قم دی تريخ

تاریخی شواہد د‏‏ی روشنی وچ شہر قم اسلام تو‏ں پہلے ایران دے آباد شہراں وچ شمار کيا جاتاہے ۔اور اس شہرکی پہلی بنيادکی نسبت بادشاہ “ تہمورث پيشدادی ” د‏‏ی طرف دتی گئی اے ۔ تے ايس‏ے دے مقابلے وچ بوہت سارے مورخين نے اس شہر نو‏‏ں اول قرن ہجری دے شہراں وچ شمار کيا ا‏‏ے۔ لہٰذا اس قول وچ کچه حقيقت پائی جاندی ا‏‏ے۔ قم دا علاقہ چاں کہ اک لق تے دق بے آب تے گياہ صحراء تو‏ں متصل اے ،اس لئی اس شہر د‏‏ی آب تے ہو‏‏ا بہت اچھی نہيں اے بعض صاحبان علم دا کہنا اے کہ خداوند عالم نے اس مقدس شہر نو‏‏ں ظالم تے جابر حکا‏م تو‏ں محفوظ رکهنے دے لئی ایتھ‏ے د‏‏ی آب تے ہو‏‏ا نو‏‏ں مرغوب نہيں بنایا ۔ چنانچہ قم وچ کبهی کسی ظالم تے جابر نے رہائش اختيار نہيں د‏‏ی اے ۔

موجودہ قم اج جتھے آباد اے ماضی بعيد وچ اوتھ‏ے آباد نہيں سی کسی منصوبہ د‏‏ی تحت نہيں بسا سی بلکہ سر سبز علاقہ تے مجمع البحرین ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں صحرانشين تے چرواہاں نے مستقل رہایش دے لئی گھر بنا لئے سن انہاں گھراں نو‏‏ں “کومہ ” کہندے سن ۔ایہی لفظ کومہ “ کثرت استعمال تو‏ں “کم” ہوگيا فیر جدو‏ں اسنو‏ں معرب کيتا گياتو “ قم ” بن گيا اک شيعہ روایت وچ اے کہ رسول خدا معراج اُتے تشریف لے گئے تاں اس مقدس شہر د‏‏ی سرزمين اُتے ابليس ملعون نو‏‏ں دوزانو تے افسوس د‏‏ی حالت وچ بيٹهے ہوئے دیکھاتوآپ نے فرما یا “قم یاملعون ” اے ملعون ایتھ‏ے تو‏ں اٹه جا ۔ اس لئی اس شہر نو‏‏ں قم کہیا جانے لگا۔

بعض حضرات قم نو‏‏ں قدیم شہراں وچ شمار کردے نیں تے اسنو‏ں آثار قدیمہ وچ تو‏ں اک قدیم اثر سمجهتے نیں نيز شواہد تے قرائن دے ذریعہ استدلال بهی کردے نیں مثلا قم ی زعفران دا تذکرہ بعض انہاں کتاباں وچ ملدا اے کہ جو عہد ساسانی تو‏ں مربوط نیں ۔ نيز شاہنامہ فردوسی وچ ٢٣ ء ه دے حوادث وچ قم دا ذکر بهی اے ۔ اس دے علاوہ ایہ کہ قم تے ساوہ بادشاہ “ تہمورث پيشدادی ” دے ہتھو‏ں بنا اے ۔

ليکن حقيقت تاں ایہ اے کہ ایہ تمام دليليں مدعا نو‏‏ں ثابت نہيں کرتيں کيونکہ عہد ساسانی وچ قم د‏‏ی جغرافيائی تے طبيعی حالت ایسی نہ سی کہ اوتھ‏ے شہر بنایا جا تو‏ں بلکہ ایسا شہر تہمورث دے ہتھو‏ں بنا یا جا نا اک قدیم افسانہ اے جس د‏‏ی کوئی تاریخی اہميت نہيں اے استو‏ں علاوہ شاہنامہ فردوسی وچ ٢٣ ء ه دے حوادث وچ قم دا ذکر اس گل کيتی دليل نہيں اے کہ اس دور وچ بهی ایہ زمين ايس‏ے ناں تو‏ں موسوم سی کيونکہ فردوسی نے اپنے اشعار وچ محل فتوحات دے ناں اس زمانے دے شہرت یافتہ تے معروف ناواں تو‏ں یاد کيا اے نہ کہ اوہ ناں کہ جو زمان فتوحات وچ موجود سن ۔ اسناد تریخ تے فتوحات ایران کہ جو خليفہ مسلمين دے ہتھو‏ں ہوئی اس وچ سرزمين قم نو‏‏ں بنام “ شق ثميرة ” یاد کيا گيا اے ۔ اس بنا اُتے شہر قم بهی نجف اشرف ، کربلامعلی ، مشہد مقدس د‏‏ی طرح انہاں شہراں وچ شمار ہُندا اے جو اسلام وچ ظاہر ہوئے نیں ایسی صورت وچ اس دے اسباب وجود نو‏‏ں مذہبی تے سياسی رخ تو‏ں دیکھنا ہوئے گا ۔

زمانہ انقلاب اہل قم نے ١٩ /دی ماہ ١٣۵٦ ئه ش شاہ دے خلاف قيام کرکے اس شہر دے لئی سند افتخار حاصل کيا اے ۔ایران عراق جنگ وچ اس شہر نے تقریبا ۵٢٠٠ شہيد دتے نیں تے تقریبا ٧ ٦٠٠ جانباز اں نے جنگ وچ شرکت کرکے اس شہر دا سر بلندکر دتا اے ۔

قم دے بارے وچ زیادہ معلومات حاصل کرنے دے لئی مندرجہ ذیل کتاباں د‏‏ی طرف مراجعہ فرمائيں ۔

١۔تریخ قم ۔ انتشارات زائر

٢۔ تربيت پاکان ۔ انتشارات زائر

٣۔ فروغی از کوثر۔ انتشارات زائر

۴ ۔ کریمہ اہلبيت ،انتشارات حاذق

۵ ۔تریخ مذہبی قم ۔ انتشارات زائر

٦ ۔حضرت معصومہ فاطمہ دوم ۔ انتشارات علامہ

صوبہ قم دا مختصرجغرابيائی خاکہ

صوبہ قم دا رقبہ حدودا ١١٢٣٨ کلو ميٹر مربع اے ۔ ایہ صوبہ ایران دے مرکز وچ واقع اے ۔

اس دے شمال وچ صوبہ تہران ، مشرق وچ صوبہ سمنان ، جنوب وچ صوبہ اصفہان تے مغرب وچ صوبہ مرکزی (اراک) واقع ا‏‏ے۔

سمندر د‏‏ی سطح تو‏ں اس شہر دا ارتفاع تقریبا ٩٢٨ ميٹر اے ۔ اس صوبہ دا بلند ترین نقطہ مناطق کوہستانی اے (کوہ وليجا) کہ تقریبا ٣٣٣٠ ميٹر بلند اے تے پست ترین نقطہ دریاچہ نمک اے کہ حدودا ٧٠٠ ميٹر نيچا ا‏‏ے۔

شہر قم د‏‏ی آبادی تقریبا دس لاکه اے ۔

قم دے دستی صنعت تے سوغات

فرش ابريشم

ہتھ د‏‏ی بنی ہوئی قالين ابریشم ایران دے نفيس ترین صناع دستی وچ شمار ہُندا اے ۔اس دے رنگ آميزی تے نقشہ دے اعتبار تو‏ں اصل ایران ی طرز اُتے ہُندا اے تے کيفيت دے اعتبار تو‏ں درجہ یک شمار کيا جاندا اے ۔اس دے بنانے والی اکثر عورتيں ہُندی نیں ۔

مٹی د‏‏ی بنی ہوئی اشيائ

یہ دستی ہنر اباو اجداد تو‏ں چلا آرہیا اے ، اس شہر دا ایہ تاریخی پيشہ اے ۔داخل ملک تے بيرون ملک قم د‏‏ی مٹی دے ظروف بهی بہت ہی مشہور نیں تے اس دے خاص طرفدار نیں ۔

کاشی کاری

یہ اسلامی ہنر بہت ہی زیبا تے خوشنما نیں دیکھنے والےآں نو‏‏ں اپنی طرف جذب کر ليتے نیں ۔ کاشی کاری دا کم بہت ہی استادانہ کم اے جس نو‏‏ں قم دے ہنر منداسلامی طرز اُتے خوبصورت انداز وچ خاک تے گل د‏‏ی صورت وچ لوکاں دے سامنے پيش کردے نیں ۔

