شاعری
شاعری، ادب دی اک صنف اے۔ شاعری دا مادہ "شعر" اے ایہدے معانی کِسے چیز دے جانن پہچانن تے واقفیت دے نيں۔ لیکن اصطلاحن شعر اس کلامِ موزوں نوں کہندے نيں جو قصدن کہیا جائے۔ ایہ کلام موزوں جذبات تے احساست دے تابع ہُندا اے تے کِسے واقعہ دی طرف جانن دا اشارہ کردا اے۔ ایسا وی ہو سکدا اے کہ آپ نے کوئی حادثہ دیکھیا ہووے تے اوہ آپ دے دل اُتے اثر کر گیا ہووے تے آپ دے اندر توں خود بخود لفظاں دی صورت وچ ادا ہو جائے اس اثر دے بیان نوں شعر کہندے نيں تے انہاں شعراں نوں شاعری دے ناں توں جانیا جاندا اے۔ موزوں لفظاں وچ حقائق دی تصویر کشی نوں شاعری کہندے نيں۔
شعر تعبیر اے تخیل اے ايسے لئی لکھاں موزوں کلام ایداں دے نيں جو شعر نئيں۔ شعر دا پہلا عنصر وزن اے تے دوسرا عنصر خیال حقیقت نوں وزن تے خیال دے سانچے وچ ڈھالنا کمال سخنوری اے۔
گیت، نظم، غزل، کافی، ہائیکو، شاعری دیاں ونڈاں نیں۔
تھلے پنجابی زبان دے شاعر منور حسین چشتی ہوراں دی نظم دتی گئی اے۔
کڈے لاڈ لڈاوے ماں
صدقے واری جاوے ماں
آپوں کھاوے رکھی سکھی
مینوں ددھ پلاوے ماں
آپوں تپ وچ سڑدی ریندی
مینوں چھاویں پاوے ماں
ٹھنڈ وچ سوندی گلے پاسے
مینوں سکے پاوے ماں
کچی نیندر ہوسی اس دی
ستیاں ناں جگاوے ماں
جتھے میرا مڑکا ڈلے
اوتھے رت وگاۓ ماں
کنڈ ہو جاندی اس دی خالی
جس دی وی مر جاوے ماں
جے وس چلدا مرن نہ دیندی
ہاڑے ترلے پاوے ماں
پتر پاویں پیڑے ہوون
سو سو پردے پاوے ماں
رحمت دے کھل جان خزانے
جدوں ھتھ اٹھاوے ماں
جس منور رب نوں منانا
اپنی او مناوے ماں
تفصیل
[سودھو]شاعری کِسے وی انسان لئی اپنے احساست و جذبات تے مشاہدات و تجرگل کيتی عکاسی دا ناں اے کوئی وی انسان ہوئے اوہ ہر وقت کِسے نہ کِسے چیز یعنی قدرت دی تخلیق کردہ اشیا دے مشاہدے وچ یا اپنی ایجادات تے تخلیقات وچ مصروف رہندا اے تے سوچ وچ گم رہندا اے ہر انسان اپنے نظریے توں سوچکيا اے لیکن حساس لوک دا مشاہدہ بہت ہی گہرا ہُندا اے شاعری دا تعلق وی حساس لوکاں دے نال زیادہ اے لیکن اِنہاں مشاہدات و خیالات تے تجربات دے اظہار کرنے دا طریقہ سب دا وکھ وکھ اے کچھ لوک اسنوں عام گلاں دی طرح توں یعنی گفتگو توں ظاہر کردے نيں کچھ لوک اسنوں لکھ کے یعنی نثر دی صورت وچ بیان کردے نيں جنہاں نوں مضمون، ناول نگاری، افسانےآں تے کہانیاں دے زمرے وچ رکھیا جاندا اے تے کچھ لوک مختلف فنون جداں مجسمہ سازی، سنگ تراشی، نقش نگاری تے فنِ مصوری دے ذریعے اپنے خیال دا اظہار کردے نيں تے کچھ لوکاں دے خیالات دے اظہار دا ذریعہ شاعری ہُندا اے۔ شاعری بہت ساریاں زباناں وچ کيتی جاندی اے ہر بولی دے اپنے اصول نيں لیکن لفظ شاعری صرف اُردو بولی دے لئی مخصوص اے شاعر اپنے خیالات و مشاہدات تے احساست و تجربات نوں اپنے تخیل دے سانچے وچ ڈھال کر اُسنوں اک تخلیق کيتی صورت وچ اخذ کردا اے تے چاہندا اے کہ اپنی سوچ نوں دوسرے لوکاں تک ہوئے بہو ايسے طرح پہنچیا دے جس طرح اوہ سوچکيا اے اس طرح تخلیق کار نوں اطمینان ملدا اے صدیاں توں لوک اپنے خیالات دا