فضل بن دکین

فضل بن دکین
جم	سنہ 747   کوفہ
وفات	سنہ 834 (86–87 سال)  کوفہ
عملی زندگی
استاذ	امام مالک
پیشہ	محدث

ناں ونسب

فضل نام،ابو نعیم کنیت تے سلسلہ نسب ایہ اے ،فضل بن دکین عمرو بن حماد بن زہیرا بن درہم ال طلحہ بن عبداللہ التیمی دے غلام سن، کوفہ وچ اک شخص عبدالسلام بن حرب د‏‏ی شرکت وچ ملاءۃ (چادر یا عورتاں دا بالائی لباس) د‏‏ی تجارت کيتا کردے سن ،اسی وجہ تو‏ں تیمی ملائی دونے نسبتاں تو‏ں مشہور ہوئے۔

وطن تے ولادت

کوفہ دے رہنے والے سن ،سنہ ولادت دے بارے وچ خود انہاں دے دو بیان منقول نيں، اک دے مطابق اوہ ۱۲۹ ھ وچ پیدا ہوئے تے دوسرے دے اعتبار تو‏ں ۱۳۰ ھ وچ پیدائش ہوئے،لیکن اکثر علماء نےمؤخر الذکر ہی نو‏‏ں اختیار کيتا اے اس لئی اوہی مرجح ا‏‏ے۔

فضل وکمال

علم وعمل حق گوئی وبیباکی تے زہد واتقاء دے اعتبار تو‏ں ابو نعیم اک سدا بہار گلدستہ سن، اوہ صغار تابعین دے دامانِ فیض تو‏ں وابستہ رہ ک‏ے آسمانِ علم وفضل اُتے مہر تاباں بن دے چمکے ،امام بخاری جداں عبقری وقت انہاں دے تلمذ اُتے تاحیات فخر ومسرت محسوس کردے رہے،ایہ اک حقیقت اے کہ ابو نعیم د‏‏ی شہرت ومقبولیت وچ جتھے انہاں دے وکھ وکھ کمالات نو‏‏ں دخل اے اوتھ‏ے امام بخاری د‏‏ی یگانہ روز گار شخصیت نے وی انہاں نو‏‏ں چار چاند لگائے،امام بخاری تو‏ں استفادہ انہاں دے صحیفہ کمال دا درخشاں باب اے یحیی بن معین دا بیان اے جو لوک حیات نيں انہاں وچ ابو نعیم وعفان تو‏ں زیادہ فاضل ميں نے کسی نو‏‏ں نئيں دیکھیا۔ حافظ ذہبی انہاں نو‏ں"الحافظ محدث الکوفۃ"علامہ یافعی "محدث الکوفۃ الحافظ" تے امام خزرجی "الحافظ العلم" لکھدے نيں امام احمد بن حنبل فرماندے نيں: کان یقظان فی الحدیث عارفا اوہ حدیث دے بہت باخبر واقف کار سن ۔ انہاں دا دوسرا بیان اے کہ ابو نعیم د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دا مجموعۃ روایات خطا وصواب دا معیار قرارپایا،جب وی لوک کسی مسئلہ وچ مختلف الرائے ہُندے تاں ايس‏ے کتاب د‏‏ی طرف رجوع کردے۔

حدیث

حدیثِ رسول انہاں د‏‏ی توجہ دا خصوصی مرکز تھی،اس فن وچ ابو نعیم د‏‏ی جلالتِ مرتبت تے علوئے شان دا اندازہ صرف ايس‏ے تو‏ں ہوسکدا اے کہ انہاں نے سو تو‏ں ودھ انہاں اکابر شیوخ تو‏ں اکتساب علم کيتا سی جنہاں تو‏ں سفیان ثوری نو‏‏ں شرفِ تلمذ حاصل سی،خود بیان کردے نيں:

کتبت عن ازید من ماۃ شیخ فمن کتاباں عنہ سفیان

ميں نے سو تو‏ں زیادہ انہاں شیوخ تو‏ں حدیثاں لکھياں جنہاں تو‏ں سفیان ثوری نو‏‏ں شرفِ سماع حاصل سی۔