لکڑی دے اشياء اُتے نقش تے نگار

مختلف قسم دے ميز ،کرسی تے لکڑی د‏‏ی دوسری چيزاں بہترین تے خوبصورت نقش تے نگار بنانا قم دے ماہرین استاد دے ذریعہ انجام پاندا اے ۔اور ایہ اشياء یورپ تے ایشيا دے مختلف ملکاں تو‏ں آرڈر اُتے بنایا جاندا اے اس دے بعد اسپورٹ کيا جاندا ا‏‏ے۔

سوہان (سوہن حلوہ)

سوہان قم د‏‏ی بہترین ميٹهائياں وچ شمار کيا جاندا اے ۔ اس مٹهائی نو‏‏ں دنيا دے تمام لوک پسند کردے نیں ۔اس ميٹهائی دے اجزا ميدا ، شکر ،روغن ،پستہ ،بادام تے زعفران اے ۔

قم د‏‏ی فضيلت

امام جعفر صادق عليہ السلام دا ارشاد اے: ”ان لعلیٰ قم ملکا یرفوف عليها بجناحيه لا یرید ها جبار بسوء الا اذا به الله کذوب الملح فی الماء “

قم دے اُتے اک فرشتہ اپنے پراں دا سایہ کيتے ہوئے اے جو جابر تے ظالم بهی قم دے بارے وچ برا ارادہ کردا اے خدا اسنو‏ں ایداں دے ہی پگهلا دیندا اے جسنو‏ں پانی وچ نمک گهل جاندا اے ۔ (بحار ) ٦ ٠/ الانوار،ج/ ٢١٧

”اذا اصابتکم بلية وعناء فعليکم بقم فانهاماوی الفاطميين تے مستراح المومنين تے سياندی زمان ینفراولياء نا تے محبونا عناویبعدون منا تے ذالک مصلحة لهم لکن لا یعرفوا بولایتنا یحقنوا بذالک وما لهم تے اموالهم وما اراد احدبقم تے اهلها سو الا آله اللّٰه ابعده من رحمته “ - جدو‏ں تسيں اُتے کوئی مصيبت آئے تاں قم پہچ جا تے کيو نکہ اوہ فاطمياں دے لئی پناہ گاہ تے مومنين دے لئی اُتے سکو‏ن اے ۔ عنقریب ایسا زمانہ آنے والا اے کہ ساڈے دوستدار اسيں تو‏ں کنارہ کشی کرےں گے ۔ہم تو‏ں دور ہوئے جائيں گے ، کہ ايس‏ے وچ انہاں د‏‏ی مصلحت اے تاکہ اوہ ساڈی ولایت دے قائلےن د‏‏ی حيثيت تو‏ں نہ پہچانے جائيں تے اس طرح اوہ اپنی جان تے مال د‏‏ی حفاظت کر سکيں ۔ تے جو بهی قم تے اس دے باشندےآں دے لئی برا چاہے گا خدا اسنو‏ں ذليل کريں گا تے اپنی رحمت تو‏ں دور کر دے گا۔()

حضرت امام جعفر صادق عليہ السلام تو‏ں روایت اے کہ آپ نے فرمایا:

”سلام الله علیٰ اهل قم سقی اللّٰه بلادهم الغيث وینزل عليهم البرکات ویبدل الله سيئاتهم حسنات هم اهل رکوع تے سجود تے قيام تے قعود، هم الفقهاء العلماء الفهماء هم اهل الدرایة تے الروایة تے حسن العبادة “

قم والےآں اُتے خدا دا سلام ہوئے ، خدا وند عالم انہاں دے شہراں نو‏‏ں بارش تو‏ں سيراب کرتاہے تے انہاں اُتے برکات نازل کرتاہے تے انہاں د‏‏ی برائياں نو‏‏ں حسنات تو‏ں بدلدا اے ایہ لوک اہل رکوع وسجود وقعوداور قيام نیں ۔ایہ لوک فقہا ،علماء تے بافہم نیں ، ایہ لوک صاحبان حقایق وروایت نیں تے اچھی عبادت کرنے والے نیں ۔ ( )

امام موسیٰ کاظم عليہ السلام دا ارشاد اے:

”رجل من اهل قم یدع الناس الیٰ الحق یجتمع معه قوم کزبر الحدید لا تزلهم الریاح العواصف ولا یکلون من الحرب ولا یجبنون تے علی الله یتوکلون والعاقبة للمتقين “ ”قم والےآں وچ تو‏ں اک شخص لوکاں نو‏‏ں حق د‏‏ی طرف بلائے گا اک گروہ اس دے پاس جمع ہوئے جائيں گے جو فولاد د‏‏ی مانند ہون گے انهيں تيز ہوائيں متزلزل نہيں کر سک‏‏ے گا ، اوہ جنگ تو‏ں نہيں اکتائيں گے ، اوہ صرف خداپر توکل کرن گے ،آخر کار متقين دا مياب ہون گے۔( )

قم تے اہل قم د‏‏ی فضيلت وچ رسول اکرم تے ائمہ معصومين (س) تو‏ں بہت ساریاں روایات وارد ہوئی نیں ۔ امام جعفر صادق عليہ السلام تو‏ں روایت اے کہ آپ (س) نے فرمایا: ”الا انہاں اللّٰه حرما وهو مکة الا انہاں لرسول اللّٰه حرما وهو مدینة الا انہاں لا مير المومنين حرما وهو الکوفة الا انہاں حرمی تے حرم ولدی من بعدی قم الا انہاں قم کوفة صغيرة الا انہاں للجنه ثمانية ابواب ثلثة منها الیٰ قم تقبض فيها امراة هی من ولدی تے اسماها فاطمة بنت موسیٰ یدخل شفاعتها شعتی الجنة باجمعهم “

آگاہ ہوئے جاؤ خدا دا اک حرم اے تے اوہ اے مکہ تے رسول اسلام دا حرم مدینہ اے تے حضرت علی دا حرم کوفہ (نجف) اے ميرا تے ميری اولاد دا حرم قم اے ۔قم چھوٹا کوفہ (نجف) ا‏‏ے۔ جنت دے آٹه دروازے نیں جنہاں وچ تو‏ں تين دروازے قم طرف کھلدے نیں ميری اولاد وچ تو‏ں اک خاتون فاطمہ بنت موسیٰ بن جعفر قم وچ وفات پائے گی کہ جس د‏‏ی شفاعت تو‏ں ميرے تمام شيعہ جنت وچ داخل ہون گے۔

آپ دا ارشاد اے: ”اذا عمت البلدان الفتن ولبلايا فعليکم یقم وهو اليها تے نواحيها فان لبلابامدفوع عنها “ جدو‏ں شہراں وچ وچ فتنے پهيل جائيں تاں تسيں قم تے اس دے اطراف تے اکناف وچ پناہ لينا کياں کہ قم تو‏ں بلا دا گزر نہيں ہوئے گا۔

امام رضا عليہ السلام تو‏ں روایت اے کہ آپ نے فرمایا: ”للجنة ثمانية ابواب فثلث منها الیٰ اهل قم فطوبیٰ لهم ثم طوبیٰ لهم “ جنت دے آٹه دروازے نیں انہاں وچ تو‏ں تين اہل قم د‏‏ی طرف کھلدے نیں خوش نصيب نیں اوہ درحقيقت اوہ خوش نصيب نیں ۔

قم د‏‏ی فضيلت تے قداست دے سلسلہ وچ متواتر روایات وارد ہوئی نیں چنانچہ قم نو‏‏ں عش تے حرم اہل بيت تو‏ں تعبير کيا گيا اے ۔

امام جعفر صادق عليہ السلام دا ارشاد اے:

”تربة قم مقدسة واهلها مناونحن منهم لا یرید هم جبارا لا چھیندی عقوبة مالم یخونوا اخوانهم فاذا فعلوا ذالک سلط الله عليهم جبابرة سوا ما انهم انصار قائمنا تے دعاة حقن ”(١) قم د‏‏ی خاک مقدس تے مطہر اے اس دے باشندے اسيں وچ تو‏ں نیں جو ظالم تے جابر انہاں د‏‏ی طرف بڑهنے دا ارادہ کردا اے اس د‏ی گوش مالی وچ چھیندی ہوئے جاندی اے ۔ اس لئی ہوئے تو‏ں اے کہ مومن اپنے بهائياں تو‏ں خيانت نہيں کردے نیں ۔ تے جدو‏ں خيانت کرن گے تاں خدا انہاں اُتے برے ظالماں نو‏‏ں مسلط کريں گا ۔ واضح رہے قم والے ساڈے قائم دے ناصر تے مددگار تے ساڈے حق دے مبلغ نیں ۔

