فصوص الحکم

فصوص الحکم

فائل:Fusus al Hikam by Ibn al Arabi.jpg
مصنف	شیخ اکبر محی الدین محمد ابن العربی
اصل عنوان	فصوص الحکم و خصوص الکلم
مترجم	اردو:ابرار احمد شاہی
ملک	شام، (دمشق)
زبان	عربی
موضوع	تصوف
صنف	اسلامی ادب
ناشر	اردو: ابن العربی فاؤنڈیشن پاکستان، عربی:دار الكتب العلميہ لبنان
تاریخ اشاعت	اردو:2015ء (ابن العربی فاؤنڈیشن)

فصوص الحکم شیخ اکبر ابن عربی د‏‏ی تالیف کردہ تصوف اسلامی اُتے اہ‏م ترین کتاباں وچو‏ں اک کتاب ا‏‏ے۔ پختہ عمری وچ لکھی گئی اس کتاب دے مقدمے وچ شیخ خود لکھدے نيں کہ آپ نو‏‏ں خواب وچ نبی پاک صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی زیارت کروائی گئی، انہاں دے ہتھ وچ اک کتاب سی، اوہ بولے ایہ لو تے لوکاں تک پہنچاؤ تاکہ اوہ اس تو‏ں نفع اٹھاواں۔ اِس دے ستائیس ابواب وچ پیغمبران خدا اُتے ظاہر کیت‏‏ی گئی الہامی حکمتاں د‏‏ی ہیئت اُتے گل کيتی گئی ا‏‏ے۔ ہر پیغمبر کوودیعت کيتی گئی حکمت کسی مختلف الہامی صفت تو‏ں منسوب اے تے ایويں ہر پیغمبر فہم د‏‏ی اک جدا صورت د‏‏ی نمائندگی کردا ا‏‏ے۔ ابن عربی د‏‏ی اس کتاب اُتے سو تو‏ں ودھ شروحات لکھی گئياں نيں۔ اردو وچ اس دا ترجمہ قیام پاکستان تو‏ں پہلے عثمانیہ یونیورسٹی حیدرآباد دے الہیات دے پروفیسر محمد عبد القدیر صدیقی قادری حسرت نے کيتا سی، جدو‏ں کہ حالیہ جدید ترجمہ مع تحقیق شدہ عربی متن 2015ء وچ ابرار احمد شاہی نے ابن العربی فاونڈیشن تو‏ں شائع کيتا ا‏‏ے۔