اظہار کردے چلے آ رہے نيں اج وی تاریخی عمارتاں و تھاںواں پہ بنے نقش و نگار آثار قدیمہ نال ملن والی اشیا توں گذشتہ زمانےآں دے لوکاں دے خیالات تے حالات و واقعات دی عکاسی ملدی اے جس توں موجودہ زمانے دے لوک بخوبی اندازہ لگیا سکدے نيں کہ اُس دور وچ لوکاں دے حالات زندگی تے اُنکا رہن سہن کیواں دا سی ایہی وجہ اے کہ ہر دور دے شاعر دیاں تحریراں توں انہاں دے زمانے دے حالات و واقعات دی عکاسی ملدی اے۔ شاعری دی بہت ساریاں قسماں نيں۔ صنف غزل قدیم اصناف سخن وچوں اک اے تے ایہ اک مخصوص اندازِ تحریر اے جو شاعری دے نال منسوب اے جس دے اصولاں پہ فارسی تے پنجابی زباناں وچ شاعری لکھی جاندی اے لیکن لفظ غزل صرف اردو شاعری دے مخصوص اے شاعری دی مشہور اصناف وچ حمد نعت مثنوی مسدس نظم پابند نظم آزاد نظم قصیدہ رباعی سلام گیت سرِ لسٹ نيں اُردو شاعری دے سب توں وڈے شاعر تریخ وچ برصغیر پاک وہند وچ ملدے نيں جنہاں وچ میر تقی میر، مرزا غالب، داغ دہلوی تے بہادر شاہ ظفر دے ناں سرِلسٹ ملدے نيں۔
اجزائے شاعری
[سودھو]شاعری وچ مندرجہ ذیل اجزائے ترکیبی ہوسکدے نيں۔
شعر
[سودھو]شعر غزل دے اک حصے نوں کہندے نيں۔ شعر دی سطر نوں مصرع کہیا جاندا اے، اشعار پہ مشتمل مجموعہ نوں غزل کہندے نيں اک شعر وچ دو مصرعے ہُندے نيں۔ پہلے مصرعے نوں مصرع اولیٰ تے دوسرے نوں مصرع ثانی کہندے نيں غزل وچ موجود اشعار دے مختلف ناں نيں پہلے شعر نوں مطلع کہیا جاندا اے جس دے دونے مصراں وچ قافیہ تے ردیف استعمال ہُندا اے غزل دے آخری شعر نوں مقطع کہیا جاندا اے جس دے پہلے مصرعے وچ اکثر شاعر اپنا تخلص استعمال کردے نيں تے دوسرے مصرعے وچ قافیہ دے نال ردیف دا استعمال کيتا جاندا اے مطلع تے مقطع دے درمیان موجود غزل دے تمام اشعار نوں بیت کہندے نيں۔
بیت الغزل
[سودھو]غزل دے سب توں بہترین شعر نوں بیت الغزل کہندے نیں۔
مثلن: مجروح سلطان پوری دا اک شعرملاحظہ کرن:
میں اکیلا ہی چلا تھا جانبِ منزل مگر
لوگ ساتھ آتے گئے اور کارواں بنتا گیا [۱]
غزل
[سودھو]
تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: غزلغزل دا لفظ غزال توں نکلیا اے تے غزال ہرن نوں کہندے نيں غزل "ہرن دے گلے توں نکلنے والی اُس آواز نوں کہیا جاندا اے جدوں اوہ شیر دے خوف توں بھج رہی ہُندی اے غزل دے لغوی معنی عورتاں توں گلاں کرنا یا عشق و محبت دا ذکر کرنا وی دسیا گیا اے۔
- اشعار پہ مشتمل مجوعہ غزل کہلاندا اے اک غزل نوں تن حصےآں وچ تقسیم کيتا جاندا اے پہلے حصلے نوں مطلع کہیا جاندا اے جس وچ دو مصرعے ہُندے نيں پہلے مصرع نوں مصرع اولیٰ تے دوسرے مصرع نوں مصرع ثانی کہندے نيں مطلع دے دونے مصراں وچ قافیہ تے ردیف استمال ہُندا اے لیکن کسی غزل وچ ردیف لازی جز نئيں اے قافیہ دے بعد جے ردیف نہ وی لکھیا جائے تاں کوئی قید نئيں
- غزل دے دوسرے حصے نوں مقطع کہیا جاندا اے جس دے پہلے مصرعے یعنی مصرع اولیٰ وچ اکثر شاعر اپنا تخلص استمال کردا اے تے دوسرے مصرعے یعنی مصرع ثانی وچ قافیہ تے ردیف استعمال ہُندا اے