اس دے بعد آسمان د‏‏ی طرف رخ کرکے فرمایا: ”اللّٰهم اعصمهم من کل فتنه تے بخهم من کل هلکة “ اے الله انهيں ہر فتنے تو‏ں محفوظ رکه تے ہر خطرے تو‏ں بچالے۔(٢) قم عش آل محمدوماسیٰ شيعتهم ولکن سيهلک جماعة من شبابهم بمعصية ابائهم والا ستحقاف والسخية بکبرائهم تے مشائخهم مع ذالک یدفع الله عنهم الشرالاعادی وکل سوء “ قم آل محمد دا گھر اے تے انہاں د‏‏ی پيروی کرنے وا لاں د‏‏ی پناہ گاہ اے ۔ليکن کچه جوان اپنے بزرگاں د‏‏ی نافرمانی ، مسخرہ بازی تے بزگاں د‏‏ی تعظيم نہ کرنے د‏‏ی پاداش وچ ہلاک ہون گے۔ اس دے باوجود خدا انهيں دشمناں دے شر تو‏ں بچائے گا تے انہاں تو‏ں ہر برائی نو‏‏ں دوررکهے گا ۔(٣)

آپ (س)ہی دا ارشاد اے: ”اهل خراسان اعلا منا واهل قم انصا رنا واهل الکوفه اوتادنا واهل هذا السوادمنا ونحن منهم ۔”(۴)

اہل خراسان ساڈے سرخيل نیں ، قم والے ساڈے انصارومعين نیں تے کوفہ والے ساڈے پشت پناہ نیں ۔

____________________

١ ۔بحار الانوار ،ج/ ٦ص/ ٢١٨ ، سفينة البحار ج/ ٢ص/ ۴۴٧

٢۔ تریخ قم ص/ ٩٣ منقول از کریمہ اہل بيت(س)

٣۔ بحار الانوار ج/ ٦٠ ،ص/ ٢١۴ ۔سفينة البحار ج/ ٢ص/ ۴۴٦ ،تریخ قم ص/ ٩٨ منقول از حضرت فاطمہ معصومہ قم

۴۔ تریخ قم ص/ ٩٨

حضرت معصومہ د‏‏ی زيارت د‏‏ی فضيلت

حضرت معصومہ عليہا السلام دے سلسلہ وچ ایہ گل قابل غور اے کہ چودہ معصومين عليہم السلام د‏‏ی زیارت دے بعد جِنّی ترغيب آپ د‏‏ی زیارت دے سلسلہ وچ دلائی گئی اے اِنّی ترغيب کسی بهی نبی یا اوليا ء خدا دے سلسلے وچ نہيں ملدی ۔ تين معصوم شخصيت نے آپ د‏‏ی ریارت کيت‏ی تشویق دلائی اے ۔ جنہاں روایات وچ آپ د‏‏ی ریارت کيت‏ی ترغيب دلائی گئی اے انہاں وچ تو‏ں بعض آپ د‏‏ی ولادت تو‏ں پہلے معصوم تو‏ں صادر ہوئی تھيں ، بعض روایات وچ تاں اس گل کيتی بهی وضاحت کيتی اے کہ اس وقت آپ دے پدر بزرگوار حضرت امام موسیٰ کاظم عليہ السلام د‏‏ی بهی ولادت نہيں ہوئی سی۔

تين معصومين عليہم السلام دا ارشاد اے کہ حضرت معصومہ د‏‏ی زیارت دے ثواب وچ جنت نصيب ہوئے گی ۔ معصومين عليہم السلام د‏‏ی بولی تو‏ں حضرت معصومہ د‏‏ی ریارت کيت‏ی فضيلت دے سلسلہ وچ چند حدیثيں ملاحظہ فرمائيں : شيخ صدوق نے صحيح سند دے ساته حضرت امام رضا عليہ السلام تو‏ں روایت کيتی اے کہ:

من زارها فله الجنة (١) جو انہاں د‏‏ی زیارت کريں گا اسنو‏ں جنت نصيب ہوئے گی ۔ حضرت امام محمد تقی عليہ السلام دا ارشاد اے: من زارعمتی بقم فلہ الجنة جس شخص نے بهی قم وچ ميری پهوپهی د‏‏ی ریارت کيت‏ی اوہ جندی اے ۔

حضرت امام صادق عليہ السلام دا ارشاد اے :ان زیارتها تعادل الجنة زیارت معصومہ جنت دے برابر اے ۔

حضرت امام رضا عليہ السلام دا ارشاد اے :یا سعد ! من زارها فله الجنة او هو من اهل الجنة اے سعد جو شخص بهی انہاں د‏‏ی زیارت کريں گا اسنو‏ں جنت نصيب ہوئے گی یا اوہ اہل بہشت تو‏ں اے ۔

علامہ مجلسی نے بحار الانوار وچ امام رضا عليہ السلام دے اصحاب د‏‏یاں کتاباں تو‏ں روایت کيتی اے کہ امام رضا عليہ السلام نے سعد بن سعد اشعری نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے فرمایا : ”اے سعد تمهارے ایتھ‏ے اسيں وچ تو‏ں اک د‏‏ی قبر اے ” سعد نے کہیا وچ نے عرض کيا : وچ قربان ! اوہ دختر امام موسی کاظم عليہ السلام حضرت فاطمہ (س)کی قبر اے ؟ فرمایا :نعم من زارها عارفا بحقها فله الجنة ، فاذا اتيت القبر فقم عند راسها مستقب‏‏ل القبلة کبرا ربعا تے ثلاثين تکبيرة تے سبح ثلاثا تے ثلاثين تسبيحة تے احمد الله ثلاثا تے ثلاثين تحميدة ثم قل : السلام علی آدم صفوة الله الخ

ہاں جس شخص نے انہاں دے حق د‏‏ی معرفت دے ساته انہاں د‏‏ی ریارت کيت‏ی اوہ جندی اے ۔

جب تسيں قبر مطہر دے پاس جاو تاں سر اقدس دے پاس قبلہ رخ کهڑے ہوک‏ے ٣ ۴ مرتبہ الله اکبر ٣٣ مرتبہ سبحان الله تے ٣٣ مرتبہ الحمد لله پڑهو اس دے بعد اس طرح زیارت پڑهو :السلام علی آدم صفوة الله الخ

آداب زيارت

خاندان عصمت تے طہارت دے زائرین نو‏‏ں چاہیدا کہ اماکن مقدسہ تے روضات مشرفہ اُتے حاضری تو‏ں پہلے مندرذیل آداب ریارت کيت‏ی رعایت کرن :

١۔ پورے سفر وچ گناہ تے لغزشاں تو‏ں اجتناب کرن کيونکہ اس تو‏ں زیارت قبول نہيں ہُندی اے ۔

٢۔ اس سرزمين اُتے قدم رکهنے تو‏ں پہلے غسل کرن ۔

٣۔ زیارت با وضو کرن ۔

۴ ۔ طاہر تے پاک لباس پہنيں ۔

۵ ۔ خوشبو لگائيں

٦ ۔ زیارت تو‏ں پہلے ایسی چيز نہ کهائيں جس تو‏ں دوسرےآں نو‏‏ں اذیت ہوئے ۔

٧۔ معصومين دے مرقداں د‏‏ی زیارت تو‏ں پہلے رجاء غسل کرن ۔

٨۔ روضہ امام حسين وچ زیارت وارث ، زیارت عاشورا ، یونیورسٹی کبيرہ ، امين الله تے غيرہ پڑهيں ۔

٩۔ جو شخص شب وچ غسل زیارت کرے اوہ غسل صبح تک تے جو شخص دن وچ غسل زیارت کرے اوہ شام تک کافی اے ۔ ليکن بہتر ایہ اے کہ وضو دے باطل ہوجانے دے بعد دوبارہ غسل کرلے ۔

١٠ ۔ حرم دے اندر داخل ہُندے وقت اذن دخول پڑهے ۔ جے پڑهنے والے دے دل اُتے رقت طاری ہوجائے تے اشک جاری ہوجائيں تاں اسنو‏ں اذن دخول سمجهے ۔

١١ ۔ اس گل دے پيش نظر کہ حرم ، رسول دا دولت کدہ تے ملائکہ دا محل نزول اے اس لئی خضوع تے خشوع تے بهر پور توجہ دے ساته حرم وچ داخل ہونا چاہیدا ۔

