فصوص الحکم
| فائل:Fusus al Hikam by Ibn al Arabi.jpg | |
| مصنف | شیخ اکبر محی الدین محمد ابن العربی |
|---|---|
| اصل عنوان | فصوص الحکم و خصوص الکلم |
| مترجم | اردو:ابرار احمد شاہی |
| ملک |  شام، (دمشق) |
| زبان | عربی |
| موضوع | تصوف |
| صنف | اسلامی ادب |
| ناشر | اردو: ابن العربی فاؤنڈیشن  پاکستان، عربی:دار الكتب العلميہ  لبنان |
تاریخ اشاعت | اردو:2015ء (ابن العربی فاؤنڈیشن) |
فصوص الحکم شیخ اکبر ابن عربی دی تالیف کردہ تصوف اسلامی اُتے اہم ترین کتاباں وچوں اک کتاب اے۔ پختہ عمری وچ لکھی گئی اس کتاب دے مقدمے وچ شیخ خود لکھدے نيں کہ آپ نوں خواب وچ نبی پاک صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دی زیارت کروائی گئی، انہاں دے ہتھ وچ اک کتاب سی، اوہ بولے ایہ لو تے لوکاں تک پہنچاؤ تاکہ اوہ اس توں نفع اٹھاواں۔ اِس دے ستائیس ابواب وچ پیغمبران خدا اُتے ظاہر کیتی گئی الہامی حکمتاں دی ہیئت اُتے گل کيتی گئی اے۔ ہر پیغمبر کوودیعت کيتی گئی حکمت کسی مختلف الہامی صفت توں منسوب اے تے ایويں ہر پیغمبر فہم دی اک جدا صورت دی نمائندگی کردا اے۔ ابن عربی دی اس کتاب اُتے سو توں ودھ شروحات لکھی گئياں نيں۔ اردو وچ اس دا ترجمہ قیام پاکستان توں پہلے عثمانیہ یونیورسٹی حیدرآباد دے الہیات دے پروفیسر محمد عبد القدیر صدیقی قادری حسرت نے کيتا سی، [۱]جدوں کہ حالیہ جدید ترجمہ مع تحقیق شدہ عربی متن 2015ء وچ ابرار احمد شاہی نے ابن العربی فاونڈیشن توں شائع کيتا اے۔
وجہ تصنیف
[سودھو]فصوص الحکم شیخ اکبر دی اہم ترین کتاباں وچوں اک کتاب اے۔ ایہ اک مبارک خواب دی صورت وچ آپ نوں دتی گئی۔ اس خواب دے بارے وچ شیخ فصوص دے مقدمے وچ لکھدے نيں: ميں نے اک بشارت دینے والے خواب وچ نبی کریم دا دیدار کيتا، ایہ خواب مینوں سن 627 ھ اخیر عشرہ محرم، شہر دمشق وچ دکھلایا گیا۔ آپ دے ہتھ وچ اک کتاب سی، مینوں بولے: “یہ کتاب فصوص الحکم اے، اسنوں پکڑو تے لوکاں تک پہنچاؤ تاکہ اوہ اِس توں فائدہ اٹھاواں۔” ميں نے کہیا: جداں سانوں حکم دتا گیا اے ساڈی کامل فرماں برداری اللہ، اُس دے رسول تے وقت دے حاکماں دے لئی اے۔ سو ميں نے اِس خواہش نوں پورا کيتا، نیت نوں خالص کيتا تے اپنی توجہ تے مقصد اِس کتاب نوں کسی کمی بیشی دے بغیر اوداں منظر عام اُتے لیانا بنا لیا جداں کہ مینوں رسول اللہ صلى الله علیہ وسلم نے کہیا۔[۲] اب جدوں کہ اس کتاب دی نسبت نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم دی جانب اے تاں فیر احتیاط دا تقاضا ایہی سی کہ اسنوں منظر عام اُتے لیانے دے لئی حتی الامکان احتیاط توں کم لیا جاندا۔ اس بارے وچ شیخ فرماندے نيں: “فیر ميں نے اللہ توں ایہ دعا منگی کہ اِس (کتاب دے ) معاملے وچ ، بلکہ میرے تمام احوال وچ مینوں اپنے انہاں بندےآں وچ شامل کے لے کہ جنہاں اُتے شیطان دا کوئی زور نئيں تے جو کچھ میری انگلیاں لکھياں، میری بولی بولے یا میرے دل وچ آئے؛ عیب توں منزّہ القا دی صورت یا نفسی شعور وچ روحی الہام دی مانند، تاں اِس سب وچ مینوں اُس (تائید خدائی) توں مخصوص کر کہ وچ اِس (القا تے الہام) نوں گرفت وچ لے سکےآں؛ تاکہ وچ (رسول خدا کا) ترجمان بناں تے اپنی ذات توں اِس وچ تصرف نہ کراں۔” تے فرمایا: جدوں اللہ تعالی نے مینوں باطنی طور اُتے اُنہاں گلاں اُتے مطلع کيتا جو اِس امام تے والد اکبر وچ ودیعت کيتیاں گئیاں، تاں ميں نے اِس کتاب وچ اِنہاں وچوں اوہی کچھ ذکر کيتا جس دی مینوں اجازت دتی گئی، نہ اوہ کہ جنہاں اُتے وچ مطلع ہويا؛ کیونجے ایہ کتاب تے اج دا ایہ عالم اِنہاں (اسرار) دا احاطہ نئيں کر سکدا۔ پس جس دا ميں نے مشاہدہ کيتا تے جو وچ اِس کتاب وچ لکھاں گا اوہ ايسے قدر ہوئے گا جس قدر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مینوں لکھنے دا حکم دتا۔” اِنہاں عبارات توں واضح اے کہ شیخ وی اس کتاب نوں لکھنے وچ رسول اللہ دے ترجمان نيں نہ کہ مولف۔ آپ نوں انہاں دقتاں دا سامنا اے جو اک مترجم نوں ہُندا اے۔ اس کتاب دی عبارات وی ايسے گل کيتی غماز نيں تے ایہی تاں مولف تے مترجم دا فرق اے۔ تے اس کتاب دے مشکل ہونے دی اک وجہ ایہ وی اے کہ ایہ اک ترجمہ اے۔
مخطوطات فصوص الحکم
[سودھو]ابن عربی سوسائٹی ارکائیو دی آرکائیو وچ فصوص الحکم دے 40 توں ودھ مخطوطات دا حوالہ ملدا اے، جنہاں وچوں 7 نسخے تاریخی حیثیت رکھدے نيں۔ ایفکاف موسیسی 1933 اس کتاب دا ہن تک ملنے والا بہترین نسخہ اے، ایہ شیخ صدر الدین قونوی دی روایت اے جس اُتے دو توں ودھ سماعات ثبت نيں۔ اِس جدید متن دی تحقیق وچ اساں مندرجہ ذیل مخطوطات دا سہارا لیا اے۔ اس سلسلے وچ اسيں ابن عربی سوسائٹی اوکسفورڈ وچ محترمہ جین کلارک دے مشکور نيں کہ انہاں نے نہ صرف سانوں ایہ مخطوطات ارسال کیتے بلکہ اپنی مکمل حمایت دا وی یقین دلیایا۔ مجلس شوری ملی ایران دا نسخہ ارسال کرنے اُتے اسيں ابو احمد الانصاری دا دلی شکریہ ادا کردے نيں۔
مخطوط ایفکاف موسیسی 1933
[سودھو]یہ اِس کتاب دا بیش قیمت مخطوط اے، اگرچہ ایہ شیخ اکبر دے ہتھ توں لکھیا نسخہ نئيں لیکن اصلی نسخے دی عدم موجودگی وچ تے آپ دے شاگرد رشید شیخ صدر الدین قونوی دے خط وچ ہونے دی وجہ توں ایہ نسخہ اِس کتاب دا بہترین نسخہ معلوم ہُندا اے، اِس دی اک وجہ تاں ایہ عبارت اے جو نسخے دے سرورق اُتے شیخ صدر الدین قونوی تے شیخ اکبر ابن العربی دے خط وچ درج اے:
«إنشاء سيّدنا وشيخنا الإمام العالم الراسخ الفرد المحقّق محيي الملّة والدين أبو عبد الله محمد بن علي بن العربي الطائي الحاتمي الأندلسي رضي الله عنه وأرضاه
رواية صدر الدين محمد بن إسحق بن محمد القونوي عنه (هذه العبارة والتي تليها بخط الشيخ الأكبر نفسه)
قرأ عليّ هذا الكتاب، من أوّله إلى آخره، الولد العارف المحقّق، المشروح الصدر، المنوَّر الذات، محمد بن إسحق بن محمد القونوي، مالك هذا الكتاب، وأذنت له في الحديث به عنّي، وكتب منشئه محمد ابن العربي في (غرة) جمادى الآخرة سنة ثلاثين وستمائة۔»
کتاب دے پہلے صفحے اُتے حاشیے وچ وقف دی ایہ عربی عبارت درج اے: وقف الشيخ الإمام العالم الراسخ العلم الفرد وصدر الدين أبو المعالي محمد بن إسحق - رضي الله عنه وعن سلفه - هذا الكتاب على الدار الكتب المنشأة عند قبره، وشرطه أن لا يخرج منها بل ينتفع به هناك، فمن بدّله بعد ما سمعه فإنما إثمه على الذين يبدلونه إنّ الله سميع عليم۔
یہ بالکل ویسی ہی عبارت اے جس دی مثال سانوں فتوحات مکیہ دے اس مخطوط اُتے ملدی اے جو شیخ اکبر نے اپنے ہتھ توں لکھیا۔ لہذا اساں اپنی تحقیق وچ اسنوں نسخہ اصلی دا درجہ دتا اے۔ نسخے دی کتابت وچ سیاہ روشنائی دا استعمال کيتا گیا اے، عنوانات جلی حروف توں لکھے گئے نيں جدوں کہ متن وی واضح تے نمایاں اے۔ مخطوط وچ ساں ساں حاشیے اُتے تصحیح دے آثار نظر آندے نيں جنہاں توں واضح اے کہ – شیخ صدر الدین قونوی دے بیان دے مطابق – ایہ نسخہ متعدد بار اصل توں ملیا کے پڑھیا گیا تے اس دی تصحیح کيتی گئی۔
مخطوط دے آخر وچ ایہ سماع درج اے: سمع جميع هذا الكتاب على منشئه سيّدنا وإمامنا الإمام العالم الراسخ الفرد المحقّق محيي الملّة والدين أبي عبد الله محمد بن علي بن العربي الطائي الحاتمي الأندلسي أصحابُه الجماعةُ الجلة: زين الدين يوسف بن إبراهيم الشافعي، وجمال الدين محمد بن شرف الدين عبد القادر بن عبد الخالق بن خليل الأنصاري، وولد المسمَّع عماد الدين محمد بن سيّدنا الشيخ، وموفق الدين أبو القاسم أحمد بن علي (بن يهم) الأشبيلي القيسي، وسيف الدين علي بن عبد العزيز الحميري، وتقي الدين أبو محمد عبد الرحمن بن محمد بن علي اللواتي، صاحب الشيخ أكرمه الله وأرضاه، وذلك بقراءة تاج الدين عباس بن عمر السراج الأنصاري، وسمعه بالقراءة المذكورة وبقراءته أيضا غير مرّة كاتب الأحرف محمد بن إسحق بن محمد بن يوسف بن علي خادم الشيخ، وكان السماع بمجالس سيّدنا المسمَّع بدمشق، وكمل في يوم الجمعة في العشر الآخر من جمادى الأولى سنة ثلاثين وستمائة، والحمد لله وحده۔
