاری ایہ سوال کر سکتاہے کہ سبز پری یا لفظ سبز دا ماحولیات توں کيتا تعلق اے ؟کیونجے اس رنگ دا Ripening life پختہ زندگی تے زرخیزی نال تعلق اے۔ اس رنگ نوں ارتقا دے نويں اسلوب تے فوقی فطری یعنی دوسری دنیا دا کوڈ وی سمجھیا جاتاہے ہور برآں اسنوں حقیقی دنیا دی توسیع دی علامت وی قرار دیاگیااے۔ آؤ ہن آزر دے ایتھے اس نوع دے چند اشعار اُتے اک بار فیر نگاہ ڈالاں: نويں رتاں نے ہويا دی رو توں نہ جانے کيتا ساز باز کر لئی 235 کہ سبز صدیاں توں گونجتی آ رہی ندائے اذان وی چپ سارے منظر اک پس منظر وچ گم ہُندے ہوئے 235 سبز لمحاں دا سنہرا کارواں جلدا ہويا جسم توں باہر سنہرے موسماں دا سبز لمس 235 روح دے اندر کوئی آتش فشاں جلدا ہويا ہوائے شفقت چھری وی والد توں کھو لیندی 235 پہ سبز موسم دے اک بیٹے دی ضد عجب تھی ’سبز لمحات‘سے مراد اسلام دی اوہ امن پسند صدیاں ہوئے سکدی جس نے عورت،پیڑ،بوڑھا تے بچےآں دے لئی انوکھی انسانیت پسند آئیڈیولوجی نوں جنم دیاتھا۔’سبز ہاتھ‘انہاں نوں کرداراں دا کوڈ معلوم ہوتاہے جنہاں نے اس آئیڈیولوجی دے نفاذ وچ حصہ لیا حتیٰ کہ اپنے ملک او حکومت دے جھنڈے اُتے سبز رنگ نوں ہی جگہ دتی تے ایسی صحرائی سبھیاچار دی تشکیل ہوئی جتھے فطرت دوستی نوں مرکز وچ رکھاگیاسی۔ آزر دے ایتھے زمین یعنی دھرتی\'GIA\'ْؒ توں متعلق اشعار وچ وی ایہ امید ظاہر کیتی گئی اے کہ اس زمین پرفیر ايسے طرح ہریالی چھائے گی جس طرح کہ جنگلاں وچ ہوتااے۔ زمین دی کشش دے ختم ہونے دے ملال دے نال زمین دی خوشبو یعنی اس توں انسان دے لاشعور ی رشتے دی طرف توجہ منعطف کر کے زمین دے تحفظ دے جذبے نوں ابھارا گیااے۔ فریاد آزر دے ایتھے ماحول دوستی تے فطرت دے تحفظ دے حوالے توں تے وی اہم تے قابل غور اشعار انہاں دے شعری مجموعےآں وچ آپ نوں ملیاں گے طوالت دے خوف توں کچھ ہی اشعار اُتے ایتھے گفتگو کيتی گئی اے۔ آپ نے دیکھیا کہ انہاں دے ایتھے وافر مقدار وچ سبز لفظ دا استعمال کيتاگیااے۔ مغرب وچ Lady Raglanنے سبز آدمی دی اصطلاح 1939ماں استعمال کیتی سی۔ سبز آدمی دے بال تے داڑھی پتے نما ہُندی اے۔ کدی سر پوری طرح پتےآں توں ڈھکا ہوتاہے ايسے طرح فنتاسیاں وچ سبز آدمی کچھ ايسے طرح دے حلئی وچ نظر آندے نيں۔ ہندوستان دے جین مندراں وچ اس نوع دی تصویراں کھدائی دے بعد ملی نيں حتیٰ کہ عراق وچ وی جنہاں دے لباس تے گہنے حتیٰ کہ سر اُتے نباتات ہی نباتات دیکھے جا سکدے نيں۔ Tom Cheethan(جو اسلامی تصوف کاوڈا اسکالر تسلیم کيتاجاندا اے )نے’خضر کو‘سبز آدمی قرار دیااے۔ کچھ لوک ابن عربی نوں سبزآدمی دا تصور دینے والا پہلا اسکالر مندے نيں۔ ہندوستانی اساطیر وچ سبز آدمی نوں شیو دی لیلا قرار دتا گیااے۔ فریاد آزر نے وی لاشعوری طور اُتے شیو دے نیلے کنٹھ دا بار بار ذکر کيتا اے: سبھی نوں زہر اپنے حصے دا پيا پینا 235 نويں رہتل نے شاید کوئی شنکر نئيں پایا زہر دا رنگ اس دے وی ہوئے جاندا حیرت توں سفید 235 گر کدی نیلا سراپا میرا شنکر دیکھدا سبز آدمی جسنوں شیو دی لیلا وی قراردیاگیاہے آزر نے شیواور اس دے زہر دے حوالے توں کئی اشعار کہے نيں جس دا سیاق اج دی مصموم فضا اے جس وچ ہر نوع دا زہر گھل چکيا اے تے اس آلودگی نوں ہر دور وچ شیو ہی ختم کر سکتاہے یعنی سبز نوں برقرار رکھنے دے لئی شیو نوں زہر پی کرنیلا ہونا پڑدا