- غزل دے تیسرے حصے نوں اشعار کہیا جاندا اے یعنی مطلع تے مقطع دے درمیاں والے مصراں نوں اشعار کہندے نيں
غزل دے گھٹ توں گھٹ اشعار دی تعداد پنج ہُندی اے اس توں زیادہ اشعار لکھنے دی کوئی قید نئيں لیکن 11 اشعار موزاں جانے جاندے نيں۔
فرد
[سودھو]شاعری وچ اک اکیلے شعر نوں فرد کہندے نيں۔
حمد
[سودھو] تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: حمدحمد اک عربی لفظ اے ،جس دے معنی ’’تعریف‘‘ دے نيں۔ اللہ دی تعریف وچ کہی جانے والی نظم نوں حمد کہندے نيں۔
ہجو
[سودھو] تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: ہجوایسا کلام یا ایسی نظم، خواہ کسی وی ہیئت وچ ہو، جس وچ کِسے دی مخالفت وچ اس اُتے طنز کيتا جائے یا اس دا مذاق اڑایا جائے۔
مصرع
[سودھو]شعر دی اک سطر نوں مصرع کہندے نيں۔
مطلع
[سودھو]کسی وی غزل دا (شاعری) وچ پہلے شعر نوں مطلع یا حسن مطلع کہندے نيں جس دے دونے مصرعے اسيں قافیہ تے اسيں ردیف ہُندے نيں۔
مقطع
[سودھو]مقطع دے معنی قطع کرنے دے نيں چونکہ شاعر اپنی شاعری دا اختتامی شعر وچ اپنا تخلص استعمال کردا اے، ايسے آخری شعر نوں اسنوں مقطع کہیا جاندا اے۔ مثال دے طور اُتے نجؔف شیرازی دا مقطع دیکھو جب توں دیکھیا تینوں حال ایہ اے مرا مینوں کہندا اے پاگل زمانہ نجؔف
مدح
[سودھو]مدح دے معنی تعریف و توصیف دے نيں تے ایہ عموماً قصیدہ وچ استعمال کيتا جاندا اے۔ قصیدے دا سب توں ضروری جز مدح سرائی اے۔ تے ايسے اُتے قصیدے دی بنیا د ہُندی اے۔ عربی قصائد وچ مدح حقیقت تے واقعیت توں بھر پور ہُندی سی۔ ایہی وجہ اے کہ جدوں اک عرب شاعر نوں کسی نے اپنی مدح اُتے مجبور کيتا تاں اس نے جواب دتا کہ ” تسيں کچھ کرکے دکھاؤ تاں وچ تواڈی مدح کراں۔“
منقبت
[سودھو] تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: منقبتاشعار دے ذریعے کسی دی تعریف کرنے نوں منقبت کہندے نيں لیکن ایہ لفظ حضرت علی کرم اللہ وجہہ دی تعریف وچ لکھے ہوئے اشعار نوں کہیا جاندا اے۔
مثنوی
[سودھو] تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: مثنویمثنوی دا لفظ، عربی دے لفظ ”مثنیٰ “ توں بنا اے تے مثنیٰ دے معنی دو دے نيں۔ اصطلاح وچ ہیت دے لحاظ توں ایسی صنفِ سخن تے مسلسل نظم نوں کہندے نيں جس دے شعر وچ دونے مصرعے اسيں قافیہ ہاں تے ہر دوسرے شعر وچ قافیہ بدل جائے، لیکن ساری مثنوی اک ہی بحر وچ ہوئے۔ مثنوی وچ عموماً لمبے لمبے قصے بیان کیتے جاندے نيں نثر وچ جو کم اک ناول توں لیا جاندا اے، شاعری وچ اوہی کم مثنوی توں لیا جاندا اے، یعنی دونے ہی وچ کہانی بیان کردے نيں۔ مثنوی اک وسیع صنفِ سخن اے تے تاریخی، اخلاقی تے مذہبی موضوعات اُتے کئی اک خوبصورت مثنویاں کہی گئیاں نيں۔ مثنوی عموماً چھوٹی بحراں وچ کہی جاندی اے تے اس دے لئی چند بحراں مخصوص وی نيں تے شاعر عموماً اس دی پاسداری کردے نيں لیکن مثنوی وچ شعراں دی تعداد اُتے کوئی پابندی نئيں اے، کچھ مثنویاں تاں کئی کئی ہزار اشعار اُتے مشتمل نيں۔
مناجات