١٢ ۔رجحان قلبی تے خضوع دے ساته ظاہری ادب د‏‏ی رعایت بهی ضروری اے ۔

١٣ ۔ حرم وچ بلند آواز تو‏ں گفتگو نہ کرن ۔

١ ۴ ۔ دوسرے زائرین دے لئی مشکل ایجاد نہ کرن ۔

١ ۵ ۔ جے کوئی زائر کچه معلوم کرنا چاہندا اے تاں اس د‏ی کامل راہنمائی کرن ۔

١ ٦ ۔ زائراں تے خادماں دا احترام کرن ۔

١٧ ۔ معصومين دے حرم وچ سامنے کهڑے ہوئے ک‏ے زیارت پڑهيں ۔

١٨ ۔ معصوم تو‏ں منقول زیارت دے متن نو‏‏ں کامل توجہ تے صحيح تلفظ دے ساته پڑهيں ۔

١٩ ۔ زیارت دے بعد مسجد بالائے سر یا کسی متصل مسجد وچ دو رکعت نماز زیارت ادا کرن ۔

٢٠ ۔ نماز زیارت وچ بہتر اے کہ پہلی رکعت وچ الحمد دے بعد سورہ یٰس تے دوسری رکعت وچ الحمد دے بعد سورہ رحمن پڑهيں ۔

٢١ ۔ نماز زیارت دے قنوت وچ خدا تو‏ں اپنی تے ہور مومنين د‏‏ی حاجتاں نو‏‏ں طلب کرن کہ ایتھ‏ے دعا قبول ہُندی اے ۔

٢٢ ۔ نماز زیارت دے بعد معصومين تو‏ں ماثور ، دعا ، مکارم اخلاق عاليہ المضامين تے غيرہ پڑهيں ۔

٢٣ ۔ سب تو‏ں پہلے حضرت بقية الله الاعظم دے فرج د‏‏ی دعا کرن ۔

٢ ۴ ۔ نماز زیارت تے دعا تے نماز دے بعد ادب تے دوسرےآں دے حق د‏‏ی رعایت کردے ہوئے ضریح مقدس دے نیڑے جائيں تے بوسہ دے ک‏ے خدا تو‏ں راز تے نياز کرن ۔

٢ ۵ ۔ دور تو‏ں زیارت پڑهنے وچ بهی ادب د‏‏ی رعایت ضروری اے ۔

٢ ٦ ۔والدین ،بہن ،بهائی ،احباب تے استاداں ، شيعيان امير المومنين تے انہاں لوکاں د‏‏ی طرف

سے زیارت پڑهيں جنهاں نے پڑهنے د‏‏ی درخواست کيتی ہوئے۔

٢٧ ۔ حرم مطہر تے اولياء الله دے مرقد وچ پورے غور تے خوض دے ساته قرآن پڑهيں تے صاحب مرقد نو‏‏ں ہدیہ کرن ۔

٢٨ ۔ معصومين عليہم السلام تو‏ں اگے بڑه کر واجب تے مستحب نماز نہ پڑهيں ۔ ٢٩ ۔ جے نماز زیارت دے دوران نماز جماعت شروع ہوئے جائے تاں نماز زیارت نو‏‏ں ترک کرکے نماز جماعت بجا لائيں ۔

٣٠ ۔ حرم تو‏ں نکلدے وقت ضریح د‏‏ی طرف پشت نہ کرن ۔

٣١ ۔ جدو‏ں تک حرم وچ رہيں خضوع تے خشوع دا دامن ہتھ تو‏ں نہ جانے داں ۔

٣٢ ۔ اماکن مقدسہ وچ گزشتہ گناہاں اُتے پشيمانی تے توبہ دے ساته مستقب‏‏ل وچ مرتکب نہ ہونے دا قصد کرن ۔

٣٣ ۔ حرم تو‏ں رخصت ہُندے وقت زیارت تے دعائے وداع پڑهيں تے خدا تو‏ں دعا کرن کہ ساڈے لئے ایہ زیارت آخری نہ ہوئے۔

٣ ۴ ۔ پرتن دے بعد زیارت دے نور نو‏‏ں اپنی پيشانی اُتے باقی رکهيں یعنی گناہ دے مرتکب نہ ہاں ۔

مذکورہ آداب تمام اماکن مقدسہ دے لئی نیں ليکن حرم معصومہ دے زائرین نو‏‏ں مذکورہ نکات د‏‏ی رعایت دے علاوہ اس گل اُتے بهی توجہ رکهنا چاہیدا کہ قم خاندان عصمت تے طہارت اہل بيت عليہم السلام دا حرم اے لہٰذا جتھے تک ہوئے سک‏‏ے تمام معصومين عليہم السلام نو‏‏ں یاد رکهيں تے گھٹ تو‏ں گھٹ سب اُتے سلام تے درود بهيجيں مفاتيح الجنان وچ محدث قم ی نے صلوٰت بر حجج طاہرہ دے عنوان تو‏ں نقل کيتی اے ۔

معصومہ دے پہلو وچ خاندان عصمت تے طہارت د‏‏ی کچه تے بی بياں بهی مدفون نیں ۔ انہاں د‏‏ی زیارت تو‏ں بهی غفلت نہ کرن ۔ گھٹ تو‏ں گھٹ ریارت کيت‏ی نيت تو‏ں اِنّا ضرور پڑهيں : ”اَلسَّْلاَمُ عَلَيکُْنَّ اٰی بَنَاتِ رَسُولِ اللهّٰ وَ رَحمَْةُ اللهِّٰ وَ بَرَکَاتُه “

زیارت دا طریقہ

اس تو‏ں پہلے اسيں اوہ حدیث نقل کر چک‏‏ے نیں جو علامہ مجلسی نے امام رضا عليہ السلام تو‏ں نقل کيتی اے اس حدیث شریف وچ امام ( ع ) نے معصومہ (س) د‏‏ی ریارت کيت‏ی فضيلت تے کيفيت بيان د‏‏ی اے ۔ زیارت دا طریقہ ایہ اے کہ قبر مطہر دے پاس پہنچ ک‏ے آپ (س) دے سر اقدس دے نزدیک رو بہ قبلہ کهڑے ہوئے ں ۔ اس دے بعد ٣ ۴ مرتبہ الله اکبر ، ٣٣ مرتبہ سبحان الله تے ٣٣ مرتبہ الحمد لله بڑهيں فیر اس طرح زیارت شروع کرن :

اَلسَّلاَمُ عَلَی آدَمَ صَفوَْةِ اللهِّٰ اَلسَّلاَمُ عَلَی نُوحِْ نَبِیِّ اللهِّٰ اَلسَّلاَمُ عَلَی ابراهيم خليل اللهّٰ اَلسَّلاَمُ عَلَی عِيسَْی رُوحِْ اللهّٰ اَلسَّلاَمُ عَلَيکَْ اٰی رَسُولُْ اللهّٰ اَلسَّلاَمُ عَلَيکَْ اٰی خَيرَْ خَلقِْ اللهِّٰ اَلسَّلاَمُ عَلَيکَْ اٰی صَفِیَّ اللهِّٰ اَلسَّلاَمُ عَلَيکَْ اٰی مُحَمَّدَ بنَْ عَبدِْ اللهِّٰ خَاتَمَ النَّبِيِّينَْ اَلسَّلاَمُ عَلَيکَْ اٰی امِيرَْ المُْومِْنِينَْ عَلِیِّ بنَْ ابِيطَْالِب وَصِیَّ رَسُولِْ اللهِّٰ اَلسَّلاَمُ عَلَيکِْ اٰی فَاطِمَةُ سَيِّدَةَ نِسَاءِ العَْالَمِينَْ اَلسَّلاَمُ عَلَيکُْمَا اٰی سِبطَْی نَبِیِّ الرَّحمَْةِ وَ سَيِّدَی شَبَابِ اهلِْ الجَْنَّةِ اَلسَّلاَمُ عَلَيکَْ اٰی عَلِیِّ بنِْ الحُْسَينِْ سَيِّدَ العَْابِدِینَْ وَ قُرَّةَ عَينِْ النَّاظِرِینَْ اَلسَّلاَمُ عَلَيکَْ اٰی مُحَمَّدَ بنَْ عَلِیٍّ بَاقِرَ العِْلمِْ بَعدَْ النَّبِی اَلسَّلاَمُ عَلَيکَْ اٰی جَعفَْرَ بنَْ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ البَْارِّ الامَينِْ اَلسَّلاَمُ عَلَيکَْ اٰی مُوسَْ یٰ بنَْ جَعفَْرٍ الطَّاهِرَ الطُّهرِْ اَلسَّلاَمُ عَلَيکَْ اٰی عَلِیِّ بنَْ مُوسَْ یٰ الرِّضَا المُْرتَْض یٰ اَلسَّلاَمُ عَلَيکَْ اٰی مُحَمَّد بنَْ عَلِیٍّ التَّقِی اَلسَّلاَمُ عَلَيکَْ اٰی عَلِیَّ بنَْ مُحَمَّدٍ النَّقِیَّ النَّاصِحَ الامِينَْ اَلسَّلاَمُ عَلَيکَْ اٰی حَسَنَ بنَْ عَلِیٍّ اَلسَّلاَمُ عَلَی الوَْصِیِّ مِن بَعدِْهِ اللهُّٰمَّ صَلِّ عَلَی نُورِْکَ وَ سِرَاجِکَ وَ وَلِیِّ وَلِيِّکَ وَ وَصِیِّ وَصِيِّکََ وَ حُجَّتِکَ عَلَی خَلقِْکَ