اے: ہزاراں ہن رہیا لشکر سجا رہے نيں تاں کيتا 235 ہوائے سبز ابابیل ہونے والی اے یہ قیامت دی علامت اے یا کوئی انقلاب 235 سبز پیڑاں دے ہرے پتے وی نیلے ہوئے گئے گذشتہ دور دی بوباس لے دے آئی سی 235 وچ رات سبز ہويا توں لپٹ دے روندا رہیا تمام سبز بدن پیڑ بھج جاواں گے 235 ایتھے جو شہر دے لوکاں ناں وچ بلا لاں گا وہ سبز ہتھوں وچ لے کے کتاب اترے گا 235 ہن اس زماں پہ حساں انقلاب اترے گا سر سبز موسماں وچ ہی مانند برگ خشک 235 اندھی ہويا دی شہہ پہ بکھرنا پيا مینوں دتی گئی لا منظری دی سبز اکھاں نوں سزا 235 انہاں اُتے موندی رولنے دا جرم عائد ہوئے گیا فریادآزر نے جنگل دے امیج نوں بار بار قاری دے ذہن وچ لیانے دی کوشش کيتی اے تے استعارے دی شکل وچ نئيں خالصتاً ماحولیات دے منبع دے طو اُتے اسنوں پیش کيتا اے کیونجے جنگلاں وچ رہنے والے لوک ہی دراصل صحیح معنےآں وچ سبز آدمی(Green Man)تھے تے عورتاں سبز پری یا عورت اس لحاظ توں سبز، خوشی،ارتقا تے شگفتگی و شادابی دا کوڈ رہیا اے: حسین شہر دا منظر اسنوں بلاندا رہیا 235 مگر اوہ شخص ہرے جنگلاں وچ کھویا رہیا اگ جنگل وچ لگیا دیندے نيں بدمست درخت 235 بے گناہی دی سزا پاندے نيں پورے معصوم الغرض سبز لفظ دا استعمال جنہاں اشعار وچ آزر نے کيتاہے انہاں وچ اک ایسا راوی یا کردار نظر آتاہے جس دے اپنے کچھ تعصبات نيں یا تحفظات نيں۔ ایہ اقليتی طبقے دا اک انقلابی ذہن یا احتجاج اُتے آمادہ ذہن اے جس نے سبز لفظ نوں عموماً اسلامی روایات یا اسلام دے اصولاں دا کوڈ بنایا اے۔ لہٰذا مذکورہ بالا اشعار وچ سبز صدیاں،سبز موسم،ہوائے سبز،سبز ہويا،ایہ ساری اردو تراکیب اسلام دے شاندار ماحول دوست انسانیت پسند اصولاں یا آئیڈیولوجی دا کوڈ بن جاندے نيں۔ انہاں نوں اپنی شاعری وچ بروئے کار لیانے دی اک وجہ آزر دے نزدیک ایہ ہوئے سکدی اے کہ شعری کردار سبز پسند یعنی انقلاب دا متلاشی اے تے اسلام دی آئیڈیولوجی اسنوں سبز انقلاب دے اہم حوالے دے روپ وچ نظر آندی اے۔ اس بہانے انہاں دی غزلیہ شاعری وچ اسلام دی عصری معنیوت نوں وی اجاگر کرنے دی کوشش کيتی گئی اے۔ مثلاً خزاں میرا موسم جو انہاں دا پہلا شعری مجموعہ اے دے مذکورہ بالا اشعار وچ ابرہہ دے لشکر دا ذکر،’ ہوائے سبز ‘جو ابابیل ہونے والی اے دا مژدہ سنانا دراصل ماضی دی ايسے شاندار روایت کيتی واپسی دا سیاق سامنے لاتااے۔ آزر دے نزدیک سبز پیڑاں دے پتےآں دے پیلے ہونے دا مطلب اے قیامت دے آنے دا اشارہ۔ یعنی قیامت ناں اے ماحولیات دی آلودگی کا۔’خزاں میرا موسم‘ دے تیسرے شعر وچ سبز ہويا توں لپٹ دے رونے دا ذکر تے آخری شعر وچ شہراں نوں ماحولیاتی آلودگی دی وجہ قرار دینا یعنی شہر دے لوک جداں ہی کدرے کسی پنڈ وچ پہنچدے نيں سبز بدن پیڑ بھج کھڑے ہُندے نيں۔ کہنے دی ایہ سعی کيتی گئی اے کہ شہراں دی تشکیل ہی نے ماحولیاتی آلودگی نوں جنم دیاہے کیونجے ترقی دے ناں اُتے اسيں جنگلاں نوں کٹ رہے نيں۔ ايسے طرح’ قسطاں وچ لنگھدی زندگی‘ توں ماخوذ اشعار دے پہلے شعر وچ کس نوع دے انقلاب دے آنے دا مژدہ سنایا گیا اے ؟ترقی پسند لوک لال انقلاب دی دہائی دیندے سن اج دے شاعر دے نزدیک اس توں زیادہ ضروری سبز انقلاب قرار پایا اے۔ دوسرے شعر وچ ماحولیاتی پیکراں نوں انسان دی اپنی زندگی دی ٹُٹ پھوٹ دا استعارہ بنایاگیااے۔ آخری شعر وچ اج دے انساناں دی محرومی دی وجہ بنجرپن اے جنہاں دیاں اکھاں حسین منظراں دے لئی ترس رہیاں نيں۔ سبز لفظ پری توں وابستہ رہااے۔ سبز پری دا عالمی ادب وچ بالخصوص اسکاٹ لینڈ دے ادب وچ پری نوں کنائے دے طور اُتے استعمال کرنے دا رجحان رہیا اے۔ ساڈے ایتھے اندر سبھا وچ سبز پری(نسوانی کردار)اور گلفام دا کردار ملتااے۔ فریاد آزر نے وی سبز پری نوں کنائے دے طورپر استعمال کيتا اے۔ فریاد آزر نے اسلام دی اک ایسی خوبی نوں اپنے شعری جہان دے ذریعے ساڈے ذہن دا حصہ بنایا اے جو فی زمانہ دنیا دے ہر ملک تے ہر انسان دی فکر مندی بن گئی اے یعنی ماحولیاتی آلودگی تے اس دے لئی سبز انقلاب لیانے دا جتن کرنا اج دے ہر بیدار مغز انسان دے لئی عبادت دا درجہ اختیار کر گیااے۔ اسلام دی بہت ساریاں خوبیاں نيں مگر فریاد آزرنے اپنی شاعری وچ اسلام دی اس انوکھی خوبی نوں سامنے لیا کے اسنوں غزل دی شاعری وچ جس خوبی توں شعری صدادقت دا حصہ بنایا اے اس دے لئی اوہ مبارکباد دے مستحق نيں۔ اسلام سبز رنگ نوں یونہی پسند نئيں کردا اس دے عقب وچ ماحولیات دے تحفظ دا ایجنڈاکارفرمااے۔ فریاد آزرکی شاعری دا ایہ لفظ جو اساطیری استعاریت دی صورت وچ اک اہم ساختیہ بن گیاہے ساڈی شعری روایت دا حصہ رہاہے اوراس شعری روایت دا حصہ اے جس دا راست تعلق اردو توں اے۔ میرا اشارہ فارسی شاعری دی جانب اے۔ خسرو دی غزل توں کچھ اشعار ملاحظہ فرماواں: ازاں ہر دو نکو تر رنگ سبز است 235 کہ زیب اختراں ز اورنگ سبز است (ان دونے توں بہتر سبز رنگ اے ( اگے گندمی سیاہ رنگ دا ذکر کيتا گیا اے کیونجے جس توں تاراں دی زینت اے اوہ آسمان وی سبز ہوتاہے) برنگ سبز رحمت، ہا سرشت است 235 کہ رنگ سبز پوشان بہشت است (سبز رنگ وچ رحمتاں گوندھ دتی گئیاں نيں دیکھ لو کہ جندی لوکاں دا لباس سبز ہوتاہے) (ظ انصاری،خسرو دا ذہنی سفر،انجمن ترقی اردو ہند،پہلا ایڈیشن(1977)انتخاب کلام مع ترجمہ:مولانا حسن عباس فطرت شاعر پونہ)،ص:17) فریاد آزرنے اپنی شاعری وچ سبز رنگ دی معنویت نوں ہور آشکار کرنے دے لئی زندگی دے دوسرے رنگاں نوں وی پیش کيتااے۔ نیلا رنگ جو زہر نگل جانے دے بعد نمودار ہوتاہے دے نال نال انہاں نے سنہرے رنگ دا ذکر اپنے شعراں وچ ا س دے اپنے اساطیری سیاق وچ کيتااے۔ چند اشعار ملاحظہ فرماواں: کیا المیہ اے سنہرے موسماں دے کارواں دا 235 سب سفر وچ نيں، کسی دا ہمسفر کوئی نئيں اے سنہرے شہر دی تعلیم سی بہت دلچسپ235کہ بے حسی وی اوتھے شامل نصاب رہی سنہرے نازاں وچ پل رہیاں نيں بہک نہ جاواں 235 ذرا حنا خواہشاں دی وی دیکھ بھال رکھنا جب ملیا تبدیلئ تریخ دا موقع اسنوں 235 ناں خود اپنا سنہرے اکشراں وچ لکھ دتا جب چاند تارے جگنو سبھی نور کھو چکے 235 مانند آفتاب ابھرنا پيا مینوں رفاقتاں دا سنہرا جمال دینا سی 235 ساڈے عہد نوں ماضی سا حال دینا سی ماں زندگی دا سنہرا نصاب لاواں گا 235 تواڈے چہرے توں اچھی کتاب لاواں گا لفظ’سنہرا ‘کااستعمال سبز ہی دی طرح تواتر دے نال فریاد آزر نے اپنی غزلاں وچ مختلف سیاق و سباق وچ کيتااے۔ سورج دی اساطیر تے آریائی تصور دے مطابق سورج دے بال سنہرے ہُندے نيں۔ سنہرا لفظ دا تعلق سونا توں وی اے۔ صبح دی سنہری کرناں رات دی قربانی دا نتیجہ ہُندی نيں۔ رات صبح دی بہن اے جسنوں سنہرے زیور پہننے دا شوق اے۔ دراصل شام رات یعنی اپنی ماں دا سینہ چاک کر کے یعنی اندھیرے نوں کٹ کر دنیا کوروشن کرتااے۔ انہاں سنہری کرناں دے نال سورج دراصل سحر دی تلاش وچ صدیاں توں بھٹک رہیا اے تے اس طرح دنیا نوں خوشحالی تے سنہری صبحاں عطاکردا چلاجا رہااے۔ دراصل سنہرے رنگ وچ پیلے دا ہونا زندگی دی علامت اے۔ جے اس موقع اُتے رابرٹ فراسٹ دی مندرجہ ذیل لائناں وی ذہن وچ رہیاں تاں آزر دے ایتھے مستعمل لفظ ’سنہرے‘اور’سبز‘کے فنی معنیاندی تعلق تک رسائی حاصل کرنے وچ تے آسانی ہوئے جائے گی۔ رابرٹ فراسٹ نوں سنیے: \'\'Nature\'s first green is gold, Her hardest hue to hold Her early leafs a flower; But only so and hour; Nothing gold can stay (Robbert Frost) فراسٹ نے کِنّی خوبصورتی دے نال سنہرے تے سبز دے وصال نوں فطرت دا پہلا سبز قرار دیااے۔ اس دی پہلی پتی نوں پھُل کہیا اے۔ یعنی فطرت دی پہلی سنہری روشنی دی تمنا کر رہاہے جس دی وجہ توں سبز دی زندگی اے۔ اس تناطر وچ ایتھے آزر دے گھٹ توں گھٹ اک شعر اُتے نگاہ ڈالنا ضروری معلوم ہوتااے: کیا المیہ اے سنہرے موسماں دے کارواں دا 235 سب سفر وچ نيں، کسی دا ہمسفر کوئی نئيں اے ایسا لگدا اے کہ مذکورہ بالا سنہرے لفظ دی توضیح و تشریح تے سورج دی اساطیر اس شعر دا آر دی ٹائپی نقش اے جس دا ذکر حالے کيتاگیااے۔ سورج سحر دی تلاش وچ نا معلوم زمانےآں توں سفر وچ اے۔ رات نا معلوم زمانےآں توں سورج نوں اپنے گربھ وچ رکھدی آئی اے تے سفر وچ اے۔ ستارے ،چاند تے خود سحر بھی۔ کيتا خوب مصرع اے ،’سب سفر وچ نيں کسی دا اسيں سفر کوئی نئيں اے ‘۔ سحرآندی اے تاں رات چلی جاندی اے ،شام آندی اے تاں دن چھپ جاتااے۔ سوال ایہ پیدا ہوتاہے کہ شعر وچ اس المیہ نوں سامنے لیا کے شعری کردار نے کيتا کہنا چاہااے۔ شاید ایہ کہ اشارہ اک ایسی شاندار قوم تے اس دے کارواں دا پوری دنیا وچ پھیلنا اے جس دی پہچان اجتماعیت سی۔ یعنی اج دے مسلمان جو نماز جمعہ، با جماعت نمازاں،عیدین تے نہ جانے ایداں دے کِنے ہی موقعاں اُتے اوہ اک ایسی جماعت دی صورت وچ نظر آندے نيں جنہاں وچ احساس اجتماعیت تے سب نوں نال لے کے چلنے دا جذبہ دم توڑ چکااے۔ معنی دا اک ہور قرینہ اس شعر توں سامنے آتاہے جو عصر حاضر دے انساناں وچ اپنی ذات دے خول وچ بند ہوئے جانے ورگی منفی قدر دی نشان دہی کرتااے۔ اجتماعی زندگی دا یعنی مل جل کے رہنے دا صدیاں پرانا انسانی وصف اج دے صارفی سماج وچ اپنی اپنی ڈفلی تے اپنے اپنے راگ دی صورت وچ بکھر گیا اے۔ رنگ سبز تے ماحولیاتی تحفظ اج دی اِنّی اہم بحث بن چکی اے کہ تنقید دا اک نواں اسکول سبز تنقید(Green Criticism)وجود وچ آگئی اے۔ اردو وچ اس حوالے توں راست طور اُتے پہلا متن فریاد آزر نے ہی خلق کيتااے۔ استوں علاوہ لفظ’خلا‘بھی انہاں دی شاعری وچ بار بار استعمال ہويا اے جس توں نہ کہ ماحولیات بلکہ ہمعصر زندگی دے تضادات،خطرناکیوں دی نشان دہی وچ مدد ملی اے:# کشش تاں چاند توں کچھ کم نئيں اے اس وچ وی 235 مگر اوہ ملدا اے میرے توں خلا دے لہجے وچ # ماں تھک چکيا ہاں تے آخری صدا میری 235 انہاں نوں خلاواں وچ تحلیل ہونے والی اے # عجب جستجو اے خلاواں وچ وی زندگی لبھدا فیر رہیا ہاں 235 سمندر دی لہراں پہ وچ نقش دریا دلی ڈھونڈھدا فیر رہیا ہاں# حصار کائنات توں نکل دے لبھدے تینوں 235 مگر خلا توں اگے کوئی