[سودھو] تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: مناجاتمناجات دا مطلب اے دعا وغیرہ۔ زباناں دے اختلاف نوں وکھ رکھ دے جے اسيں تمام مذاہب دی الہامی کتاباں دا غور و فکر کے نال مطالعہ کرن تاں سانوں معلوم ہوئے گا کہ مذاہبِ عالم وچ جو دعاواں تے حمداں پڑھی جاندیاں نيں انہاں دے معنی تے مفہوم وچ کوئی بنیادی فرق نئيں اے، چاہے اسيں اسنوں حمد کدرے، ہندوآرتی، بدھسٹ وندنا، یہودی سالم، پارسی یاسنیا یہودی و مسیحی افراد اپنی ہر دعا تے حمد دی ابتداءاور آخر وچ ”ہالّے لُو یاہ“ Hallelujah پکاردے نيں۔ ”ہالّے لُو“ یعنی حمد کرو ”یاہ“ لفظ یہواہ یعنی خدا دا مخفف اے۔ ہالّے لُو یاہ دے لغوی معنی نيں خدا دی حمد کرو۔ عربی وچ اس دا ترجمہ ”الحمدﷲ“ ہوئے گا۔ ايسے طرح ہندی وچ بولا جانے والا لفظ ”ہری اُوم“ یا ”ہرے اوم“ دے لغوی معنی وی الحمدﷲ دے نيں۔ سنسکرت زبان دے لفظ اوم ` دے لغوی معنی ایسی ہستی تے نور دے نيں جو کائنات دی وسعتاں وچ پھیلی ہوئی اے۔ ظاہر اے ایتھے کائنات اُتے محیط اس ہستی توں مراد اﷲ ہی اے تے ہری یا ہرے حمد و ثنا دے لئی استعمال ہُندا اے۔ ايسے طرح اہلِ ہنود ہر روز صبح جو آرتی (حمد) پڑھدے نيں ”اوم جے جگدیش ہرے“ جے اس دا ترجمہ کيتا جائے تاں سورۃ فاتحہ دی پہلی آیت آپ دے ذہن وچ گونجنے لگے گی ”اوم`“ دے معنی اﷲ دے نيں ”جے“ کہندے نيں کسی شے دے مالک، رب تے پروردگار نوں ”جگدیش“ دا مآخذ جگ اے جس دے معنی عالم دے نيں۔ جگدیش دے معنی عالمین تے کائنات دے نيں تے ”ہرے“ حمد دے ِلئی استعمال ہُندا اے۔ چنانچہ ”اوم جے جگدیش ہرے“ دا ترجمہ ہوئے گا اﷲ رب العامین دی حمد کرو یعنی الحمد اﷲ رب العالمین!
مسدس
[سودھو]مسدس چھ شعراں دے اک قطعہ اُتے مشتمل شاعری نوں کہندے نيں۔ سب توں مشہور مسدس مسدس حالی اے۔
نعت
[سودھو] تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: نعتپیغمبرِ اسلام حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دی مدحت، تعریف و توصیف، شمائل و خصائص دے نظمی اندازِ بیاں نوں نعت یا نعت خوانی یا نعت گوئی کہیا جاندا اے۔ عربی زبان وچ نعت دے لئی لفظ "مدحِ رسول" استعمال ہُندا اے۔ اسلام دی ابتدائی تریخ وچ بوہت سارے صحابہ اکرام نے نعتاں لکھياں تے ایہ سلسلہ اج تک جاری و ساری اے۔ نعتاں لکھنے والے نوں نعت گو شاعر جدوں کہ نعت پڑھنے والے نوں نعت خواں یا ثئاء خواں وی کہیا جاندا اے۔
نظم
[سودھو] تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: نظمنظم توں مراد ایسا صنف سخن اے جس وچ کِسے وی اک خیال نوں مسلسل بیان کيتا جاندا اے۔ نظم وچ موضوع تے ہیئت دے حوالے توں کسی قسم دی کوئی پابندی نئيں ہُندی۔
پابند نظم
[سودھو]پابند نظم اس نظم نوں کہندے نيں جس وچ ردیف، قافیہ تے بحر دے مقررہ اوزان دی پابندی کيتی جاندی اے۔ پابند نظم وچ نہ موضوعات دی قید ہُندی اے تے نہ اشعار دی تعداد کيتی۔ شاعر کسی وی موضوع اُتے تے کِنّی ہی تعداد وچ اشعار کہہ سکدا اے۔ بعض شاعراں نے چار چھہ اشعار اُتے مشتمل پابند نظماں وی کہی نيں۔ اردو شاعری دا پيا حصہ پابند نظماں اُتے مشتمل اے۔