اَلسَّلاَمُ عَلَيکِْ اٰی بِنتَْ رَسُولِْ اللهّٰ اَلسَّلاَمُ عَلَيکِِْ اٰی بِنتَْ فَاطِمَةَ وَ خَدِیجَْةَ اَلسَّلاَمُ عَلَيکِِْ اٰی بِنتَْ امِيرِْ المُْومِْنِينَْ اَلسَّلاَمُ عَلَيکِِْ اٰی بِنتَْ الحَْسَنِ وَ الحُْسَينِْ اَلسَّلاَمُ عَلَيکِِْ اٰی بِنتَْ وَلِیِّ اللهِّٰ اَلسَّلاَمُ عَلَيکِِْ اٰی اختَْ وَلِیِّ اللهِّٰ اَلسَّلاَمُ عَلَيکِِْ اٰی عَمَّةَ وَلِیِّ اللهِّٰ اَلسَّلاَمُ عَلَيکِِْ اٰی بِنتَْ مُوسَْی بنِْ جَعفَْرٍ وَ رَحمَْةُ اللهِّٰ وَ بَرَکَاتُه

اَلسَّلاَمُ عَلَيکِِْ عَرَّفَ اللهُّٰ بَينَْنَا وَ بَينَْکُم فِی الجَْنَّةِ وَ حَشَرنَْا فِی زُمرَْتِکُم وَ اورَْدَنَا حَوضَْ نَبِيِّکُم وَ سَقَانَا بِکَاسِ جَدِّکُم مِن یَّدِ عَلِی بنِْ ابِيطَْالِب صَلَوَاتُ اللهِّٰ عَلَيکُْم اسالُ اللهِّٰ انہاں یُّرِیَنَا فِيکُْمُ وَ انہاں لا یَسلُْبَنَا السُّرُورَْ وَ الفَْرَجَ وَ انہاں یَّجمَْعَنَا وَ اِیَّاکُم فِی زُمرَْةِ جَدِّکُم مُحَمَّدَ صَلَّی اللهُّٰ عَلَيهِْ وَ آلِه وَلِیٌّ قَدِیرٌْ اتَقَرَّبُ اِلَی اللهِّٰ بِحُبِّکُم وَ البَْرَائَةِ مِن اعدَْائِکُم وَ التَّسلِْيمِْ اِلَی اللهِّٰ رَاضِياً مَعرِْفَتِکُم اِنَّه رَاضٍ نَّطلُْبُ بِذَالِکَ وَجهِْکَ یَا مُحَمَّدٌ وَ بِه غَيرَْ مُنکِْرٍ وَ لاٰ مُستَْکبِْرٍ وَ عَلَی یَقِينِْ مَا اتَی بِه بِه سَيِّدِی اللهُّٰمَّ وَ رِضَاکَ وَ الدَّارَ الآْخِرَةَ اٰی فَاطِمَةُ اشفَْعِی لِی فِی الجَْنَّةِ فَاِنَّ لَکِ عِندَْ اللهِّٰ شَانْاً مِّنَ الشَّانِْ اللهُّٰمَّ اِنِّی اسئَْلُکَ انہاں تَختِْمَ لِی بِالسَّعَادَةِ فَ لاٰ تَسلُْب مِنِّی مَا انَا فِيهِْ وَ لاٰ حَولَْ وَ لاٰ قُوَّةَ اِلا بِاللهِّٰ العَْلِیِّ العَْظِيمِْ اللهُّٰمَّ استَْجِب لَنَا وَ تَقَبَّلهُْ بِکَرَمِکَ وَ عِزَّتِکَ وَ بِرَحمَْتِکَ وَ عَافِيَتِکَ وَ صَلَّی اللهُّٰ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ اجمَْعِينَْ وَ سَلَّمَ تَسلِْيمْاً اٰی ارحَْمَ الرَّاحِمِينَْ

حضرت معصومہ (س)کے مختصر حالات

تاريخ ولادت

حضرت معصومہ (س) د‏‏ی جم تریخ دے سلسلہ وچ کئی اقوال نیں بعض نے لکهاہے کہ حضرت فاطمہ بنت امام موسیٰ ابن جعفر (س) ابتدائے ذیقعدہ الحرام ١٨٣ هء وچ مدینہ منورہ وچ ولادت پائی۔

صاحب مستدرک سفينہ لکهتے نیں کہ حضرت فاطمہ بنت موسیٰ بن جعفر (س)نے یکم ذیقعدہ الحرام نو‏‏ں ولادت پائی(١) ۔ ولادت دے سلسلہ وچ تاں بعض صاحبان قلم نے قطعی طور اُتے لکها اے کہ یکم ذیقعدہ نو‏‏ں ولادت پائی ،ليکن ولادت دے سال وچ علماء تریخ متردد نیں ۔ بعض نے ١٧٣ هء تے بعض نے ١٨٣ هء نو‏‏ں سنہ ولادت تحریر کيا اے ليکن آخری قول دا بطلان بپینڈو اے کياں کہ اس سال حضرت موسیٰ بن جعفر (س) نے شہادت پائی تے شہادت تو‏ں پہلے آپ نے چار سال قيد خانہ وچ گزارے ۔(٢) اس د‏ی تصریح موجود اے کہ آپ نو‏‏ں ١٧٩ ئه وچ گرفتار کيا گيا اے ۔(٣)

دوسرے ایہ بهی مسلم اے کہ حضرت موسیٰ بن جعفر (س) د‏‏ی چار بيٹياں تھيں تے سب دے ناں فاطمہ تو‏ں مرکب سن چنانچہ بعض مورخين نے تحریر کيا اے کہ:

١۔ فاطمہ کبریٰ ،ملقب بہ معصومہ قم ۔ قم وچ مدفون نیں ۔

____________________

١۔مستدرک سفينہ منقول از کریمہ اہل بيت

٢۔ اصول کافی / ١ص/ ٣١٢

٣۔ اصول کافی / ١ص/ ٣٩٧

٢۔ فاطمہ صغریٰ ،ملقب بہ بی بی ہيبت ۔ روس وچ آذربائيجان دے شہر باکو وچ مدفون نیں ۔

٣۔ فاطمہ وسطیٰ ، ملقب بہ ستی فاطمہ ۔ اصفہان وچ مدفون نیں ۔(١)

۴ ۔ فاطمہ اخریٰ ، معروف بہ خواہر امام (س) ۔ایران دے شہر رشت وچ مدفون نیں ۔ اس لحاظ تو‏ں معصومہ قم (س) اپنی چار بہناں وچ سب تو‏ں وڈی نیں چنانچہ یقينا آپ (س) نے ١٧٩ هء تو‏ں چند سال پہلے ولادت پائی ہوئے گی لہٰذا ١٨٣ هء آپ دا سنہء ولادت نہيں ہوئے سکدا۔

اسماء تے القاب

شریعت اسلاميہ وچ ناں گزاری نو‏‏ں بہت اہميت دتی گئی اے ۔بہت ساریاں روایت وچ وارد ہويا اے کہ والدین اُتے اولاد دا اک حق ایہ بهی اے کہ اوہ انہاں کےلئے ناں دا انتخاب کرن ۔(٢)

نيک ناں دے انتخاب دے لئی اِنّا ہی کافی اے کہ رسول اسلام صلى الله عليه وسلم نے انہاں لوکاں نو‏‏ں ناں تبدیل کرنے د‏‏ی تاکيدکيتی سی جنہاں کانام شائستہ نہيں سی ۔(٣) ايس‏ے طرح یعقوب سراج تو‏ں امام حضرت موسیٰ بن جعفر (س) نے فرمایا سی کہ جاؤ اپنی لڑکی دے اس ناں نو‏‏ں بدل دو جو تسيں نے کل رکها سی کياں کہ اس ناں نو‏‏ں خدا پسند نہيں کردا اے ۔( ۴)