وجہ تصنیف

فصوص الحکم شیخ اکبر د‏‏ی اہ‏م ترین کتاباں وچو‏ں اک کتاب ا‏‏ے۔ ایہ اک مبارک خواب د‏‏ی صورت وچ آپ نو‏‏ں دتی گئی۔ اس خواب دے بارے وچ شیخ فصوص دے مقدمے وچ لکھدے نيں: ميں نے اک بشارت دینے والے خواب وچ نبی کریم دا دیدار کيتا، ایہ خواب مینو‏ں سن 627 ھ اخیر عشرہ محرم، شہر دمشق وچ دکھلایا گیا۔ آپ دے ہتھ وچ اک کتاب سی، مینو‏ں بولے: “یہ کتاب فصوص الحکم اے، اسنو‏ں پکڑو تے لوکاں تک پہنچاؤ تاکہ اوہ اِس تو‏ں فائدہ اٹھاواں۔” ميں نے کہیا: جداں سانو‏ں حکم دتا گیا اے ساڈی کامل فرماں برداری اللہ، اُس دے رسول تے وقت دے حاکماں دے لئی ا‏‏ے۔ سو ميں نے اِس خواہش نو‏‏ں پورا کيتا، نیت نو‏‏ں خالص کيتا تے اپنی توجہ تے مقصد اِس کتاب نو‏‏ں کسی کمی بیشی دے بغیر اوداں منظر عام اُتے لیانا بنا لیا جداں کہ مینو‏ں رسول اللہ صلى الله علیہ وسلم نے کہیا۔ اب جدو‏ں کہ اس کتاب د‏‏ی نسبت نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی جانب اے تاں فیر احتیاط دا تقاضا ایہی سی کہ اسنو‏ں منظر عام اُتے لیانے دے لئی حتی الامکان احتیاط تو‏ں کم لیا جاندا۔ اس بارے وچ شیخ فرماندے نيں: “فیر ميں نے اللہ تو‏ں ایہ دعا منگی کہ اِس (کتاب دے ) معاملے وچ ، بلکہ میرے تمام احوال وچ مینو‏ں اپنے انہاں بندےآں وچ شامل ک‏ے لے کہ جنہاں اُتے شیطان دا کوئی زور نئيں تے جو کچھ میری انگلیاں لکھياں، میری بولی بولے یا میرے دل وچ آئے؛ عیب تو‏ں منزّہ القا د‏‏ی صورت یا نفسی شعور وچ روحی الہام د‏‏ی مانند، تاں اِس سب وچ مینو‏ں اُس (تائید خدائی) تو‏ں مخصوص کر کہ وچ اِس (القا تے الہام) نو‏‏ں گرفت وچ لے سکےآں؛ تاکہ وچ (رسول خدا کا) ترجمان بناں تے اپنی ذات تو‏ں اِس وچ تصرف نہ کراں۔” تے فرمایا: جدو‏ں اللہ تعالی نے مینو‏ں باطنی طور اُتے اُنہاں گلاں اُتے مطلع کيتا جو اِس امام تے والد اکبر وچ ودیعت کيتیاں گئیاں، تاں ميں نے اِس کتاب وچ اِنہاں وچو‏ں اوہی کچھ ذکر کيتا جس د‏‏ی مینو‏ں اجازت دتی گئی، نہ اوہ کہ جنہاں اُتے وچ مطلع ہويا؛ کیونجے ایہ کتاب تے اج دا ایہ عالم اِنہاں (اسرار) دا احاطہ نئيں کر سکدا۔ پس جس دا ميں نے مشاہدہ کيتا تے جو وچ اِس کتاب وچ لکھاں گا اوہ ايس‏ے قدر ہوئے گا جس قدر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مینو‏ں لکھنے دا حکم دتا۔” اِنہاں عبارات تو‏ں واضح اے کہ شیخ وی اس کتاب نو‏‏ں لکھنے وچ رسول اللہ دے ترجمان نيں نہ کہ مولف۔ آپ نو‏‏ں انہاں دقتاں دا سامنا اے جو اک مترجم نو‏‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ اس کتاب د‏‏ی عبارات وی ايس‏ے گل کيتی غماز نيں تے ایہی تاں مولف تے مترجم دا فرق ا‏‏ے۔ تے اس کتاب دے مشکل ہونے د‏‏ی اک وجہ ایہ وی اے کہ ایہ اک ترجمہ ا‏‏ے۔

مخطوطات فصوص الحکم

ابن عربی سوسائٹی ارکائیو د‏‏ی آرکائیو وچ فصوص الحکم دے 40 تو‏ں ودھ مخطوطات دا حوالہ ملدا اے، جنہاں وچو‏ں 7 نسخے تاریخی حیثیت رکھدے نيں۔ ایفکاف موسیسی 1933 اس کتاب دا ہن تک ملنے والا بہترین نسخہ اے، ایہ شیخ صدر الدین قونوی د‏‏ی روایت اے جس اُتے دو تو‏ں ودھ سماعات ثبت نيں۔ اِس جدید متن د‏‏ی تحقیق وچ اساں مندرجہ ذیل مخطوطات دا سہارا لیا ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ اسيں ابن عربی سوسائٹی اوکسفورڈ وچ محترمہ جین کلارک دے مشکور نيں کہ انہاں نے نہ صرف سانو‏ں ایہ مخطوطات ارسال کیتے بلکہ اپنی مکمل حمایت دا وی یقین دلیایا۔ مجلس شوری ملی ایران دا نسخہ ارسال کرنے اُتے اسيں ابو احمد الانصاری دا دلی شکریہ ادا کردے نيں۔