ثلاثی
[سودھو]ثلاثی نوں مثلث تے تثلیث وی کہاجاندا اے۔ ایہ تن مصرعاں اُتے مشتمل صنف سخن اے جس دے تِناں مصرعے برابر ہُندے نيں۔ البتہ دبھی پہلا تے دوسرا،دبھی پہلا تے تیسرا تے کدی تِناں مصرعے اسيں قافیہ ہُندے نيں تے ایہ تِناں مصرعے مل کے اک اکای بندے تے مثلث کہلاندے نيں۔ ایہ اکاءی اک مکمل معنوی نظام دی حامل ہُندی اے تے کئی تن مصرعاں دی اکائیاں مل کے وی مثلث کہلاندی نيں۔ اردوماں ثلاثی اک باقاعدہ فنی ہیہت دی حیثیت توں مقبول رہی اے۔
قافیہ
[سودھو]قافیہ دا لفظ 'قفا' یا 'قفو' توں مشتق اے تے اس دے لغوی معنی 'پِچھے آنا والا' یا 'پیرو کار' دے نيں، چونکہ عربی شاعری وچ شعر دا اختتام قافیہ اُتے ہُندا اے اس لئی اسنوں ایہ ناں دتا گیا، واضح رہے کہ فارسی تے اردو شاعری وچ ضروری نئيں کہ شعر دا اختتام قافیے اُتے ہو، بلکہ زیادہ تر شعر دا اختتام ردیف اُتے ہُندا اے جو فارسی شاعراں دی ایجاد اے تے عربی شاعری وچ مستعمل نئيں۔
اصطلاح وچ قافیہ حروف تے حرکات دے اس مجموعے نوں کہندے نيں جس دی تکرار مختلف لفظاں دے نال شعر دے آخر یا ردیف توں پہلے آئے جداں دمَن، چمَن، زمَن یا دِل، محفِل، قاتِل وغیرہ لفظاں نوں اسيں قافیہ کہیا جائے گا۔
ردیف
[سودھو] تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: ردیفردیف دے لغوی معنی نيں "گھڑ سوار دے پِچھے بیٹھنے والا"۔ شعری اصطلاح وچ ردیف توں مراد اوہ لفظ یا لفظاں دا مجموعہ اے جو قافیے دے بعد مکرر آئیاں تے بالکل یکساں ہون۔ ردیف دا ہر مصرعے وچ ہونا لازمی نئيں اے۔ عام طور اُتے ایہ غزل دے اشعار وچ مصرعۂ ثانی وچ دہرائے جاندے نيں۔
قصیدہ
[سودھو] تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: قصیدہلفظ قصیدہ عربی لفظ قصد توں بنا اے اس دے لغوی معنی قصد (ارادہ ) کرنے دے نيں۔ گویا قصیدے وچ شاعر کسی خاص موضوع اُتے اظہار خیال کرنے دا قصد کردا اے اس دے دوسرے معنی مغز دے نيں یعنی قصیدہ اپنے موضوعات و مفاہیم دے اعتبار توں ہور اصناف ِ شعر دے مقابلے وچ اوہی نمایاں تے امتیازی حیثیت رکھدا اے جو انسانی جسم و اعضاءماں مغز نوں حاصل ہُندی اے فارسی وچ قصیدے نوں چامہ وی کہندے نيں۔
قطعہ
[سودھو]قطعہ شاعری دی اک صنف اے ایہ چار مصرعاں اُتے مشتمل ہُندا اے (قطعہ دے لئی اشعار دی تعداد دی قید نئيں اے۔ قطعہ وچ دو توں زیادہ اشعار ہوئے سکدے نيں) اس دے پہلے مصرع وچ قافیہ یا ردیف دی کوئی قید نئيں اے لیکن دوسرے مصرعے وچ قافیہ لازمی موجود ہُندا اے اس دے بعد جے ردیف وی لگیا دتا جائے تاں مصنف دی مرضی اے ورنہ ردیف دے بغیر وی قطعہ دے اصول مکمل ہوئے جاندے نيں لیکن قافیہ ضروری اے پہلے دو مصرعاں دے بعد تیسرا مصرع آندا اے اُس وچ وی قافیہ تے ردیف دی کوئی قید نئيں لیکن چوتھے تے آخری مصرعے وچ دوسرے مصرعے دا اسيں آواز قافیہ ضروری ہُندا اے تے دوسرے مصرعے دے مطابق جے قافیہ دے نال ردیف اے تاں اوہی ریف چوتھے مصرعے وچ قافیہ دے بعد اس طرح لکھیا جاندا اے اس دے علاوہ قطعہ اس طرح وی لکھیا جاندا اے کہ پہلے دونے مصرعاں وچ قافیہ یا قافیے دے نال ردیف لگایا جائے مگر تیرے مصرعے نوں قافیہ تے ردیف توں آزاد رکھیا جائے مگر آخری مصرعے وچ یعنی چوتھے مصرع وچ پہلے دو مصرعاں دا اسيں آواز قافیہ تے اوہی دریف لگایا جاندا اے۔