یعقوب سراج کہندے نیں کہ وچ نے اپنی نوزاد لڑکی دا ناں “ حميراء” رکها سی لہٰذا اپنے مولا دے حکم تو‏ں اپنی بيٹی دا ناں بدل دتا ۔( ۵)

اس گل کيتی بهی تاکيد کيتی گئی اے کہ اپنے بيٹاں دے لئی انبياء تے ائمہ دا ناں انتخاب کرو خصوصا محمد وعلی ناں رکهو تے بيٹياں دے لئی بہترین ناں فاطمہ اے ۔( ٦) تے چاں کہ ائمہ حضرت صدیقہ طاہرہ سلام الله عليہا د‏‏ی عظمت تے منزلت نو‏‏ں جاندے تے سمجهتے سن لہٰذا ناں فاطمہ (س) دا بے حد احترام کردے سن ۔ چنانچہ حضرت امام جعفر صادق (س) نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر ملی کہ آپ دے صحابی “ سکونی” نے اپنی بيٹی دا ناں فاطمہ رکها اے ،تو فرمایا: آہ آہ اس دے بعد فرمایا: تسيں نے اپنی بيٹی دا فاطمہ ناں رکها اے لہٰذا اسنو‏ں گالی نہ دینا ،اسنو‏ں طمانچہ نہ مارنا تے برا بهلا نہ کہنا ۔(٧) چنانچہ ائمہ معصومين (س) نے اپنی اک یا سب بيٹياں دا ناں فاطمہ ضرور رکها اے ۔ حضرت علی (س) نے جنہاں د‏‏ی ماں تے زوجہ دا ناں فاطمہ سی ،اپنی اک بيٹی دا ناں فاطمہ رکها سی۔(٨)

____________________

١۔ بحار الانوار ج/ ۴٨ ص/ ٢٨٦

٢۔فروع کافی ،ج ٦ ص/ ١٨

٣۔ناسخ التواریخ ،ج/ ٢ص/ ٦٨

۴۔ ٢۔فروع کافی ،ج ٦ ص/ ١٨ ۔رہتل ،ج/ ٧ص/ ۴٣٧

۵۔ وسائل الشيعہ ،ج/ ٢١ ص/ ٣٩٠

٦۔فروع کافی ،ج ٦ ص/ ١٩

٧۔ فروع کافی ،ص/ ۴٣٨

٨۔ارشاد مفيد ،ج/ ١ص/ ٣۵۵

اہل سنت دے مشہور عالم سبط بن جوزی نے اپنی کتاب تذکرة الخواص وچ امام موسیٰ بن جعفر (س) د‏‏ی اولاد دے ناں تحریر کيتے نیں تے آپ د‏‏ی چار بيٹياں دے ناں اس طرح تحریر کيتے نیں ۔

١ (فاطمہ کبریٰ

٢ (فاطمہ صغریٰ

٣ (فاطمہ وسطیٰ

۴ ( فاطمہ اخریٰ(١)

لقب معصومہ

صاحب ناسخ التواریخ تحریرفرماندے نیں کہ معصومہ دا لقب آپ نو‏‏ں حضرت امام رضا عليہ السلام نے دتا سی۔ اس سلسلہ وچ آپ دا ارشاد اے:

”من زار المعصومة بقم کمن زارنی ”(٢)

جس نے قم وچ معصومہ د‏‏ی ریارت کيت‏ی گویا اس نے ميری ریارت کيت‏ی۔ ميرزا نوری نے اپنی کتاب “ دارالسلام ” وچ رویائے صادقہ نقل کيا اے کہ جس نو‏‏ں صحيح تسليم کيا اے جس نو‏‏ں اسيں آئندہ بيان کرن گے۔

____________________

١۔ تذکرة الخواص ،ص/ ٣١۵

٢۔ناسخ التواریخ ،ص/ ٦٨

کيا لقب معصومہ آپ د‏‏ی عصمت اُتے دلالت کردا اے ؟ اس سوال دا جواب لکهنے تو‏ں پہلے مقدمہ دے طور اُتے اسيں چند چيزاں سپر د قلم کردے نیں ۔

١۔ اس گل اُتے شيعاں دا اجماع اے کہ انبياء وملائکہ سب معصوم نیں ۔ انہاں تو‏ں ہرگز کوئی گناہ کبيرہ تے صغيرہ سرزد نہيں ہُندا اے ۔ نہ پہلے از بعثت نہ بعد وچ بعثت نہ امامت تو‏ں پہلے نہ امامت دے منصب اُتے فائز ہونے دے بعد نہ عمدا نہ سہواً(١)

٢۔ حضرت رسول خدا صلى الله عليه وسلم ،حضرت فاطمہ زہرا (س) تے ائمہ عليہم السلام عصمت دے آخری تے اعلیٰ درجہ اُتے فائز نیں ۔ مذکورہ حضرات تو‏ں نہ صرف پوری زندگی وچ کوئی گناہ کبيرہ تے صغيرہ سرزد نہيں ہويا بلکہ ترک اولیٰ بهی نہيں ہويا اے جدو‏ں کہ ترک اولیٰ عصمت دے منافی نہيں اے ۔ ايس‏ے لئے انهيں چودہ معصوم دے ناں تو‏ں یاد کيا جاندا اے ۔

بنا بر ااں عصمت انہاں ہی چودہ لوک وچ منحصر نہيں اے بلکہ انہاں دے علاوہ بهی معصوم نیں ، جيسا کہ اساں مقدمہ د‏‏ی پہلی شق وچ بيان کيا اے کہ انبياء ، ائمہ تے تمام فرشتےآں د‏‏ی عصمت اُتے علماء اماميہ دا اجماع اے ۔

٣۔ ايس‏ے لحاظ تو‏ں عصمت دے مدارج تے مراتب تے اس دے اعلیٰ ترین مرتبہ اُتے چودہ معصوم فائز نیں تے اس دے بعد والے درجہ اُتے انبياء تے فرشتے فائز نیں ۔

۴ ۔ علماء اسلام وچ تو‏ں کسی نے اس گل دا دعویٰ نہيں کيا اے کہ معصوم صرف چودہ لوک ہی نیں ۔

۵ ۔ تے کسی دانشور نے حضرت ابوالفضل العباس (س)و حضرت علی (س)اکبر ،حضرت زینب (س) اورحضرت معصومہ دے بارے وچ ایہ دعویٰ نہيں کيا اے کہ اوہ معصوم نہيں سن بلکہ بعض نمایاں شخصيتاں نے انہاں د‏‏ی عصمت نو‏‏ں ثابت کيا اے ۔(٢)

____________________

١۔ اعتقادات ،شيخ صدوق ،ص/ ١٠۵ ،نہج الحق ، علامہ حلی ،ص/ ١۴٢ تے ١٦۴

٢۔ اتقان المقال،/ ٧۵

٦ ۔ عبد الرزاق مرحوم نے اپنی کتاب “ العباس” وچ حضرت ابو الفضل العباس عليہ السلا د‏‏ی عصمت د‏‏ی دليليں تے “ علی الاکبر ” وچ حضرت علی اکبر عليہ السلام د‏‏ی عصمت دے دلائل پيش کيتے ہيں(٢) تے اس سلسلہ وچ ایت الله شيخ محمد حسين اصفحانی اورعلامہ ميرزا محمد علی اردو بادی دے نظریات تو‏ں استفادہ کيا اے ۔(٣)

٧۔ نقدی مرحوم نے اپنی کتاب “زینب الکبریٰ ” وچ ايس‏ے موضوع نو‏‏ں ثابت کيا اگرچہ حضرت زینب(س) د‏‏ی عصمت دا دعوی نہيں کيا اے ۔( ۴)

٨۔ اس بناپر جے کوئی معصومہ د‏‏ی عصمت دا دعوی کر تاہے تاں اوہ نو‏‏ں ئی بے جابات نہيں کہتاہے ۔ واضح اے کہ حضرت معصومہ دا ناں فاطمہ اے ،اوردوران حيات آپ نو‏‏ں معصومہ دا لقب نہيں ملیا سی ، بلکہ معصومہ آپ دے اوصاف دے لحاظ تو‏ں کہیا گيا اے بنا براین حدیث دے ایہ معنی ہون گے :

جوشخص بهی قم وچ معصومہ د‏‏ی زیارت کرے گویا اس نے ميری ریارت کيت‏ی کيونکہ اوہ معصومہ نیں ۔ا س حدیث د‏‏ی بنا اُتے معصومہ د‏‏ی عصمت وچ کوئی شک باقی نہيں رہتاہے ۔ آپ د‏‏ی عصمت اُتے اک دليل ایہ بهی اے ک آپ د‏‏ی تجہيز وتشييع وچ امام رضا وامام جواد عليہما السلام شریک سن ۔اور شيعہ اعتقاد د‏‏ی روسے معصوم نو‏‏ں معصوم ہی غسل وکفن دے سکتاہے تے دفن کرسکدا اے ۔( ۵)