بلغ سماعا وتصحيحا على الشيخ في العشر الآخر من جمادى الأولى سنة ثلاثين وستمائة، والحمد لله، وسلام على عباده الذين اصطفى۔
ساڈی رائے وچ اصل نسخے دی عدم موجودگی وچ ایہ اِس کتاب دا بہترین نسخہ اے جو نہ صرف ہر طرح توں اسنوں شیخ دی کتاب ثابت کردا اے، بلکہ اغلاط توں پاک متن تے آسانی توں سمجھ وچ آنے والے رسم الخط دی بدولت اپنے قاری نوں اس کتاب دی حقیقی معرفت توں وی نیڑے کردا اے۔
مخطوط مجلس شوری ملی ایران 2522
[سودھو]خط نسخ وچ لکھیا ایہ نسخہ مکتبہ مجلس شوری ملی ایران وچ موجود اے۔ نسخے اُتے ساں ساں حاشیے وچ موازنہ کیتے جانے دے آثار موجود نيں جنہاں توں معلوم ہُندا اے کہ نقل کرنے دے بعد اِس نوں اصل نسخے توں چیک کيتا گیا اے۔ کاتب دا خط بہت نفیس اے جس توں عبارت آسانی توں پڑھی جا سکدی اے۔ اس نسخے وچ جزوی اعراب لگائے گئے نيں جو لفظاں نوں متعین کرنے وچ مدد دیندے نيں۔ عنوانات جلی حروف توں ممتاز کیتے گئے نيں جدوں کہ باقی متن سیاہ روشنائی توں لکھیا گیا اے۔
یہ نسخہ اک ایداں دے مخطوط توں نقل شدہ اے جو شیخ اکبر دے سامنے پڑھیا گیا تے جس اُتے انہاں دے دستخط موجود سن، ایہ نسخہ سن 682 ھ وچ نقل ہويا یعنی شیخ دی وفات دے 44 سال بعد۔ مخطوط دے آخر وچ سانوں ایہ عبارت ملدی اے: تمّ الكتاب، والحمد لله على كل حال، وصلواته على خير خلقه ومظهر حقّه، محمد صلّى الله عليه وعلى آله وأصحابه وأتباعه ومحبّيه وسلّم تسليما كثيرا۔ ووقع الفراغ من تحريره في يوم السبت التاسع من شہر الله الحرام ذي القعدة سنة اثنين وثمانين وستمائة، ونُسخ من نسخة قرئت منتسخها على منشئها وعليها خطّه۔ غفر الله تعالى لكاتبه ولصاحبه ولقارئه ولجميع المؤمنين والمؤمنات والمسلمين والمسلمات إنّه هو الغفور الرحيم الجواد الكريم الوهاب التوّاب۔
نسخہ شہید علی 1351
[سودھو]ساڈی تحقیق وچ ایہ نسخہ تیسرے نمبر اُتے اے۔ پہلے دو مخطوطات دی طرح ایہ وی اِس کتاب دا اک قدیمی نسخہ اے۔ کتابت وچ سرخ تے سیاہ روشنائی استعمال کیتی گئی اے۔ عنوانات نوں سرخ روشنائی توں واضح کيتا گیا اے جدوں کہ متن سیاہ روشنائی وچ اے۔ کتاب دے اختتام اُتے ایہ عبارت درج اے جس توں پتا چلدا اے کہ ایہ مخطوط وسط ربیع الاول سن 689 ہجری وچ شہر کرمان وچ نقل کيتا گیا۔ تے اس نقل دے فوراً بعد اسنوں اصل نسخے توں ملیا کے مکمل طور اُتے جانچا گیا۔
اتّفق الفراغ من انتساخه في المدينة القطبية بكرمان لا زالت محفوفة بالميامن أختا للبلد الآمن، في أواسط شہر ربيع الأول لسنة تسع وثمانين وستمائة۔ اللهم انفع به الكاتب وكلّ من نظر فيه۔ وصلّى الله على نبيّه محمد وآله أجمعين الطاهرين۔