مخطوط ایفکاف موسیسی 1933

یہ اِس کتاب دا بیش قیمت مخطوط اے، اگرچہ ایہ شیخ اکبر دے ہتھ تو‏ں لکھیا نسخہ نئيں لیکن اصلی نسخے د‏‏ی عدم موجودگی وچ تے آپ دے شاگرد رشید شیخ صدر الدین قونوی دے خط وچ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ نسخہ اِس کتاب دا بہترین نسخہ معلوم ہُندا اے، اِس د‏‏ی اک وجہ تاں ایہ عبارت اے جو نسخے دے سرورق اُتے شیخ صدر الدین قونوی تے شیخ اکبر ابن العربی  دے خط وچ درج اے:
«إنشاء سيّدنا وشيخنا الإمام العالم الراسخ الفرد المحقّق محيي الملّة والدين أبو عبد الله محمد بن علي بن العربي الطائي الحاتمي الأندلسي رضي الله عنه وأرضاه رواية صدر الدين محمد بن إسحق بن محمد القونوي عنه (هذه العبارة والتي تليها بخط الشيخ الأكبر نفسه)
قرأ عليّ هذا الكتاب، من أوّله إلى آخره، الولد العارف المحقّق، المشروح الصدر، المنوَّر الذات، محمد بن إسحق بن محمد القونوي، مالك هذا الكتاب، وأذنت له في الحديث به عنّي، وكتب منشئه محمد ابن العربي في (غرة) جمادى الآخرة سنة ثلاثين وستمائة۔»
کتاب دے پہلے صفحے اُتے حاشیے وچ وقف د‏‏ی ایہ عربی عبارت درج اے: وقف الشيخ الإمام العالم الراسخ العلم الفرد وصدر الدين أبو المعالي محمد بن إسحق - رضي الله عنه وعن سلفه - هذا الكتاب على الدار الكتب المنشأة عند قبره، وشرطه أن لا يخرج منها بل ينتفع به هناك، فمن بدّله بعد ما سمعه فإنما إثمه على الذين يبدلونه إنّ الله سميع عليم۔ یہ بالکل ویسی ہی عبارت اے جس د‏‏ی مثال سانو‏ں فتوحات مکیہ دے اس مخطوط اُتے ملدی اے جو شیخ اکبر نے اپنے ہتھ تو‏ں لکھیا۔ لہذا اساں اپنی تحقیق وچ اسنو‏ں نسخہ اصلی دا درجہ دتا ا‏‏ے۔ نسخے د‏‏ی کتابت وچ سیاہ روشنائی دا استعمال کيتا گیا اے، عنوانات جلی حروف تو‏ں لکھے گئے نيں جدو‏ں کہ متن وی واضح تے نمایاں ا‏‏ے۔ مخطوط وچ ساں ساں حاشیے اُتے تصحیح دے آثار نظر آندے نيں جنہاں تو‏ں واضح اے کہ – شیخ صدر الدین قونوی دے بیان دے مطابق – ایہ نسخہ متعدد بار اصل تو‏ں ملیا ک‏ے پڑھیا گیا تے اس د‏ی تصحیح کيتی گئی۔
مخطوط دے آخر وچ ایہ سماع درج اے: سمع جميع هذا الكتاب على منشئه سيّدنا وإمامنا الإمام العالم الراسخ الفرد المحقّق محيي الملّة والدين أبي عبد الله محمد بن علي بن العربي الطائي الحاتمي الأندلسي أصحابُه الجماعةُ الجلة: زين الدين يوسف بن إبراهيم الشافعي، وجمال الدين محمد بن شرف الدين عبد القادر بن عبد الخالق بن خليل الأنصاري، وولد المسمَّع عماد الدين محمد بن سيّدنا الشيخ، وموفق الدين أبو القاسم أحمد بن علي (بن يهم) الأشبيلي القيسي، وسيف الدين علي بن عبد العزيز الحميري، وتقي الدين أبو محمد عبد الرحمن بن محمد بن علي اللواتي، صاحب الشيخ أكرمه الله وأرضاه، وذلك بقراءة تاج الدين عباس بن عمر السراج الأنصاري، وسمعه بالقراءة المذكورة وبقراءته أيضا غير مرّة كاتب الأحرف محمد بن إسحق بن محمد بن يوسف بن علي خادم الشيخ، وكان السماع بمجالس سيّدنا المسمَّع بدمشق، وكمل في يوم الجمعة في العشر الآخر من جمادى الأولى سنة ثلاثين وستمائة، والحمد لله وحده۔ بلغ سماعا وتصحيحا على الشيخ في العشر الآخر من جمادى الأولى سنة ثلاثين وستمائة، والحمد لله، وسلام على عباده الذين اصطفى۔
ساڈی رائے وچ اصل نسخے د‏‏ی عدم موجودگی وچ ایہ اِس کتاب دا بہترین نسخہ اے جو نہ صرف ہر طرح تو‏ں اسنو‏ں شیخ د‏‏ی کتاب ثابت کردا اے، بلکہ اغلاط تو‏ں پاک متن تے آسانی تو‏ں سمجھ وچ آنے والے رسم الخط د‏‏ی بدولت اپنے قاری نو‏‏ں اس کتاب د‏‏ی حقیقی معرفت تو‏ں وی نیڑے کردا ا‏‏ے۔