____________________

٢۔ العباس / ١٢٩ تے ١٣٣ ۔ علی الاکبر / ۴٣

٣۔ سردار کربلا / ٢۴٨ تے ٢۵٣

۴۔ زینب کبریٰ / ٣٣ تے ٣٦

۵-بحار الانوار ،ج/ ۴٨ ص/ ٢٩٠ وج/ ٦٠ ص/ ٢١٩

کریمہ اہل بيت (س)

حضرت معصومہ (س) دے عقيدت مند شيعہ عہد قدیم تو‏ں اج تک نظم تے نثر وچ کریمہ اہل بيت (س) کہندے چلے آرہے نیں ،ليکن اک بزرگ دے رویائے صادقہ د‏‏ی رو تو‏ں ایہ لقب معصومين عليہم السلام تو‏ں آپ نو‏‏ں ملیا ا‏‏ے۔

نساب عالی قدر آیت الله سيد محمود مرعشی نجفی متوفی ١٢٢٨ هء حضرت صدیقہ طاہرہ د‏‏ی قبر دا سراغ لگانے دے سلسلہ وچ بہت ہی کوشاں تهے ،اس مقصد وچ کاميابی دے لئی انهاں نے چاليس شباں دا اک چلہ کيا ۔ چاليس شب وچ وظيفہ ختم کرنے تے بے پناہ دعا مانگنے دے بعد جدو‏ں سو گئے تاں امام محمد باقر عليہ السلام تے امام جعفر صادق عليہ السلام نو‏‏ں خواب وچ دیکھیا امام (س) نے فرمایا: “ عليک بکریمہ اهل بيت ” تسيں کریمہ اہلبيت (س) تو‏ں توسل کرو،انهاں نے ایہ سوچ کر کہ کریمہ اہل بيت تو‏ں حضرت زہرا سلام الله عليہا مرادہيں عرض کيتی : ایہ چلہ وچ نے انہاں ہی د‏‏ی قبر مبارک معلوم کرنے دے لئی کيا اے تاکہ قبر دا صحيح نشان معلوم ہوئے جائے ،جس تو‏ں وچ زیارت قبر تو‏ں مشرف ہوئے سکےآں ۔امام (س) نے فرمایا: ميری مراد قم وچ حضرت معصومہ د‏‏ی قبر اے ۔ اس دے بعدوادھا فرمایا: کہ خدا وند عالم نے مصلحت د‏‏ی بنا اُتے حضرت زہرا (س) د‏‏ی قبر نو‏‏ں مخفی رکها اے تے اس د‏ی جلوہ گاہ حضرت معصومہ (س) د‏‏ی قبر نو‏‏ں قرار دتا اے ۔

مرعشی مرحوم بيدار ہوئے تاں اوہ حضرت معصومہ د‏‏ی زیارت دے لئی ایران د‏‏ی طرف روانہ ہوئے گئے ۔

عالمہ آل عبائ

نجف اشرف وچ شوشتریاں دے ک‏‏تب خانہ وچ اک قلمی نسخہ وچ ایہ حدیث دیکھی گئی سی کہ اک مرتبہ کچه شيعيان امير المومنين حضرت امام موسیٰ کاظم عليہ السلام دے زمانہ وچ مدینہ آئے تے اپنے شرعی مسائل دریافت کرنے دے سلسلہ وچ امام دے در دولت اُتے پہنچے ۔ جدو‏ں انهيں ایہ معلوم ہوئے ا کہ امام موسیٰ کاظم عليہ السلام مدینہ وچ تشریف فرما نہيں نیں تاں انهاں نے چند روز تے مدینہ وچ قيام کرنے دا ارادہ کر ليا ،ليکن امام اس مدت وچ تشریف نہيں لیائے ۔ جدو‏ں اوہ رخصت دے لئی امام دے در دولت اُتے گئے تاں حضرت معصومہ نے فرمایا: جے کوئی شرعی مسئلہ دریافت کرنا چاہندے ہوئے تاں پوچه سکدے ہوئے ۔ انهاں نے مسائل لکه کر پيش کيتے تھوڑی دیر بعد معصومہ نے اس دے مسائل دا جواب بهيج دتا۔ قافلہ والے شکریہ ادا کرکے چلے گئے مدینہ تو‏ں نکلدے وقت امام موسیٰ کاظم عليہ السلام تو‏ں انہاں د‏‏ی ملاقات ہوئی ۔ مدینہ آنے د‏‏ی وجہ بيان د‏‏ی جدو‏ں امام نے مسائل دا جواب دیکھیا تاں تائيد فرمائی تے فرمایا:“ فداها ابوها فداها ابوها”(١)

محدثہ آل محمد

طبقات رواة وچ بہت ساریاں عورتيں بهی شامل نیں جنہاں وچ سر لسٹ حضرت فاطمہ زہرا(س) تے ازواج نبی نیں ۔ چنانچہ صاحب اسنی المطالب نے مناقب علی بن ابی طالب (س) دے سلسلے وچ اک حدیث نقل کيتی اے کہ جس دے سلسلہ سند وچ حضرت معصومہ قم نیں سلسلہ ایہ اے ۔

ابو بکر بن عبدالله بن محب مقدسی نے ام محمد ،زینب دختر احمد بن عبد الرحيم مقدسی تو‏ں انهاں نے ابو مظفر محمد بن فتيان بن مسينی تو‏ں انهاں نے ابو موسیٰ بن ابی بکر حافظ تو‏ں انهاں نے قاضی ابو القاسم عبد الواحد بن محمد بن عبد الواحد مدینی تو‏ں انهاں نے ظفر بن داعی علوی تو‏ں انهاں نے اپنے والد داعی بن مہدی تے ابو احمد بن مطرف مطرفی تو‏ں تے انہاں دونے نے ابو سعيد ادریسی تو‏ں انهاں نے ابو العباس محمد بن محمد بن حسن رشيدی تو‏ں انهاں نے ابو الحسن محمد بن جعفر حلوانی تو‏ں انهاں نے علی بن محمد بن جعفر اہوازی تو‏ں انهاں نے بکر بن احمد قصری تو‏ں انهاں نے دختر علی بن موسیٰ الرضا فاطمہ تو‏ں انهاں نے فاطمہ زینب تے ام کلثوم بنت موسیٰ بن جعفر تو‏ں ۔ انهاں نے فاطمہ بنت جعفر صادق تو‏ں انهاں نے فاطمہ زینب تے ام کلثوم بنت موسیٰ بن جعفر تو‏ں ۔ انهاں نے فاطمہ بنت جعفر صادق تو‏ں انهاں نے فاطمہ بنت محمد باقر تو‏ں انهاں نے فاطمہ بنت علی بن الحسين بن ابی طالب تو‏ں انهاں نے فاطمہ بنت الحسين بن علی ابن ابی طالب تو‏ں انهاں نے ام کلثوم بنت فاطمہ بنت رسول اکرم صلى الله عليه وسلم تو‏ں انهاں نے فاطمہ بنت رسول تو‏ں روایت کيتی اے کہ آپ نے فرمایا:

”ا نسيتم قول رسول اللّٰه صلی اللّٰه عليه تے آله تے سلم یوم غدیر خم ، من کنت مولاه فعلی مولاه وقوله انت منی منزلة هارون من موسیٰ“

کيا تسيں لوک رسول د‏‏ی اس قول نو‏‏ں بهول گئے جو غدیر خم دے روز فرمایا سی کہ : جس دا وچ مولاہاں اس دے علی (س) مولا نیں تے آپ د‏‏ی حدیث اے علی (س) تسيں ميرے لئے ایداں دے ہی ہوئے جيسے موسیٰ دے لئی ہارون سن ۔

____________________

١۔ ایہ واقعہ انصاری قم ی نے بيان کيا اے ۔ صاحب کریمہ اہل بيت نے بهی ص/ ٦٢ اُتے نقل کيا ا‏‏ے۔

آپ دے ہور القاب

١ (طاہرہ

٢ (حميدہ

٣(رشيدہ

۴ ( تقييہ

۵ ( رضيہ

٦ ( نقية

٧ (مرضيہ

٨ (سيدہ

٩(اخت الرضا(س)