قوبل مرّة في أواخر ربيع الآخر التالي للشهر الذي انتسخ فيه۔
مخطوط وچ کدرے کدرے نقص اے جس دی طرف اساں اشارہ عربی متن وچ کیہ اے اوتھے دیکھ لیا جائے۔
یہ نسخہ اک ایداں دے مجموعے دا حصہ اے جس وچ شیخ اکبر دے 7 کتاباں ور سائل نوں نقل کيتا گیا اے۔ اس دے نال نال شیخ صدر الدین قونوی دی شروحات تے سعد الدین حمویہ دی چند کتاباں وی اس مجموعے دا حصہ نيں۔ شیخ اکبر دی کتاباں تے رسالے وچ مواقع النجوم، کتاب الحجب، فصوص الحکم، نقش الفصوص، کتاب المبشرات، رسالہ الی امام الرازی شامل نيں تے اصطلاحات صوفیہ نامی رسالہ شامل اے۔
نسخہ فخر الدین خراسانی
[سودھو]خط نسخ وچ لکھیا ایہ نسخہ پاکستان دے اک نجی کتب خانے دی زینت اے، ابن العربی فاؤنڈیشن دے پاس اس نسخے دا اک ڈیجٹیل سکین امیج موجود اے جس دی بنا پراس توں موازنہ کيتا گیا اے۔ ایہ نسخہ سن 814 ھ وچ یمن دے شہر زبید وچ نقل کيتا گیا اے تے کاتب نے اسنوں شیخ اکبر دی ہور بہت ساریاں کتاباں و رسالے دے نال نقل کيتا جنہاں دی تعداد 60 توں ودھ اے۔ مکمل مجموعہ وڈے صفحے اُتے نقل کيتا گیا اے۔ اس مجموعے وچ “فصوص الحکم” صفحہ نمبر 13 توں لے کے 55 تک اے۔ نسخے دی تحریر آسانی توں پڑھی جا رہی اے۔ حواشی وچ موازنہ کیتے جانے دے آثار وی واضح نيں جس توں اس دی اہمیت تے ودھ گئی اے۔ اِس نسخے دی عبارت کافی حد تک اصل دے نیڑے اے اِس لئی ایہ اس رسالے دا اک بہترین نسخہ اے۔ نسخے وچ سرخ تے سیاہ دو طرح دی روشنائی استعمال کیتی گئی اے۔ عنوانات نوں سرخ روشنائی توں جلی حروف وچ جدوں کہ متن سیاہ روشنائی توں لکھیا گیا اے۔ اس نسخے وچ اشعار نوں اصل عبارت دے نال ہی لکھیا گیا اے تے انہاں نوں علاحدہ توں ممتاز نئيں کيتا گیا۔ کتاب دے آخر وچ 21 جمادی الآخرة سن 814 ہجری دی تریخ درج اے تے کاتب کانام نسر بن محمد بن نسر المہجمی لکھیا اے۔
نسخے دے اختتام اُتے سانوں ایہ عبارت ملدی اے: الحمد لله ربّ العالمين۔ وقع الفراغ من تنميق هذا الكتاب المبارك آخر نهار الثلاثاء الحادي عشر من شہر جمادى الأخرى سنة أربع عشرة وثمانمائة على يد العبد الفقير إلى ربه، الراجي غفران ربّه لذنبه، نسر بن محمد بن نسر المهجمي مولدا، الزبيدي مسكنا، الشافعي مذهبا، الزُّبيدي نسبا، حامدا لله ومصليا على رسوله محمد عليه أفضل الصلاة وأتم السلام، نفع الله لكاتبه ومن كُتب بسببه، ورزق فهم معانيه والعمل بما فيه، وختم للجميع بخير، آمين۔
نسخہ لندن