رباعی
[سودھو] تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: رباعیرباعی عربی دا لفظ اے جس دے لغوی معنی چار چار دے نيں۔ شاعرانہ مضمون وچ رباعی اس صنف دا ناں اے جس وچ چار مصرعاں وچ اک مکمل مضمون ادا کيتا جاندا اے۔ رباعی دا وزن مخصوص اے، پہلے دوسرے تے چوتھے مصرعے وچ قافیہ لیانا ضروری اے۔ تیسرے مصرعے وچ جے قافیہ لیایا جائے تاں کوئی عیب نئيں۔ اس دے موضوعات مقرر نئيں۔ اردو فارسی دے شاعر نے ہر نوع دے خیال نوں اس وچ سمویا اے۔ رباعی دے آخری دو مصرعاں خاص کر چوتھے مصرع اُتے ساری رباعی دا حسن و اثر تے زور دا انحصار اے۔ چنانچہ علمائے ادب تے فصحائے سخن نے انہاں امور نوں ضروری قرار دتا اے۔ بعض نے رباعی دے لئی چند معنوی و لفظی خصوصیات نوں وی لازم گردانا اے۔ عروض دی مختلف کتاباں وچ رباعی دے مختلف ناں نيں۔ رباعی، ترانہ تے دو بیندی بعض نے چہار مصرعی، جفتی تے خصی وی لکھیا اے۔
ماہیا
[سودھو]ماہیا، پنجابی شاعری دی صنف تے پنجابی رہتل دا حصہ اے۔ ’’ماہیے ‘‘ وی گائے جاندے نيں۔ اس دا صحیح عمل دو اوزان اُتے مشتمل اے جو ایہ اے 1۔ فعلن فعلن فعلن /فعلن فعلن فع / فعلن فعلن فعلن 2۔ مفعول مفاعیلن /فعل مفاعیلن / مفعول مفاعیلن دوسرے مصرعے وچ اک سبب کم ہُندا اے۔ جے تِناں مصرعے برابر ہوجاواں تاں بھر ثلاثی ہوئے جائے گا۔ اردو وچ ماہیاں دی روایت 1939 توں ملدی اے۔
سلام
[سودھو]ایہ نظم دی اک قسم اے جو زیادہ تر شہداء کربلا دے مدح وچ لکھی جاندی اے۔
سہرا
[سودھو]شادی دے موقع اُتے دلہا دے لئی گائے جانے والے گیت نوں سہرا دا ناں دتا جاندا اے۔
تحت اللفظ
[سودھو]بغیر ترنم دے شاعری دی ادائیگی نوں تحت اللفظ کہیا جاندا اے۔
تخلص
[سودھو] تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: تخلصوہ قلمی مختصر ناں جو شاعر یا ادیب اپنے اصل ناں دی بجائے رکھ لیندے نيں۔
واسوخت
[سودھو]واسوخت محبوب دے بے وفائی یا لاپروائی دے بیان دے لئی لکھی جانے والی شاعری نوں کہندے نيں۔
گیت
[سودھو] تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: گیتگیت ہندی الاصل صنف شاعری اے۔ اردو اُتے ہندی دے جو اثرات ترتیب پائے نيں اس دا اک نتیجہ گیت وی اے جس نوں اردو وچ بغایت مقبولیت حاصل ہوچکی اے۔ اردو وچ گیت ہندی بحراں ہی وچ لکھے جاندے نيں۔ نظم دی طرح گیت وچ کِسے موضوع دی کوئی پابندی نئيں۔ اس وچ ہر نوع دے موضوع پرطبع آزماءی کيتی جاسکدی اے۔ گیت وچ محبت تے نغمگی دے عناصر دی آمیزش ہُندی اے تے اس دا مزاج انہاں عناصر توں تشکیل پاندا اے جنہاں وچ نسائیت ہُندی اے۔ غنائیت گیت لئی لازمی اے تے ترنم، جھنکار تے سیپ اس دی خصوصیات نيں۔ اس دا اپنا اک تہذیبی مزاج اے۔ گیت سراں دی اک ایسی لہر ہُندی اے جس وچ انسانی آواز وی شامل ہوئے تے اوہ گیت دے بول گائے۔ گیت نوں گایا جاندا اے تے انسانی آواز جو سر وچ ادا کيتی جاندی اے، اس دے نال آلات موسیقی دا استعمال وی کيتا جاندا اے۔