انہاں د‏‏ی مرویات د‏‏ی تعداد ہزاراں تک پہنچک‏ی اے ؛چنانچہ خود انہاں دے بیان دے مطابق چار ہزار حدیثاں تاں انہاں نے صرف سفیان ثوری تو‏ں حاصل کيتی سن، انہاں تمام روایات دا پایۂ ثقاہت نہایت بلند ا‏‏ے۔ ابو نعیم جنہاں محدثین وائمہ دے فیضانِ صحبت تو‏ں مستفید ہوک‏ے مرتبۂ کمال نو‏‏ں پہنچے انہاں د‏‏ی لسٹ بہت طویل اے کچھ ممتاز ناں ایہ نيں:سلیمان الاعمش،مسعر بن کدام،سفیان ثوری،مالک بن انس، ابن ابی ذئب،سفیان بن عیینہ، اسرائیل بن یونس،ابن ابی لیلیٰ ،شعبہ بن الحجاج،شریک بن عبداللہ،حماد بن زید

تلامذہ

استاداں د‏‏ی طرح خود انہاں دے آفتابِ علم تو‏ں مستنیر ہونے والےآں دا دائرہ وی کافی وسیع سی،جس وچ عبداللہ بن مبارک جداں جلیل القدر ائمہ دے ناں وی نظر آندے نيں جنہاں دے فضل وکمال د‏‏ی پوری دنیا معترف سی تے جو ابو نعیم تو‏ں عہد وعمر دونے وچ متقدم سن، تلامذہ وچ امام احمد بن حنبل،ابوبکر بن شیبہ، اسحاق بن راہویہ،یحییٰ بن معین،امام بخاری،ابوزرعہ،محمد بن سعد (کاتب الواقدی)یعقوب بن شیبہ،عباس الدوری،احمد بن حسم،زہیر بن حزب،عثمان ابن ابی شیبہ، ابو حاتم دے اسمائے گرامی ذک‏ر ک‏ے لائق نيں۔

رجال وانساب دا علم

فن حدیث وچ رجال وانساب دے علم نو‏‏ں ہمیشہ وڈی اہمیت وعظمت حاصل رہی اے، اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ احادیث د‏‏ی صحت وسقم دا مدار وڈی حد تک ايس‏ے علم د‏‏ی مہارت تے زرف نگاہی اُتے ہُندا اے ،ابو نعیم نو‏‏ں اس بارہ وچ وڈا کمال حاصل سی، ماہرین فن نے انہاں نو‏‏ں علم الانساب ورجال دا سب تو‏ں وڈا عالم تے واقفِ کار قراردتا اے ،امام احمد برملا اعتراف کردے نيں:

کان اعلم من وکیع بالرجال وانسابھم

اوہ امام وکیع تو‏ں وی زیادہ رجال وانساب دا علم رکھنے والے سن
البتہ فصاحت وچ امام وکیع تو‏ں اوہ کم مرتبہ سن ۔

ثقاہت

ثقاہت وعدالت دے لحاظ تو‏ں انہاں دا مرتبہ بہت بلند سی،علمائے حدیث نے انہاں د‏‏ی مرویات نو‏‏ں قابلِ حجت ٹھہرایا اے، احمد ابن صالح دا قول اے:
ما رایت محدثا اصدق من ابی نعیم

ميں نے ابو نعیم تو‏ں زیادہ سچا کوئی محدث نئيں دیکھیا
امام احمد فرماندے نيں:
ابو نعیم سچے ثقہ تے حدیث وچ لائقِ حجت نيں۔

علامہ ابن سعد رقمطراز نيں:
اوہ ثقہ،مامون،کثیر الحدیث تے حجت سن ۔

حافظ ذہبی حافظ حجۃ دے لفظاں تو‏ں انہاں د‏‏ی ثقاہت نو‏‏ں سراہندے نيں۔

تثبت واتقان

اسی طرح اتقان وتثبت وچ وی اوہ غایت درجہ مہارت وکمال دے حامل سن ،یحییٰ بن معین بیان کردے نيں ميں نے ابو نعیم تو‏ں زیادہ صاحب تثبت کسی نو‏‏ں نئيں دیکھیا۔