[سودھو]یہ نسخہ لندن دے اک نجی کتب خانے وچ موجود اے۔ صفحہ اول دے اک حاشیے توں پتا چلدا اے کہ کسی دور وچ ایہ طریقہ خلوتیہ دے سید محمود الشریف دی ملکیت سی۔
کتابت وچ سرخ تے سیاہ روشنائی استعمال کیتی گئی اے، عنوانات سرخ روشنائی توں جلی تے واضح نيں۔ شروع وچ فص ادریسی تک نسخہ صرف فصوص الحکم دا متن نقل کردا اے لیکن اس دے بعد ایہی نسخہ اس دی شرح بن جاندا اے، حاشیے وچ کثرت توں فصوص دے متن دی شرح کيتی گئی اے جس توں اس نسخے دی اہمیت تے وی ودھ گئی اے۔
نسخے دے آخر وچ ایہ عبارت درج اے جس توں اس دی تریخ کتابت 797 ھ معلوم ہُندی اے: تمّ بعون الله وحسن توفيقه على يد أفقر عبيده إلى عفوه وغفرانه بتفضله وامتنانه، إبراهيم بن محمد، غفر الله له ولوالده ولسائر المؤمنين أجمعين عامة ولمن قال آمين ۔۔ إنّه على ذلك قدير۔ وقت المغرب من يوم الاثنين التاسع عشر من ذي الحجة عمّت بركاته من شهور سنة سبع وتسعين وسبعمائة الهجرية، والحمد لله ربّ العالمين، وسلامه على سيدنا محمد وآله أجمعين۔
نسخہ اوقاف اسلامی 1882
[سودھو]خط نسخ وچ لکھیا گیا ایہ نسخہ اِس کتاب دا چنگا نسخہ اے، کاتب مصطفیٰ بن مصطفیٰ بن محمد نے اسنوں محرم الحرام سن 815 ہجری وچ نقل کيتا اے۔ عبارت وچ سرخ تے سیاہ روشنائی استعمال کیتی گئی اے۔ عنوانات سرخ تے متن سیاہ روشنائی توں لکھیا گیا اے۔ کدرے کدرے حاشیے وچ تصحیح تے شرح دے آثار نمایاں نيں۔
کتاب دے آخر وچ ایہ عبارت درج اے: تمّت بعون الوجود، وهو يفيض الخير والجود، على يدي أفقر العباد، الذي لم يوجد مثله في الافتقار في البلاد، مصطفى بن سيّدي بن مصطفى بن سيّدي بن محمد، عفا الله عنهم، في شہر محرم الحرام في سنة خمسة عشر وثمان مائة۔
نسخہ میشیگن یونیورسٹی
[سودھو]یہ کاتب احمد بن احمد بن ابی الخیر الشہیر بالحولی دے ہتھ توں سن 1017 ہجری دا لکھیا نسخہ اے۔ ہور نسخےآں دی طرح اس وچ وی سرخ تے سیاہ روشنائی استعمال کیتی گئی اے۔ کتاب دے آخر وچ ایہ عبارت درج اے جس توں پتا چلدا اے کہ فقیر علی بن المعلم محمد الدمیاطی نے سن1026 ھ وچ اس دا مطالعہ کيتا : كمل الكتاب المبارك، بحمد الله وعونه وحسن توفيقه، يوم الأحد ثالث عشرين الحجة سنة سبعة عشر بعد الألف، أحسن الله عاقبته في خير، على يد أفقر عباد الله، أحمد بن أبي الخير الشهير بالحَوْلي، عفا الله عنا وعنه وعن المسلمين أجمعين، آمين۔
طالع في هذا الكتاب الفقير علي بن المعلم محمد الدمياطي سنة ستة وعشرين وألف من الهجرة النبوية، والحمد لله وحده۔
عربی و فارسی شروحات
[سودھو]- شرح جندی
- مشارق النصوص الباحث عن غوامض الفصوص
- شرح قیصری
- شرح بابارکنا
- شرح خواجہ پارسا
- شرح الجامی علی فصوص الحكم