قوالی
[سودھو]قوالی موسیقی دی اک قسم اے لیکن موسیقی دی اس قسم نوں لوکاں تک پیغام پہنچانے تے اُس دے زیادہ اثر انداز ہونے دا اک منفرد تے انوکھا ذریعہ سمجھیا جاندا اے قوالی دی زیادہ تر تریخ برصغیر ہندوستان وچ تصوف توں جا ملدی اے کہیا جاندا اے قوالی دے سب پہلے خالق امیر خسرو سن جنہاں دا شمار صوفیاں وچ ہُندا اے انہاں نوں آلاتِ موسیقی توں خاصی دلچسپی سی تے انہاں نے ہی قوالی دی بنیاد رکھی شاعر دے مطابق عام کہی گئی گل کيتی نسبت شاعری وچ کہی گئی گل زیادہ دل پہ اثرانداز ہُندی اے تے ايسے طرح شاعری جے آلات موسیندی دے نال ملیا کے موسیقی دی شکل وچ ہوئے تاں تے وی زیادہ دل پہ اثر کردی اے تے لوک اُسنوں توجہ توں سندے نيں لہذا تصوف دے دور وچ قوالی دی بنیاد پئی جس دا مقصد اشاعتِ اسلام سی تاکہ لوک صوفیائے کرام دے کلام نوں یعنی انہاں دی شاعری نوں دلچسپی دے نال سناں تے اس دا اثر لاں تریخ توں ملدا اے قوالی صوفیائے کرام دے آستاناں پہ ہويا کردی سی جسنوں لوک شوق توں آ کے سنیا کردے سن ایہی وجہ اے اج وی قوالی درباراں دے نال منسوب اے۔ قوالی پڑھن والے نوں قوال کہیا جاندا اے سب توں زیادہ مشہور قوال برصغیر پاک و ہند وچ ملدے نيں جنہاں وچ سب توں مشہور قوالےآں دا تعلق پاکستان توں اے پاکستان دی سر زمین نے بوہت سارے مشہور قوالےآں نوں جنم دتا جنہاں وچ فتح علی خان، نصرت فتح علی خان، غلام فرید مقبول صابری، بدر میاں داد، عزیز میاں قوال دا ناں سرفہرست ملدا اے۔
تلمیح
[سودھو] تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: تلمیحتلمیح دے لغوی معنی نيں اِشارہ کرنا۔ شعری اصطلاح وچ تلمیح توں مراد اے کہ اک لفظ یا مجموعہ لفظاں دے ذریعے کسی تاریخی، سیاسی، اخلاقی یا مذہبی واقعہ دی طرف اشارہ کيتا جائے۔ تلمیح دے استعمال توں شعر دے معنےآں وچ وُسعت تے حسن پیدا ہُندا اے۔ مطالعہ شعر دے بعد پورا واقعہ قاری دے ذہن وچ تازہ ہوئے جاندا اے۔
بیرونی زباناں دی ہئیتاں
[سودھو]اردو وچ کئی ایسی ہئیتاں وی نيں جو بیرونی زباناں توں وی لفظاں، اصناف، اسالیب تے آداب دے تعلق توں لین دین کيتا اے جس توں اردو دے شعری سرمایہ وچ یقینأ وادھا ہويا اے۔
معریٰ نظم
[سودھو]معریٰ نظم ایسی نظم نوں کہندے نيں جس وچ وزن وی ہُندا اے تے ارکانِ بحر دی پابندی وی کيتی جاندی اے۔ البتہ اس وچ قافیہ تے ردیف توں کم نئيں لیا جاندا
آزاد نظم
[سودھو]مغربی ہیئت وچ آزاد نظم نوں بہت مقبولیت حاصل اے۔ اس وچ قافیہ ردیف دی پابندی نئيں ہُندی، بحر دی وی پابندی نئيں ہُندی البتہ بحر دے ارکان تے اس دے اوزان یا صوتی بندشاں دی پابندی ہُندی اے فرق صرف اِنّا اے کہ معریٰ نظم وچ بحر دے مقررہ اوزان استعمال ہُندے نيں جدوں کہ آزاد نظم وچ ارکان بحر دی تعداد ہر مصرعے وچ متعین نئيں ہُندی جس دی وجہ توں مصرعے چھوٹے وڈے ہوجاندے نيں۔