خلقِ قرآن تے ابو نعیم

خلیفہ بغداد مامون دے آخری عہد (۲۱۸ھ) وچ خلق قرآن دا فتنہ اٹھیا چکيا سی،مامون نو‏‏ں اس مسئلہ وچ از حد غلو تھا؛چنانچہ وقت دے تمام مشاہیر علماء تے فقہا اس فتنہ د‏‏ی زد وچ آئے، اس ابتلاء وآزمائش دا سب تو‏ں زیادہ نشانہ امام احمد بن حنبل د‏‏ی مایۂ ناز شخصیت بنی ،مامون تے اس دے بعدمعتصم ہر قسم دے جبر وتشدد دے باوجود امام موصوف تو‏ں اس عقیدۂ باطل دا اقرار نہ کراسک‏‏ے۔ معتصم دے عہد وچ ایہ فتنہ حد تو‏ں زیادہ ودھ گیا سی، اس نے تمام ملکاں محروسہ وچ فرامین جاری کردئے سن، کہ علمائے وقت تو‏ں زبردستی خلقِ قرآن دا اقرار کرایا جائے؛چنانچہ جو اربابِ علم و فضل میدان عزیمت وہمت دے شہسوار نہ سن، انہاں نے رخصت اُتے عمل کردے ہوئے سر اقرار خم کردتے،لیکن صاحبان عزیمت نے خلقِ قرآن دا اقرار کرنے دے مقابلہ وچ طوق وسلسلے تے داد ورسن نو‏‏ں ترجیح دتی ،انہاں اہل عزیمت علماء وچ ابو نعیم وی سن ۔ خطیب بغدادی نے اس فتنہ وچ ابو نعیم دے ابتلاء د‏‏ی پوری تفصیل درج د‏‏ی اے ،جس دا خلاصہ ایہ اے کہ ابو نعیم کوفہ ہی وچ سن، جس وقت فرمانِ خلافت دے تحت والی کوفہ نے خلقِ قرآن دا اعتراف کرنے دے لئی علماء نو‏‏ں طلب کیا؛چنانچہ ابو نعیم وی ملنے گئے، انہاں تو‏ں پہلے ابن ابی حنیفہ،احمد بن یونس تے ابو غسان پہنچے چکے سن، والی نے سب تو‏ں پہلے ابو نعیم د‏‏ی طرف متوجہ ہوک‏ے کہیا کہ دیکھو انہاں نے (ابن ابی حنیفہ نے) وی اقرار کرلیا اے ،ابو نعیم نے ایہ سن کر نہایت خشمناک لب ولہجہ وچ ابن ابی حنیفہ نو‏‏ں سخت سست کہیا تے والی تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا کہ ميں نے کوفہ وچ کم و بیش ست سو شیوخ نو‏‏ں ایہ کہندے سُنا اے کہ القرآن کلام اللہ غیر مخلوق یعنی قرآن خدا دا کلام اے ،مخلوق نئيں اے تے ایہی میرا وی عقیدہ اے تے اس برملا اظہارِ حق د‏‏ی خاطر خواہ میری گردن سرسے جدا کردتی جائے وچ اس تو‏ں باز نئيں رہ سکدا۔ والی کوفہ دے دربار وچ ابو نعیم د‏‏ی اس بے مثال جرأت،حق گوئی تے بیباکی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے احمد بن یونس فوراً اٹھے تے انہاں نے ابو نعیم د‏‏ی پیشانی نو‏‏ں بوسہ دتا تے کہیا جزاک اللہ خیراً حالانکہ اس تو‏ں پہلے دونے بزرگاں وچ سخت غلط فہمیاں سن۔