- شرح نابلسی
- تجليات عرائس النصوص فی منصات حكم الفصوص
- الجانب الغربی فی مشكلات محيی الدين بن عربی
- مجمع البحرين فی شرح الفصوص
- بنصوص الخصوص
- شرح کاشانی، عبد الرزاق کاشانی
ہند وچ شرح فصوص دی روایت
[سودھو]- شرح فصوص الحکم از میر سید علی ہمدانی آپ 714ھ نوں ایران وچ پیدا ہوئے تے ==ہندوستان وچ شرح فصوص دی روایت ==
- شرح فصوص الحکم از میر سید علی ہمدانی آپ 714ھ نوں ایران وچ پیدا ہوئے تے 781ھ وچ وطن چھڈ کے کشمیر وچ بسیرا ڈالیا۔ آپ کثیر اللکھتاں بزرگ سن تے آپ نے فصوص الحکم دی عربی وچ شرح لکھی۔
- شرح عین الفصوص از ابو المحاسن شرف الدین دہلوی (المتوفی 795ھ) اس شرح دا اک قلمی نسخہ کتب خانہ حیدرآباد وچ اے۔
- سید محمد گیسو دراز دی شرح فصوص: آپ چراغ دہلوی دے خلیفہ سن ۔ سن 721ھ وچ پیدا ہوئے تے سن 825ھ وچ وفات پائی۔ مولانا سلیمان ندوی انہاں نوں چشتیہ سلسلہ دا "سلطان قلم" کہندے نيں۔ انہاں نے فصوص الحکم دی اک شرح لکھی۔ انہاں دے ملفوظات "جوامع الکلم" وچ شیخ اکبر دا متعدد جگہ تذکرہ ملدا اے۔
- خصوص النعم فی شرح فصوص الحکم از شیخ مخدوم علی مہائمی آپ ہندوستان دے نہایت ہی مایہ ناز علما تے صوفیا وچوں سن ۔ شیخ اکبر دیاں لکھتاں اُتے انہاں نوں ایسا عبور سی کہ بقول حکیم سید عبد المحئ انہاں نوں "ابن عربی ثانی" کہیا جا سکدا اے۔ آپ دی شرح فصوص الحکم دار الکتب العلمیة بیروت توں شائع ہوئے چکی اے تے فصوص الحکم دے مضامین نوں سمجھنے دے لئی اک بہترین کتاب اے۔
- شرح فصوص الحکم از شیخ عبد القدوس گنگاوہی آپ چشتیہ صابریہ سلسلہ دے مشہور بزرگ سن ۔ آپ اُتے شیخ اکبر دے نظریات دا گہرا اثر سی۔ محمد غوثی دے بیان دے مطابق آپ نے فصوص الحکم دی اک شرح لکھی سی۔[۳]
- شرح فصوص الحکم از شیخ عماد الدین عارف المعروف بہ عبد النبی شطاری آگرہ دے مشہور بزرگ شیخ عبد اللہ شطاری دے مرید سن ۔ آپ نے وی فصوص الحکم دی شرح لکھی۔
- جوامع الکلم فی شرح فصوص الحکم از شیخ علی اصغر قنوجی (1051–1140) آپ قنوج دے مشہور علما وچوں سن ۔ آپ نے فصوص الحکم دی اک شرح لکھی جس دا اک نادر نسخہ انڈیا آفس دے کتب خانہ وچ اے۔ نسخہ نمبر 1278۔
- شرح فصوص الحکم از محمد افضل الہ آبادی آپ میر سید محمد کالپی دے مرید سن ۔ آپ نے وی فصوص الحکم دی اک شرح لکھی جو نہایت مقبول ہوئی۔ ہن ایہ شرح نایاب اے۔
- طریقة الامم فی شرح فصوص الحکم از شیخ نور الدین احمد آبادی آپ دا شمار گجرات دے مشاہیر علما وچ ہُندا سی۔ حکیم سید عبد الحی انہاں دے بارے وچ لکھدے نيں: علامہ وجہیہ الدین دے بعد گجرات وچ باعتبار درس و تدریس و کثرت لکھتاں انہاں توں ودھ کے کوئی نہ ہويا۔[۴]