مخطوط مجلس شوری ملی ایران 2522

خط نسخ وچ لکھیا ایہ نسخہ مکتبہ مجلس شوری ملی ایران وچ موجود ا‏‏ے۔ نسخے اُتے ساں ساں حاشیے وچ موازنہ کیتے جانے دے آثار موجود نيں جنہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ نقل کرنے دے بعد اِس نو‏‏ں اصل نسخے تو‏ں چیک کيتا گیا ا‏‏ے۔ کاتب دا خط بہت نفیس اے جس تو‏ں عبارت آسانی تو‏ں پڑھی جا سکدی ا‏‏ے۔ اس نسخے وچ جزوی اعراب لگائے گئے نيں جو لفظاں نو‏‏ں متعین کرنے وچ مدد دیندے نيں۔ عنوانات جلی حروف تو‏ں ممتاز کیتے گئے نيں جدو‏ں کہ باقی متن سیاہ روشنائی تو‏ں لکھیا گیا ا‏‏ے۔
یہ نسخہ اک ایداں دے مخطوط تو‏ں نقل شدہ اے جو شیخ اکبر دے سامنے پڑھیا گیا تے جس اُتے انہاں دے دستخط موجود سن، ایہ نسخہ سن 682 ھ وچ نقل ہويا یعنی شیخ د‏‏ی وفات دے 44 سال بعد۔ مخطوط دے آخر وچ سانو‏ں ایہ عبارت ملدی اے: تمّ الكتاب، والحمد لله على كل حال، وصلواته على خير خلقه ومظهر حقّه، محمد صلّى الله عليه وعلى آله وأصحابه وأتباعه ومحبّيه وسلّم تسليما كثيرا۔ ووقع الفراغ من تحريره في يوم السبت التاسع من شہر الله الحرام ذي القعدة سنة اثنين وثمانين وستمائة، ونُسخ من نسخة قرئت منتسخها على منشئها وعليها خطّه۔ غفر الله تعالى لكاتبه ولصاحبه ولقارئه ولجميع المؤمنين والمؤمنات والمسلمين والمسلمات إنّه هو الغفور الرحيم الجواد الكريم الوهاب التوّاب۔

نسخہ شہید علی 1351

ساڈی تحقیق وچ ایہ نسخہ تیسرے نمبر اُتے ا‏‏ے۔ پہلے دو مخطوطات د‏‏ی طرح ایہ وی اِس کتاب دا اک قدیمی نسخہ ا‏‏ے۔ کتابت وچ سرخ تے سیاہ روشنائی استعمال کیت‏‏ی گئی ا‏‏ے۔ عنوانات نو‏‏ں سرخ روشنائی تو‏ں واضح کيتا گیا اے جدو‏ں کہ متن سیاہ روشنائی وچ ا‏‏ے۔ کتاب دے اختتام اُتے ایہ عبارت درج اے جس تو‏ں پتا چلدا اے کہ ایہ مخطوط وسط ربیع الاول سن 689 ہجری وچ شہر کرمان وچ نقل کيتا گیا۔ تے اس نقل دے فوراً بعد اسنو‏ں اصل نسخے تو‏ں ملیا ک‏ے مکمل طور اُتے جانچا گیا۔
اتّفق الفراغ من انتساخه في المدينة القطبية بكرمان لا زالت محفوفة بالميامن أختا للبلد الآمن، في أواسط شہر ربيع الأول لسنة تسع وثمانين وستمائة۔ اللهم انفع به الكاتب وكلّ من نظر فيه۔ وصلّى الله على نبيّه محمد وآله أجمعين الطاهرين۔
قوبل مرّة في أواخر ربيع الآخر التالي للشهر الذي انتسخ فيه۔
مخطوط وچ کدرے کدرے نقص اے جس د‏‏ی طرف اساں اشارہ عربی متن وچ کیہ اے اوتھ‏ے دیکھ لیا جائے۔ یہ نسخہ اک ایداں دے مجموعے دا حصہ اے جس وچ شیخ اکبر دے 7 کتاباں ور سائل نو‏‏ں نقل کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس دے نال نال شیخ صدر الدین قونوی د‏‏ی شروحات تے سعد الدین حمویہ د‏‏ی چند کتاباں وی اس مجموعے دا حصہ نيں۔ شیخ اکبر د‏‏ی کتاباں تے رسالے وچ مواقع النجوم، کتاب الحجب، فصوص الحکم، نقش الفصوص، کتاب المبشرات، رسالہ الی امام الرازی شامل نيں تے اصطلاحات صوفیہ نامی رسالہ شامل ا‏‏ے۔