راستہ نئيں ملا (خزاں میرا موسم)# تخیلات وچ فیر تاج و تخت اگنے لگے 235 زماں ہٹی تاں خلا وچ درخت اگنے لگے# خلاواں وچ کدی پھردا ہاں آزر 235 کدی وچ چاند اُتے دیکھیا گیا ہاں# خلاواں وچ وی شر پھیلا رہیا اے 235 پرندہ کتنا اُتے پھیلا رہیا اے (قسطاں وچ لنگھدی زندگی) ’خلا‘کا استعمال بطور ماحولیاتی فکر مندی خزاں میرا موسم دے شعر نمبر(2)(3)ماں ہويا اے او ر ایہ تاں ہن واضح ہوئے چکيا اے کہ اج کاانسان بارودکی ڈھیر اُتے بیٹھیا ہويا اے تے آخری سانساں گن رہااے۔ تباہی دے بعد اوہ خلا وچ آواز دی صورت محفوظ رہ جائے گا ایہ اک سائنسی حقیقت اے۔ انسان دی خواہشاں لا محتتم نيں۔ زمین تا خلا اوہ ہمیشہ کچھ نہ کچھ لبھن وچ مصروف اے۔ تیسرے شعر وچ طنز اے تے اوہ ایہ کہ انسان دی ایہ کیہڑی تحقیق اے کہ اوہ ایہ وی نئيں سمجھ پاندا کہ بعض اشیا دی تحقیق اسنوں بجائے فائدے دے نقصان پہنچائے گی اس خیال نوں شعر دے دوسرے مصرعے وچ سمندر دی لہراں پہ نقش دریا دلی ڈھونڈھنے جداں واقعے توں واضح کيتاگیااے۔ ایتھے دریادلی تے لہراں وچ مناسبت قابل داد اے۔ قسطاں وچ لنگھدی زندگی دے شعر(1)ماں انسان دی ہوسناکی تے خواہش بے جا دا مضمون قلم بند ہويا اے دوسرے شعر وچ وی انسان دی لگاتار کوششاں تے فطرت نوں مسخر کرنے دا سیاق ابھارا گیا اے تے تیسرے شعر وچ وی انسان دی ايسے ہوسناکی تے بے جاترقی تے اس ناں اُتے دی جانے والی تحقیق دے نتائج دی طرف اشارہ کيتاگیااے۔ ہن تاں خلا نوں آلودہ کرنے وچ سائنس داناں نے کوئی کسر باقی نئيں رکھی اے۔ ایتھے ٹھہر کر اک ہور اہم پہلو اُتے غور کرنا ضروری اے تے اوہ ایہ کہ آزر نے فطرت دے اک وسیع و عریض منظر’صحرا‘کو اپنی شاعری دا اہم ساختیہ بنایااے۔ صحرا دی خوبی ایہ اے کہ اس اُتے سبھیاچار دی کائی بہت جلد نئيں جمتی۔ ایہ زمانےآں تک رہنے دے قابل نئيں ہُندا۔ ماحولیاتی مفکرین اسنوں خالص فطرت دے ذیل وچ رکھدے نيں لیکن اج ایہ وی گلوبل وارمنگ توں اثر انداز ہوئے چکااے۔ ایسا فکشن کہ جس وچ زندگی دے گہرے رازاں نوں سمجھانے دی کوشش کيتی گئی ہوئے یا ایسی شاعری جس وچ تقدیر دے المیے نوں پیش کيتا گیا ہوئے صحرااوتھے اظہار دا اک گہرا ساختہ بن جاتااے۔ دنیا دے نبی،اوتار عبادت دے لئی صحرا وچ گئے تے انہاں نوں زندگی دے راز سر بستہ توں آگہی حاصل ہوئی۔ اس امر دا احساس اقبال نوں وی سی جدوں انہاں نے کہیا سی کہ ’’ فطرت دے مقاصد دی کردا اے نگہبانی 235 یا بندۂ صحرائی یا مرد کہستانی اقبال دے اس شعر دا مطلب اِنّا ہی اے کہ صحرا ئی انسان ہی فطرت دے مقاصد دی سمجھ رکھدے نيں۔ اس لفظ دا اک سیاق اسلام تے اس دے ذریعے دنیا وچ قائم ہونے والی سبھیاچار توں متعلق تلازمہ وی اے: اب تاں وحشت وی بدلنے لگی منزل اپنی 235 شہر دی تے ودھے آندے نيں صحراواں دے لوک صحرا توں العطش دی صدا آ رہی اے فیر 235 تریخ اپنے آپ نوں دہرا رہی اے فیر اب وی نيں صحرا دی اکھاں توں ایويں ہی آنسو رواں 235 ناں انہاں نوں دتے نيں وقت نے دجلہ فرات (قسطاں وچ لنگھدی زندگی) پہلے شعر وچ وحشت تے صحرا اک دوسرے دے لازم و ملزوم نيں۔ ما بعد جدید غزل وچ شہر تے دیہات دا تقابل اظہر من الشمس اے۔ ما بعد جدید غزل دا راوی شہر توں نفراں تے پنڈ دے ختم ہونے اُتے حد درجہ فکر مند نظر آتااے۔ اس امر دا ذکر اُتے کيتاگیاہے کہ کِداں ہن صحرا وی اپنی فطرت بدلنے لگیا اے۔ اس گل کيتی طرف فنی طریقے توں فریاد آزر نے وی اشارہ کيتااے۔ دوسرے تے تیسرے شعر وچ ماضی دے پرت آنے دی طرف صحرا دے حوالے توں ایقان دا اظہار کيتاگیااے۔ اسيں جے فریاد آزر دا غزلیہ متن پڑھیاں تے ہن تک دی گفتگو نوں دھیان وچ رکھن تاں ایہ گل وثوق توں کہی جا سکدی اے کہ فریاد آزر نے ما پہلے بیانیہ یعنی اساطیر دی رد تشکیل دا متن بنانے وچ اپنے اسيں عصراں وچ سب توں زیادہ دلچسپی لی اے۔ انہاں دے زیادہ تر اساطیر اسلامی نيں۔ ظاہر اے کہ انہاں نے اس اساطیر دے ذریعے حال دے تضادات نوں پرانے تے نويں دے فرق نوں واضح کيتااے۔ چند اشعار ملاحظہ فرماواں: نوح ؑ دی امت اے کاغذ دی سبک کشتی وچ تے 235 خواہشاں دا اک بحر بیکراں جلدا ہويا ذرا سی دیر وچ دیوار قہقہہ آزرؔ 235 فصیل گریہ وچ تبدیل ہونے والی اے کوئی ہابیل صفت شخص نہ بچنے پائے 235 ایہ اے اعلان مرے شہر دے قابیلاں کا عجیب طور دی مینوں سزا سنائی گئی 235 بدن دے نیزے پہ سر رکھ دتا گیا اپنا زمین پھراسی مرکز پہ جلد آ جائے 235 ندائے کن وچ سناں ابتدا دے لہجے وچ پرندے لوہے دے ہن کنکری گرانے لگے 235 عذاب اسيں پہ اے کیوں ہن رہیا دے لہجے وچ کیا سویمبر رچائے دھنک بک گئی235اج سیندا دی خاطر جنک بک گئی کس نے دل وچ اگ لگائی 235 کون آیا لنکا دے اندر طوفان نوح تے نوح دے ذریعے بنائی گئی کشتی دا قصہ کسے معلوم ننيں۔ حددرجہ گہرا شعر اے۔ طوفان نوح وچ نوح دی کشتی رواں دواں اے۔ اس وچ تب دنیا دے جانداراں دے ہر جوڑے سنبھال کر رکھے گئے سن ۔ اج دی دنیا ہی طوفان نوح بن گئی اے تے کشتی وچ خواہشاں دا طوفان لہراں لے رہااے۔ اشارہ انسان دی بے لگام خواہشاں دی طرف کيتاگیاہے جس دی وجہ توں اک بار فیر دنیا تباہی دے دہانے اُتے اے لیکن اس بار نہ نوح دی امت سبک کشتی وچ اے تے نہ امت دی فکر کرنے والے نوح۔ ايسے طرح دوسرے شعر وچ دیوار قہقہہ دی اساطیر دے سہارے زندگی وچ اچانک ہونے والی تبدیلیاں دی طرف اشارہ کيتاگیااے۔ تیسرے شعر وچ ہابیل جسنوں قابیل نے مار دیاتھا تے جسنوں دفن کرنے دا طریقہ فطرت (کوا)نے سکھایا سی دراصل قابیل نوں معلوم ہی نئيں سی کہ اس نے ہابیل دا قتل کيتااے۔ اج دا قابیل سب کچھ جاندے ہوئے نہ کہ اپنے بھائیاں نوں مار رہاہے بلکہ اوہ ہابیل صفت کوئی انسان اس دھرتی اُتے نہ رہے اس فکر وچ وی مبتلا اے۔ ايسے طرح توں ندائے کن ،بدن دے نیزے، لوہے دی کنکری دا گرانا،سویمبر،سیندا ،جنک تے آخری شعر جس دا سیاق اردو غزل دا اہم ایجنڈا عشق اے اس ناقابل بیان تے ناقابل تفہیم جذبے دی تصویر کشی دے لئی جس طرح توں اساطیر نوں آرکی ٹائیپی پیکر وچ بدلا گیا اے اس دی داد جِنّی دتی جائے کم اے۔ اس شعر وچ غزل دا روايتی رنگ سر چڑھ کر بولدا نظر آتااے۔ تجاہل عارفانہ نے کہ’کون آیا لنکا دے اندر235اور کس نے دل وچ اگ لگائی‘کمال دا شعری اظہار اے۔ لنکا نوں دل کہنا جدت دی عمدہ مثال اے۔ دراصل دل لنکا اے نئيں کیونجے لنکا تاں راون دی نگری اے۔ گل دراصل ایہ اے کہ لنکا دی یاد آگئی اے کیونجے محبوب جداں ہی دل وچ آیا ایسی اگ لگی کہ دنیا ہی بدل گئی۔ ویسی ہی اگ ورگی ہنومان نے لندا ميں سیندا دی خاطر لگائی سی۔ اس شعر اُتے جِنّی وی گفتگو کيتی جائے کم اے۔ آؤ فریاد آزرکے کچھ ایداں دے اشعار اُتے نظر ڈالاں جنہاں دی تعداد قابل ذکر اے تے جنہاں وچ معنی آفرینی تے تہ داری کوٹ کوٹ کر بھری گئی اے یا جسنوں قاری اپنے اپنے طور اُتے مختلف النوع انداز توں معنی اخذ کرنے وچ خود نوں لطف محسوس کرتااے۔ ایداں دے اشعار تے انہاں دے مضامین ہر نوع دے نيں۔ آؤ کچھ عشق دے تہذیبی و تخلیقی رنگ وچ ڈُبے اشعار تے کچھ غم زمانہ نوں سمجھنے تے سمجھانے والے گہرے اشعار اُتے اک نگاہ ڈالاں : ہزار چاہیا کوئی تے صنف اپناواں 235 وچ شاعری نوں غزل توں جدا نہ کر پایا اپنے ہی معنی دا لفظاں اُتے اثر کوئی نئيں اے 235مستند کِنے وی ہاں ہن معتبر کوئی نئيں اے مجاز دا سنہرا حسن چھا گیا نگاہ اُتے 235 کھلی جو اکھ جلوۂ شہود ختم ہوئے گیا ایتھے فرار دی راہاں تاں نيں مسدود 235 کتھے نوں جائے کوئی کائنات توں بچ کر ہويا وجود مٹا دے گی اک لمحے وچ 235 ایہ کس نے پھوس دے گھر وچ دتا جلایا اے تنفس اک مسلسل خود کشی دا ناں اے شاید 235 وچ جِنّا جِتیا ہاں اِنّی نفی محسوس ہُندی اے یاں تاں محفوظ رہے ذہن وچ لکھاں لفظاں 235 یاد آیا نئيں د روازہ کھلا کس توں سی کچھ تاں پانی دی لکیراں پہ لکھیا اے، کيتا اے ؟235زندگی اگ اے مٹی اے، ہويا اے، کيتا اے ؟ چلے تاں فاصلہ طے ہوئے نہ پایا لمحاں دا 235 رکے تاں پانو توں اگے نکل گئی صدیاں وہ شاید خواب وچ دوبارہ آئے 235 مینوں اک بار فیر سونا پئے گا پہلے شعر اُتے نظریاتی بحث گھنٹےآں چھڑ سکدی اے کہ کیوں ہزار کوششاں دے بعد اک شاعر یا اک قاری غزل ہی پسند کرتااے۔ دوسرا شعر ساختیاندی تے پس ساختیاندی تناظر وچ لفظ و معنی دی تھیوری دی طولانی بحث دا متقاضی اے۔ شاعر نوں علم اے کہ کسی لفظ دے اس دے اپنے معنی ہُندے ہی نئيں کیونجے ہر لفظ دے معنی اک لفظ اے۔ تیسرا شعر وجود تے شہود دی صدیاں پرانی بحث نوں نويں طریقے توں قاری دے ذہن وچ لایاگیااے۔ وجود تے شہود دا فرق تبھی تک اے جدوں تک سالک وجود دی منزلاں وچ یعنی مجاز دے سنہرے حسن دے اثر وچ ہوتااے۔ جداں ہی سالک مسلوک توں جا ملتاہے جلوۂ شہود ختم ہوجاتااے۔ یعنی بندے تے خدا دا فرق اعتباری اے حقیقی ننيں۔ چوتھا شعر پڑھدے ہی ذوق دی یاد آندی اے۔ کہندے نيں کہ’اب تاں گھبرا دے ایہ کہندے نيں کہ مر جاواں گے235مر دے وی چین نہ پایا تاں کدھر جاواں گے‘لیکن آزر نے اس شعر وچ اک ایداں دے کردار نوں پیش کيتاہے جس دا تجربہ ایہ اے کہ دنیا اک ایسا قید خانہ اے جس وچ انسان چاہے نہ چاہے رہنا ہی پڑتااے۔ کائنات توں بچنے دے لئی کسی پنجويں سمت دی تلاش بے سود اے۔ کہیا ایہ اے کہ دنیا نال نفرت اس توں بھاگنے دی کوشش بے سود اے۔ ہر حال وچ دنیا کرنی پڑدی اے۔ اٹھويں شعر نوں پڑھ کر بیک وقت غالب تے فانی یاد آندے نيں۔ فانی دے نزدیک زندگی دیوانے دا خواب اے ،آزر دے نزدیک زندگی دے بارے وچ جے کچھ کسی نے بیان دیاہے یا لکھیا اے کہ زندگی کيتاہے تاں افسوس کہ اس نے کاغذ کت بجائے ایہ گلاں پانی اُتے لکھی نيں۔ غور کیجئے کہ بھلا پانی اُتے تحریر کيتی گئی کسی حقیقت نوں بھلا کون پڑھ سکتااے۔ دوسرے مصرعے وچ سوال دی تکرار زندگی دی بے معنویت دی طرف نئيں سانوں زندگی دی گہرائیاں دی طرف لے جاندی اے۔ چھیويں شعر وچ تنفس نوں یعنی آندی جاندی سانساں نوں خودکشی دا ناں دینا بلیغ استعارہ اے۔ کیونجے زندگی دی ہر سانس سانوں موت دی طرف لے جاندی اے۔ انسان ہر لمحہ نفی دے غار وچ لڑھکتا ہويا خود نوں محسوس کرتااے۔ ستويں شعر نوں پڑھ کر علی بابا تے مرجینا دی اساطیری کہانی دی یاد آندی اے۔ جسنوں اس شعر وچ گوندھ کر پیش کيتاگیااے۔ ایہ اک عجیب و غریب شعر اے جس دی تعبیر دی کوشش کسی اک طور اُتے ممکن ننيں۔ شعر وچ لفظ دروازہ آیااے۔ کہانی وچ ایہ خزانے دا دروازہ سی جسنوں کھولنے دے لئی ہر شخص نوں کھل جا سم سم کہنا پڑدا سی۔ کہانی دے کردار نوں اس لفظ دے بھُل جانے دی وجہ توں کیہ کيتا پریشانیاں ہوئیاں سن دسنے دی ضرورت ننيں۔ اس اساطیری کہانی دی رد تشکیل کردے ہوئے شاید ایہ کہنے دی کوشش کيتی گئی اے کہ اسيں دنیا وچ آندے نيں تے ایتھے دے طرح طرح دے عیش و آرام وچ ایہ بھُل جاندے نيں کہ سانوں کتھے جانا اے۔ شاید ایسا اس لئی ہُندا اے کہ اسيں اوہ اک لفظ بھُل جاندے نيں۔ اوہ لفظ دراصل دنیا دا بنانے والا ہوئے سکتاہے ،انسان دا ضمیر ہوئے سکتاہے،انسان دی انسانیت ہوئے سکدی اے۔ ایہ تے اس طرح دی تے وی امور اس شعر دے حوالے توں قارئین سامنے لا سکدے نيں۔ طوالت دے خوف توں آخری شعرپر اپنی گفتگو ختم کرنے دی اجازت چاہواں گا۔ جس وچ اوہ شاید خواب وچ دوبارہ آئے دے ’وہ‘کو ڈی کوڈ کرنا ضروری اے اور’ مینوں اک بار فیر سونا پئے گا‘ماں فعل’سونا‘کو سونا اُتے غور کرنا ازحد ضروری اے۔ ظاہر سی گل اے کہ غزل دا بنیادی ایجنڈاعشق و محبت تے احترام آدمی تے روحانی اسيں رشتگی اے ۔’وہ‘ واحد غائب کون اے ؟ظاہر سی گل اے کہ محبوب اے۔ چونکہ ہجر دی راتاں وچ محبوب نال ملن دا وسیلہ خواب ہوتاہے لیکن کدی کدی اس خواب دی وجہ توں انسان جاگ وی جاتااے۔ یعنی ہجر دا ماریا عاشق حقیقت دی بجائے خواب وچ ہی جینا زیادہ پسند کرتاہے۔’مینوں اک بار فیر سونا پڑے‘مصرعے دے ذریعے ایہی گل کہنے دی کوشش کيتی گئی اے۔ غزل دی اشاریت تے رمزیت تے اس وچ کچھ کھو جانے تے کچھ پالینے دا انداز اشعار وچ لطیف ایمائیت پیدا کر دیندی اے۔ شعر وچ معنی دے تے وی قرینے ڈھونڈے جا سکدے نيں تے ایہی زندہ تے تہ دار اشعار دی پہچان ہُندی اے۔ اخیر وچ ایہ کہہ سکدے نيں کہ فریاد آزرنے اپنی شاعری وچ رنگاں دے استعارے دے ذریعے ہمعصر زندگی دے مختلف رنگاں نوں پیش کيتااے۔ اساطیری استعاریت دے ذریعے ماضی تے حالی دی کشمکش نوں سمجھنے تے سمجھانے دی سعی دی اے۔ انہاں دے عشقیہ رنگ دی شاعری وچ زمینی تے مقامی رنگ نوں نمایاں مقام عطا کيتاگیااے۔ معاصر ثقافتی صورت حال تے عام آدمی دا شہر وچ کیواں دا برا حال ہوئے گیاہے اس دکھ نوں بولی دینے دی کوشش کيتی گئی اے تے فطری انسان دی معصومیت دی تلاش دے جذبے نے فی زمانہ ماحولیاتی آلودگی نوں انہاں نوں اسيں عصرزندگی دا سب توں وڈا خطرہ تصور کرنے اُتے مجبور کر دیااے۔ انہاں دی غزلیہ شاعری وچ بارود دی ڈھیر اُتے بیٹھی اس دنیا دے تحفظ دے لئی شاندی تے امن دے پجاری یعنی اک ایسی سبز آدمی دی تلاش اُتے حد درجہ زور دیاگیااے۔ اردو وچ مقصدی شاعری کرنے والے شاعر ہمیشہ ناقدین دے نشانے اُتے رہے نيں۔ آزر دی شاعری دی اک اہم موتیف اپنے مذہب تے قوم دی مندی حالت دا تجزیہ اے۔ اس لحاظ توں آزر دی شاعری وی مقصدی شاعری دے خانے وچ چلی جاندی اے لیکن ایہ گل وثوق توں کہی جاسکدی اے کہ فی زمانہ جس نوع دی شاعری ہوئے رہی اے اس وچ فریاد آزر اک اہم غزل گو شاعر دی حیثیت توں 80کے بعد دی غزلیہ شاعری وچ ناقابل فراموش شاعر دی حیثیت توں بولی زد خاص و عام بن چکے نيں۔