- شرح فصوص الحکم از شیخ محب اللہ الہ آبادی (متوفی سن 1058ھ) آپ نوں ہندوستان وچ ابن عربی ثانی کہیا جاندا سی۔ آپ نے عربی تے فارسی دونے زباناں وچ فصوص الحکم دی شرح لکھی۔[۵] وچ وطن چھڈ کے کشمیر وچ بسیرا ڈالیا۔ آپ کثیر اللکھتاں بزرگ سن تے آپ نے فصوص الحکم دی عربی وچ شرح لکھی۔
- شرح عین الفصوص از ابو المحاسن شرف الدین دہلوی (المتوفی 795ھ) اس شرح دا اک قلمی نسخہ کتب خانہ حیدرآباد وچ اے۔
- سید محمد گیسو دراز دی شرح فصوص: آپ چراغ دہلوی دے خلیفہ سن ۔ سن 721ھ وچ پیدا ہوئے تے سن 825ھ وچ وفات پائی۔ مولانا سلیمان ندوی انہاں نوں چشتیہ سلسلہ دا "سلطان قلم" کہندے نيں۔ انہاں نے فصوص الحکم دی اک شرح لکھی۔ انہاں دے ملفوظات "جوامع الکلم" وچ شیخ اکبر دا متعدد جگہ تذکرہ ملدا اے۔
- خصوص النعم فی شرح فصوص الحکم از شیخ مخدوم علی مہائمی آپ ہندوستان دے نہایت ہی مایہ ناز علما تے صوفیا وچوں سن ۔ شیخ اکبر دیاں لکھتاں اُتے انہاں نوں ایسا عبور سی کہ بقول حکیم سید عبد المحئ انہاں نوں "ابن عربی ثانی" کہیا جا سکدا اے۔ آپ دی شرح فصوص الحکم دار الکتب العلمیة بیروت توں شائع ہوئے چکی اے تے فصوص الحکم دے مضامین نوں سمجھنے دے لئی اک بہترین کتاب اے۔
- شرح فصوص الحکم از شیخ عبد القدوس گنگاوہی آپ چشتیہ صابریہ سلسلہ دے مشہور بزرگ سن ۔ آپ اُتے شیخ اکبر دے نظریات دا گہرا اثر سی۔ محمد غوثی دے بیان دے مطابق آپ نے فصوص الحکم دی اک شرح لکھی سی۔[۳]
- شرح فصوص الحکم از شیخ عماد الدین عارف المعروف بہ عبد النبی شطاری آگرہ دے مشہور بزرگ شیخ عبد اللہ شطاری دے مرید سن ۔ آپ نے وی فصوص الحکم دی شرح لکھی۔
- جوامع الکلم فی شرح فصوص الحکم از شیخ علی اصغر قنوجی (1051–1140) آپ قنوج دے مشہور علما وچوں سن ۔ آپ نے فصوص الحکم دی اک شرح لکھی جس دا اک نادر نسخہ انڈیا آفس دے کتب خانہ وچ اے۔ نسخہ نمبر 1278۔
- شرح فصوص الحکم از محمد افضل الہ آبادی آپ میر سید محمد کالپی دے مرید سن ۔ آپ نے وی فصوص الحکم دی اک شرح لکھی جو نہایت مقبول ہوئی۔ ہن ایہ شرح نایاب اے۔
- طریقة الامم فی شرح فصوص الحکم از شیخ نور الدین احمد آبادی آپ دا شمار گجرات دے مشاہیر علما وچ ہُندا سی۔ حکیم سید عبد الحی انہاں دے بارے وچ لکھدے نيں: علامہ وجہیہ الدین دے بعد گجرات وچ باعتبار درس و تدریس و کثرت لکھتاں انہاں توں ودھ کے کوئی نہ ہويا۔[۴]
- شرح فصوص الحکم از شیخ محب اللہ الہ آبادی (متوفی سن 1058ھ) آپ نوں ہندوستان وچ ابن عربی ثانی کہیا جاندا سی۔ آپ نے عربی تے فارسی دونے زباناں وچ فصوص الحکم دی شرح لکھی۔[۵]