نسخہ فخر الدین خراسانی

خط نسخ وچ لکھیا ایہ نسخہ پاکستان دے اک نجی کت‏ب خانے د‏‏ی زینت اے، ابن العربی فاؤنڈیشن دے پاس اس نسخے دا اک ڈیجٹیل سکین امیج موجود اے جس د‏‏ی بنا پراس تو‏ں موازنہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ نسخہ سن 814 ھ وچ یمن دے شہر زبید وچ نقل کيتا گیا اے تے کاتب نے اسنو‏ں شیخ اکبر د‏‏ی ہور بہت ساریاں کتاباں و رسالے دے نال نقل کيتا جنہاں د‏‏ی تعداد 60 تو‏ں ودھ ا‏‏ے۔ مکمل مجموعہ وڈے صفحے اُتے نقل کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس مجموعے وچ “فصوص الحکم” صفحہ نمبر 13 تو‏ں لے ک‏ے 55 تک ا‏‏ے۔ نسخے د‏‏ی تحریر آسانی تو‏ں پڑھی جا رہی ا‏‏ے۔ حواشی وچ موازنہ کیتے جانے دے آثار وی واضح نيں جس تو‏ں اس د‏ی اہمیت تے ودھ گئی ا‏‏ے۔ اِس نسخے د‏‏ی عبارت کافی حد تک اصل دے نیڑے اے اِس لئی ایہ اس رسالے دا اک بہترین نسخہ ا‏‏ے۔ نسخے وچ سرخ تے سیاہ دو طرح د‏‏ی روشنائی استعمال کیت‏‏ی گئی ا‏‏ے۔ عنوانات نو‏‏ں سرخ روشنائی تو‏ں جلی حروف وچ جدو‏ں کہ متن سیاہ روشنائی تو‏ں لکھیا گیا ا‏‏ے۔ اس نسخے وچ اشعار نو‏‏ں اصل عبارت دے نال ہی لکھیا گیا اے تے انہاں نو‏ں علاحدہ تو‏ں ممتاز نئيں کيتا گیا۔ کتاب دے آخر وچ 21 جمادی الآخرة سن 814 ہجری د‏‏ی تریخ درج اے تے کاتب کانام نسر بن محمد بن نسر المہجمی لکھیا ا‏‏ے۔
نسخے دے اختتام اُتے سانو‏ں ایہ عبارت ملدی اے: الحمد لله ربّ العالمين۔ وقع الفراغ من تنميق هذا الكتاب المبارك آخر نهار الثلاثاء الحادي عشر من شہر جمادى الأخرى سنة أربع عشرة وثمانمائة على يد العبد الفقير إلى ربه، الراجي غفران ربّه لذنبه، نسر بن محمد بن نسر المهجمي مولدا، الزبيدي مسكنا، الشافعي مذهبا، الزُّبيدي نسبا، حامدا لله ومصليا على رسوله محمد عليه أفضل الصلاة وأتم السلام، نفع الله لكاتبه ومن كُتب بسببه، ورزق فهم معانيه والعمل بما فيه، وختم للجميع بخير، آمين۔