سانیٹ
[سودھو]سانیٹ مغربی شاعری دی اک قدیم صنف اے تے ایہ چودہ مصرعاں دی اک ایسی نظم اے جس وچ اک بنیادی جذبہ یا خیال نوں دو بندےآں وچ پیش کيتا جاندا اے۔ پہلے بند وچ اٹھ تے دوسرے بند وچ چھہ مصرعے ہُندے نيں۔ پہلے بند وچ خیال دا پھیلاؤ ہُندا اے تے دوسرے وچ اس دی تکمیل کيتی جاندی اے۔ کدرے کدرے پہلا بند بارا مصرعاں اُتے دوسرا بند دو مصرعاں اُتے مشتمل ہُندا اے مگر چودہ مصرعاں دی پابندی ضروری اے۔ اس وچ قافیاں دی ترتیب بدلدی رہندی اے ۔
پرونیٹ
[سودھو]پرونیٹ: سانٹ دی طرز اُتے لکھی چودہ لائیناں دی نظم اے ـ جس دی لائناں کسی میٹر / بحر دی پابند نئيں -
ترائیلے
[سودھو]فرانسیسی شاعری دی اک مقبول صنف ترائیلے اے۔ ایہ اک طرح دا بند اے اس اک ہی بند وچ نظم مکمل ہوجاندی اے۔ ایہ اک اٹھیا مصراں اُتے مشتمل نظم ہُندی اے اس وچ صرف دو قافیے ہُندے نيں۔ تے اس دی اک خاص ترتیب ہُندی اے۔ اس دی ترتیب اس طرح اے الف،ب،الف، الف ،الف، ب،الف، ب۔ اس وچ پہلا، تیسرا، چوسی، پنجواں، ساتواں / دوسرا، چھٹا، اٹھواں ہ قافیہ ہُندے نيں۔
ہائیکو
[سودھو]ایہ اک قدیم جاپانی صنف اے۔ اس صنف نوں اردو تے انگریزی توں اپنا یا گیا اے۔ اس وچ صرف تن مصرعے ہُندے نيں مگر شرط ایہ اے کہ انہاں تِناں مصرعاں دے جملہ ارکان (syllable) ستاراں ہاں انہاں دی ترتیب ایويں ہونی چاہیے۔
1) 5+7+5
2) 4+8+5
نثری شاعری
[سودھو]انگریزی دی اک صنف prose poetry دی تقلید وچ اردو وچ اس صنف نوں اپنایا گیا۔ اس شاعری وچ بحر ردیف، قافیہ، وزن دی پابندی دی قید نئيں ہُندی۔ اس وچ اک آہنگ ضرور ہُندا اے اس دی وجہہ توں اس وچ اک غنائی کیفیت تے شاعری دا رنگ نظر آتااے۔
مذہبی حیثیت
[سودھو]اسلام
[سودھو]اسلام وچ شاعر دی کچھ قسماں نوں اچھی نظر توں نئيں دیکھیا جاندا۔ سورۃ الشاعر وچ شاعراں دی پیروی توں منع کيتا گیا اے۔ سورۃ الشاعر دی آیت 224 وچ شاعر نوں بھٹکے ہوئے لوک کہیا گیا اے۔ انہاں دی پیروی کرنے والےآں نوں وی بہکے ہوئے لوک کہیا گیا اے۔
وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ [٢٦:٢٢٤]
رہے شاعر، تاں انہاں دے پِچھے بہکے ہوئے لوک چلا کردے نيں
أَلَمْ تَرَ أَنَّهُمْ فِي كُلِّ وَادٍ يَهِيمُونَ [٢٦:٢٢٥]
کیہ تسيں دیکھدے نئيں ہوئے کہ اوہ ہر وادی وچ بھٹکدے نيں
وَأَنَّهُمْ يَقُولُونَ مَا لَا يَفْعَلُونَ [٢٦:٢٢٦]
تے ایسی گلاں کہندے نيں جو کردے نئيں
جد کہ کچھ قسماں دے بارے وچ حوصلہ افزائی وی کيتی گئی اے، جداں کہ شاعر رسول حسان بن ثابت رضی اللہ عنہ دے بارے وچ نبی صلی اللہ علیہ وسلم نے دعا وی کيتی سی، "یا اللہ اس دی روح القدس (جبریل علیہ السلام) دے ذریعے مدد فرما" چنانچہ ہر قسم دی شاعری اسلام وچ مذموم نئيں اے بلکہ جس طرح بیہودہ گفتگو اسلام وچ منع اے ايسے طرح بیہودہ شاعری وی منع اے تے جس طرح اچھی گفتگو دی حوصلہ افزائی کيتی گئی اے ايسے طرح اچھی شاعری دی وی حوصلہ افزائی کيتی گئی اے۔
حوالے
[سودھو]
| ||||||||||||||||||||||