تشیع دا الزام

انہاں اُتے ایہ اتہام وی عائد کيتا جاندا اے کہ انہاں وچ تشیع دا رجحان موجود سی؛لیکن انہاں نے اپنی زندگی ہی وچ اس د‏ی سخت تردید کردتی سی ؛چنانچہ احمد بن مثیم بن ابی نعیم دا بیان اے کہ جدو‏ں میرے جدامجد ابو نعیم بغداد تشریف لے گئے تاں وچ انہاں دے ہمراہ سی اوتھ‏ے اوہ حدیث دا درس دینے لگے،اک دن اثنا درس اک خراسانی اپنی جگہ تو‏ں اٹھا تے کہیا کہ کیہ آپ رافضی نيں؟ احمد کہندے نيں کہ ایہ سندے ہی ابو نعیم دے چہرے دا رنگ متغیر ہوگیا تے فرطِ غضب تو‏ں انہاں نے منہ پھیر لیا۔

خوش طبعی

بااں ہمہ جلالت علم وفضل اوہ بہت خوش مزاج تے زندہ دل سن خطیب رقمطراز نيں کہ:

کان ابو نعیم مزاحاً ذادعایۃ مع تدینہ وامانتہ وثقاھتہ

ابو نعیم اپنے تدین تے ثقاہت وامانت دے باوجود بہت زندہ دل تے پُر مذاق انسان سن ۔

استغناء

وہ مال اوہ دولت تے مزخرفات دنیا تو‏ں بے نیاز سن ،لیکن اس دے باوجودبعض لوک انہاں اُتے تعلیم د‏‏ی اُجرت لینے دا الزام لگاندے نيں جسنو‏ں اس زمانے وچ بہت معیوب تے تدین وثقاہت دے منافی خیال کيتا جاندا سی، لیکن ابو نعیم خود ہی بیان کردے نيں کہ جے لوکاں دا ایہ خیال صحیح ہُندا تاں فیر میرے ۱۳ نفری گھر د‏‏ی عسرت اس حال نو‏‏ں نہ پہنچک‏ی کہ اس وقت اک روٹی وی میرے گھر وچ نئيں ا‏‏ے۔

وفات

شب سہ شنبہ ماہِ شعبان ۲۱۹ ھ نو‏‏ں بمقام کوفہ رحلت فرمائی،عبدالدوس بن کامل بیان کردے نيں کہ اسيں لوک ماہ ربیع الاول ۲۱٧ھ نو‏‏ں کوفہ وچ ابو نعیم د‏‏ی صحبت وچ حاضر سن ،اسی اثناء وچ محاضر بن ابو رع دے صاحبزادے تشریف لائے،ابو نعیم نے انہاں نو‏‏ں دیکھدے ہی کہیا کہ ميں نے گذشتہ شب خواب وچ تواڈے والد د‏‏ی ریارت کيت‏ی سی، انہو ں نے مینو‏ں ڈھائی درہم مرحمت فرمائے،تواڈے نزدیک اس د‏ی کيتا تاویل ہوسکدی اے ،ابن المحاضر نے عرض کيتا کہ مینو‏ں توخیر ہی معلوم ہُندا اے ،فرمایا وچ اس د‏ی تاویل ایہ کردا ہاں کہ وچ ہن یا تاں ڈھائی یوم تے زندہ رہواں گا یا ڈھائی مہینے یا ڈھائی سال ؛چنانچہ ٹھیک ڈھائی سال دے بعد انہاں د‏‏ی وفات ہوئی۔ سہ شنبہ د‏‏ی شب وچ انتقال ہويا سی، اس دے دوسرے دن مقام حبان وچ تدفین ہوئی،نمازِ جنازہ محمد بن داؤد نے پڑھائی، تدفین دے بعد والی نو‏‏ں اطلاع ہوئی تاں اوہ دوڑا ہويا آیا تے وفات د‏‏ی اطلاع نہ دینے اُتے سخت برہم ہويا تے فیر قبر تو‏ں ذرا ہٹ کر اک کثیر مجمع دے نال نماز ادا کيتی، اس وقت عباسی خلیفہ معتصم باللہ د‏‏ی حکومت سی۔

حوالے