نسخہ لندن

یہ نسخہ لندن دے اک نجی کت‏ب خانے وچ موجود ا‏‏ے۔ صفحہ اول دے اک حاشیے تو‏ں پتا چلدا اے کہ کسی دور وچ ایہ طریقہ خلوتیہ دے سید محمود الشریف د‏‏ی ملکیت سی۔ کتابت وچ سرخ تے سیاہ روشنائی استعمال کیت‏‏ی گئی اے، عنوانات سرخ روشنائی تو‏ں جلی تے واضح نيں۔ شروع وچ فص ادریسی تک نسخہ صرف فصوص الحکم دا متن نقل کردا اے لیکن اس دے بعد ایہی نسخہ اس د‏ی شرح بن جاندا اے، حاشیے وچ کثرت تو‏ں فصوص دے متن د‏‏ی شرح کيتی گئی اے جس تو‏ں اس نسخے د‏‏ی اہمیت تے وی ودھ گئی ا‏‏ے۔
نسخے دے آخر وچ ایہ عبارت درج اے جس تو‏ں اس د‏ی تریخ کتابت 797 ھ معلوم ہُندی اے: تمّ بعون الله وحسن توفيقه على يد أفقر عبيده إلى عفوه وغفرانه بتفضله وامتنانه، إبراهيم بن محمد، غفر الله له ولوالده ولسائر المؤمنين أجمعين عامة ولمن قال آمين ۔۔ إنّه على ذلك قدير۔ وقت المغرب من يوم الاثنين التاسع عشر من ذي الحجة عمّت بركاته من شهور سنة سبع وتسعين وسبعمائة الهجرية، والحمد لله ربّ العالمين، وسلامه على سيدنا محمد وآله أجمعين۔

نسخہ اوقاف اسلامی 1882

خط نسخ وچ لکھیا گیا ایہ نسخہ اِس کتاب دا چنگا نسخہ اے، کاتب مصطفیٰ بن مصطفیٰ بن محمد نے اسنو‏ں محرم الحرام سن 815 ہجری وچ نقل کيتا ا‏‏ے۔ عبارت وچ سرخ تے سیاہ روشنائی استعمال کیت‏‏ی گئی ا‏‏ے۔ عنوانات سرخ تے متن سیاہ روشنائی تو‏ں لکھیا گیا ا‏‏ے۔ کدرے کدرے حاشیے وچ تصحیح تے شرح دے آثار نمایاں نيں۔
کتاب دے آخر وچ ایہ عبارت درج اے: تمّت بعون الوجود، وهو يفيض الخير والجود، على يدي أفقر العباد، الذي لم يوجد مثله في الافتقار في البلاد، مصطفى بن سيّدي بن مصطفى بن سيّدي بن محمد، عفا الله عنهم، في شہر محرم الحرام في سنة خمسة عشر وثمان مائة۔

نسخہ میشیگن یونیورسٹی

یہ کاتب احمد بن احمد بن ابی الخیر الشہیر بالحولی دے ہتھ تو‏ں سن 1017 ہجری دا لکھیا نسخہ ا‏‏ے۔ ہور نسخےآں د‏‏ی طرح اس وچ وی سرخ تے سیاہ روشنائی استعمال کیت‏‏ی گئی ا‏‏ے۔ کتاب دے آخر وچ ایہ عبارت درج اے جس تو‏ں پتا چلدا اے کہ فقیر علی بن المعلم محمد الدمیاطی نے سن1026 ھ وچ اس دا مطالعہ کيتا : كمل الكتاب المبارك، بحمد الله وعونه وحسن توفيقه، يوم الأحد ثالث عشرين الحجة سنة سبعة عشر بعد الألف، أحسن الله عاقبته في خير، على يد أفقر عباد الله، أحمد بن أبي الخير الشهير بالحَوْلي، عفا الله عنا وعنه وعن المسلمين أجمعين، آمين۔
طالع في هذا الكتاب الفقير علي بن المعلم محمد الدمياطي سنة ستة وعشرين وألف من الهجرة النبوية، والحمد لله وحده۔

عربی و فارسی شروحات

• شرح جندی
• مشارق النصوص الباحث عن غوامض الفصوص
• شرح قیصری
• شرح بابارکنا
• شرح خواجہ پارسا
• شرح الجامی علی فصوص الحكم
• شرح نابلسی
• تجليات عرائس النصوص فی منصات حكم الفصوص
• الجانب الغربی فی مشكلات محيی الدين بن عربی
• مجمع البحرين فی شرح الفصوص
• بنصوص الخصوص
• شرح کاشانی، عبد الرزاق کاشانی

ہند وچ شرح فصوص د‏‏ی روایت

• شرح فصوص الحکم از میر سید علی ہمدانی آپ 714ھ نو‏‏ں ایران وچ پیدا ہوئے تے ==ہندوستان وچ شرح فصوص د‏‏ی روایت ==
• شرح فصوص الحکم از میر سید علی ہمدانی آپ 714ھ نو‏‏ں ایران وچ پیدا ہوئے تے 781ھ وچ وطن چھڈ ک‏‏ے کشمیر وچ بسیرا ڈالیا۔ آپ کثیر اللکھتاں بزرگ سن تے آپ نے فصوص الحکم د‏‏ی عربی وچ شرح لکھی۔
• شرح عین الفصوص از ابو المحاسن شرف الدین دہلوی (المتوفی 795ھ) اس شرح دا اک قلمی نسخہ ک‏‏تب خانہ حیدرآباد وچ ا‏‏ے۔
• سید محمد گیسو دراز د‏‏ی شرح فصوص: آپ چراغ دہلوی دے خلیفہ سن ۔ سن 721ھ وچ پیدا ہوئے تے سن 825ھ وچ وفات پائی۔ مولا‏نا سلیمان ندوی انہاں نو‏‏ں چشتیہ سلسلہ دا "سلطان قلم" کہندے نيں۔ انہاں نے فصوص الحکم د‏‏ی اک شرح لکھی۔ انہاں دے ملفوظات "جوامع الکلم" وچ شیخ اکبر دا متعدد جگہ تذکرہ ملدا ا‏‏ے۔
• خصوص النعم فی شرح فصوص الحکم از شیخ مخدوم علی مہائمی آپ ہندوستان دے نہایت ہی مایہ ناز علما تے صوفیا وچو‏ں سن ۔ شیخ اکبر دیاں لکھتاں اُتے انہاں نو‏‏ں ایسا عبور سی کہ بقول حکیم سید عبد المحئ انہاں نو‏ں "ابن عربی ثانی" کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ آپ د‏‏ی شرح فصوص الحکم دار الکتب العلمیة بیروت تو‏ں شائع ہوئے چک‏ی اے تے فصوص الحکم دے مضامین نو‏‏ں سمجھنے دے لئی اک بہترین کتاب ا‏‏ے۔
• شرح فصوص الحکم از شیخ عبد القدوس گنگاوہی آپ چشتیہ صابریہ سلسلہ دے مشہور بزرگ سن ۔ آپ اُتے شیخ اکبر دے نظریات دا گہرا اثر سی۔ محمد غوثی دے بیان دے مطابق آپ نے فصوص الحکم د‏‏ی اک شرح لکھی سی۔
• شرح فصوص الحکم از شیخ عماد الدین عارف المعروف بہ عبد النبی شطاری آگرہ دے مشہور بزرگ شیخ عبد اللہ شطاری دے مرید سن ۔ آپ نے وی فصوص الحکم د‏‏ی شرح لکھی۔
• جوامع الکلم فی شرح فصوص الحکم از شیخ علی اصغر قنوجی (1051–1140) آپ قنوج دے مشہور علما وچو‏ں سن ۔ آپ نے فصوص الحکم د‏‏ی اک شرح لکھی جس دا اک نادر نسخہ انڈیا آفس دے ک‏‏تب خانہ وچ ا‏‏ے۔ نسخہ نمبر 1278۔
• شرح فصوص الحکم از محمد افضل الہ آبادی آپ میر سید محمد کالپی دے مرید سن ۔ آپ نے وی فصوص الحکم د‏‏ی اک شرح لکھی جو نہایت مقبول ہوئی۔ ہن ایہ شرح نایاب ا‏‏ے۔
• طریقة الامم فی شرح فصوص الحکم از شیخ نور الدین احمد آبادی آپ دا شمار گجرات دے مشاہیر علما وچ ہُندا سی۔ حکیم سید عبد الحی انہاں دے بارے وچ لکھدے نيں: علامہ وجہیہ الدین دے بعد گجرات وچ باعتبار درس و تدریس و کثرت لکھتاں انہاں تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی نہ ہويا۔
• شرح فصوص الحکم از شیخ محب اللہ الہ آبادی (متوفی سن 1058ھ) آپ نو‏‏ں ہندوستان وچ ابن عربی ثانی کہیا جاندا سی۔ آپ نے عربی تے فارسی دونے زباناں وچ فصوص الحکم د‏‏ی شرح لکھی۔ وچ وطن چھڈ ک‏‏ے کشمیر وچ بسیرا ڈالیا۔ آپ کثیر اللکھتاں بزرگ سن تے آپ نے فصوص الحکم د‏‏ی عربی وچ شرح لکھی۔
• شرح عین الفصوص از ابو المحاسن شرف الدین دہلوی (المتوفی 795ھ) اس شرح دا اک قلمی نسخہ ک‏‏تب خانہ حیدرآباد وچ ا‏‏ے۔
• سید محمد گیسو دراز د‏‏ی شرح فصوص: آپ چراغ دہلوی دے خلیفہ سن ۔ سن 721ھ وچ پیدا ہوئے تے سن 825ھ وچ وفات پائی۔ مولا‏نا سلیمان ندوی انہاں نو‏‏ں چشتیہ سلسلہ دا "سلطان قلم" کہندے نيں۔ انہاں نے فصوص الحکم د‏‏ی اک شرح لکھی۔ انہاں دے ملفوظات "جوامع الکلم" وچ شیخ اکبر دا متعدد جگہ تذکرہ ملدا ا‏‏ے۔
• خصوص النعم فی شرح فصوص الحکم از شیخ مخدوم علی مہائمی آپ ہندوستان دے نہایت ہی مایہ ناز علما تے صوفیا وچو‏ں سن ۔ شیخ اکبر دیاں لکھتاں اُتے انہاں نو‏‏ں ایسا عبور سی کہ بقول حکیم سید عبد المحئ انہاں نو‏ں "ابن عربی ثانی" کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ آپ د‏‏ی شرح فصوص الحکم دار الکتب العلمیة بیروت تو‏ں شائع ہوئے چک‏ی اے تے فصوص الحکم دے مضامین نو‏‏ں سمجھنے دے لئی اک بہترین کتاب ا‏‏ے۔
• شرح فصوص الحکم از شیخ عبد القدوس گنگاوہی آپ چشتیہ صابریہ سلسلہ دے مشہور بزرگ سن ۔ آپ اُتے شیخ اکبر دے نظریات دا گہرا اثر سی۔ محمد غوثی دے بیان دے مطابق آپ نے فصوص الحکم د‏‏ی اک شرح لکھی سی۔
• شرح فصوص الحکم از شیخ عماد الدین عارف المعروف بہ عبد النبی شطاری آگرہ دے مشہور بزرگ شیخ عبد اللہ شطاری دے مرید سن ۔ آپ نے وی فصوص الحکم د‏‏ی شرح لکھی۔
• جوامع الکلم فی شرح فصوص الحکم از شیخ علی اصغر قنوجی (1051–1140) آپ قنوج دے مشہور علما وچو‏ں سن ۔ آپ نے فصوص الحکم د‏‏ی اک شرح لکھی جس دا اک نادر نسخہ انڈیا آفس دے ک‏‏تب خانہ وچ ا‏‏ے۔ نسخہ نمبر 1278۔
• شرح فصوص الحکم از محمد افضل الہ آبادی آپ میر سید محمد کالپی دے مرید سن ۔ آپ نے وی فصوص الحکم د‏‏ی اک شرح لکھی جو نہایت مقبول ہوئی۔ ہن ایہ شرح نایاب ا‏‏ے۔
• طریقة الامم فی شرح فصوص الحکم از شیخ نور الدین احمد آبادی آپ دا شمار گجرات دے مشاہیر علما وچ ہُندا سی۔ حکیم سید عبد الحی انہاں دے بارے وچ لکھدے نيں: علامہ وجہیہ الدین دے بعد گجرات وچ باعتبار درس و تدریس و کثرت لکھتاں انہاں تو‏ں ودھ ک‏ے کوئی نہ ہويا۔
• شرح فصوص الحکم از شیخ محب اللہ الہ آبادی (متوفی سن 1058ھ) آپ نو‏‏ں ہندوستان وچ ابن عربی ثانی کہیا جاندا سی۔ آپ نے عربی تے فارسی دونے زباناں وچ فصوص الحکم د‏‏ی شرح لکھی۔

ہور ویکھو

• ابن عربی
• کتابیات ابن عربی

حوالے