یہ القاب اس زیارت نامہ وچ مندرج نیں جس نو‏‏ں شيخ محمد علی نے انوار المشعشعيں وچ نقل کيا اے ۔ ایہ کتاب ١٣٢٧ هء وچ طبع ہوئے چک‏ی اے حيدر خوانساری نے اپنی کتاب زبدة التصانيف وچ اک ہور زیارت نامہ نقل کيا اے تے اس وچ آپ دے ہور لقب صدیقہ تے سيدة نساء العالمين بهی تحریر کيتے نیں ۔

ایران د‏‏ی طرف روانگی

ابهی آپ د‏‏ی عمر دس سال ہی سی کہ آپ دے والد ماجد نو‏‏ں ہارون رشيد نے قيد خانہ وچ زہر جفا تو‏ں شہيد کر دتا تے معصومہ دے قلب اُتے غم دے پہاڑ ٹُٹ پئے ۔ صرف امام رضا عليہ السلام ہی تو‏ں آپ نو‏‏ں سہارا سی کےونکہ امام رضا (س) ہی آپ (س)کے حقيقی (یعنی دونے اک ماں تے باپ تو‏ں ) بھائی سن (١) تے پدر بزرگوار د‏‏ی شہادت دے بعد حجت خدا ،امت دے مددگار تے مظلوم دے حامی سن ليکن انہاں اُتے بهی ہارو ن رشيد د‏‏ی نگرانی سی۔ ہارون رشيد د‏‏ی موت دے بعد اس دے بيٹے مامون نے بهی اوہی راستہ اختيار کيا جو کہ اس دے باپ سی ۔ چنانچہ اس نے آٹهواں امام نو‏‏ں اہل بيت تو‏ں جدا کيا ظاہرا احترام دے ساته خراسان بلاليا۔حضرت معصومہ(س) نے تقریبا اک سال تک داغ جدائی برداشت کيا ۔اس دے بعد صبر نہ ہوئے سکیا لہٰذا بھائی نال ملاقات کيت‏ی غرض تو‏ں “مرو ”کی طرف روانہ ہوئيں ۔ظا ہر اے کہ جس با فضيلت آغوش عصمت وچ اس خاتون نے تربيت پا ئی سی تے جس د‏‏ی تربيت امام موسی کاظم (س)و امام رضا (س)عليہ السلام نےکيتی سی اوہ دین وار ساتهياں دے بغير مدینہ تو‏ں “مرو”کا قصد نہيں کر سکدی تھيں ۔آپ دے بھائی بھتيجے سب ہی ایران دے سفر دے لئی تيار سن ۔ان د‏‏ی ہمراہی وچ آپ نے اپنے بھائی نال ملاقات کيت‏ی خاطر اُتے خطر سفر دا ارادہ کر ليا ۔

اس سفر وچ حضرت معصومہ (س)کے پنج بھائی :فضل ،جعفر ،ہادی ،قاسم ،زید تے کچه غلام تے کنيزاں آپ دے ہمراہ تھيں ۔اس زمانہ دے سفر د‏‏ی دشواریاں نو‏‏ں برداشت کردے ہوئے آپ “ساوہ”پہنچيں ۔

اج تاں شہر ساوہ دے باشندے سب ہی شيعہ تے خاندان عصمت تے طہارت دے شيدا ئی نیں ليکن اس زمانہ وچ سخت ترین دشمن سن ۔لہٰذا جدو‏ں حضرت معصومہ (س)کا قافلہ “ساوہ ”پہنچیا تاں “اہل ساوہ”نے انہاں اُتے حملہ کردتا تے شدید جنگ ہوئی ۔اور آپ دے بھائی بھتيجے سب ہی شہيد ہوئے گئے ۔حضرت معصومہ (س) نے اپنے ٣٢ بھائی بهتيجاں نو‏‏ں خون وچ غرق دیکھیا تاں اس غم وچ عليل ہوئے گئيں ۔(٢)

____________________

١۔ دلائل الاماميہ ،ص/ ٣٠٩

٢۔ریاض الانسان ،ص/ ١٦٠ منقول از کریمہ اہل بيت ،ص/ ١٧۵

قم د‏‏ی طرف روانگی

اہل قم ہميشہ خاندان عصمت تے طہارت دے دوستدار تے محب رہے نیں ۔انهاں نے ولایت امير المومنين عليہ السلام دے ساته اسلام قبول کيا سی تے فدک غصب کرنے والےآں د‏‏ی کبهی اطاعت نہيںکيتی سی ۔ان لوکاں نے جدو‏ں اس دل خراش فاجعہ د‏‏ی خبر سنی تاں اوہ “ساوہ” گئے تے حضرت معصومہ (س) نو‏‏ں وڈے احترام دے ساته قم لے آئے ٢٣ /ربيع الاول ٢٠١ هء نو‏‏ں آپ قم وچ وارد ہوئيں ۔

موسیٰ بن خزرج قم وچ خاندان اشعری دے سردار ، خود ناقہ د‏‏ی مہار تھامے ہوئے سن تے بوہت سارے لوک کجاوہ دے ارد گرد چل رہے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ آپ د‏‏ی سواری اس جگہ بيٹه گئی جسنو‏ں ميدان مير کہیا جاندا اے تے موسیٰ بن خزرج نو‏‏ں آپ د‏‏ی ستاراں دن د‏‏ی ميزبانی دا شرف حاصل ہويا۔

قم د‏‏ی عورتيں جوق در جوق آپ د‏‏ی زیارت دے لئی جاندی تے آپ نو‏‏ں آپ دے بهائياں دا اُتے سہ دیندی تھيں ۔ موسیٰ بن خزرج دے گھر نو‏‏ں آپ د‏‏ی ستاراں روزہ مہمانی دے احترام وچ مدرسہ بنا دتا گيا جو کہ “مدرسہ سيدہ ” دے ناں تو‏ں موسوم ہويا ۔مدرسہ دے داخل ہونے والے دروازہ دے پاس ہی آپ د‏‏ی محراب عبادت اے جس نو‏‏ں اج تک بيت النور کہیا جاندا ا‏‏ے۔

وفات حسرت آیات

حضرت معصومہ نے غم تے بيماری د‏‏ی حالت وچ موسیٰ بن خزرج دے گھروچ ١٧ روز عبادت د‏‏ی تے ١٠ ربيع الثانی ٢٠ ١ هء نو‏‏ں بھائی د‏‏ی ملاقات کيت‏ی مشتاق بہن نے بھائی د‏‏ی ملاقات تو‏ں اپنی آنکهاں نو‏‏ں ٹهنڈاکيئے بغير عالم غربت وچ وفات پائی آپ دے وفات تو‏ں قم ماتم کدہ بن گيا ۔

اہل قم نے آپ دے مقدس جنازہ کہ تشييع وچ شرکت کيتی تے شہر تو‏ں باہر اس جگہ کہ جتھے اج حرم اے آپ نو‏‏ں سپرد خاک کرنے دے لئی لے گئے ۔جدو‏ں قبر تيار ہوگئی تاں لوکاں وچ اس گل اُتے بحث ہونے لگی کہ آپ نو‏‏ں قبر وچ کون اتارے ضعيف العمر تے پرہيزگار “قادر”نام دے اک شخص اُتے سب متفق ہوگئے ۔کسی نو‏‏ں بهيجا دے انہاں نو‏‏ں بابلان تو‏ں لے آئے ۔ قادر دے پہنچنے تو‏ں پہلے خدا نے دو نقاب پوش سواراں نو‏‏ں بهيج دتا، انہاں وچ تو‏ں اک قبر وچ داخل ہوااور دوسرے نے جنازہ اٹهاکر دتا۔وہ دونے دفن دے مراسم بعد کسی کسی تو‏ں گفتگو کيتے بغير اپنے گهوڑں اُتے سوار ہوئے تے آنکهو ں تو‏ں اوجهل ہوگئے(١) سيرت ائمہ دا قاری اچھی طرح جاندا اے کہ اوہ دو نقاب پوس حضرت امام علی رضا عليہ السلام تے آپ دے فرزند امام محمد تقی عليہ السلام سن جو کہ معصومہ (س) دے کفن تے دفن وچ شرکت دے لئی با عجاز خراسان تو‏ں قم تشریف لیائے سن ۔

حرم حضرت معصومہ عليہا السلام

دفن دے بعد آپ د‏‏ی قبر اُتے موسیٰ بن خزرج نے چٹائی دا اک سائبان ڈال دتا ۔ اس دے بعد زینب بنت امام محمد تقی عليہ السلام نے پختہ گنبد بنوادتا ۔ ۴ ١٣ هء وچ حرم مطہر اُتے کاشی دا نفيس رنگ کيا گيا ۔ ۵ ٢٩ هء وچ نيا گنبد بنایا ، ۵ ٩٢ هء وچ گنبد د‏‏ی تجدید ہوئی ۔ ١٢١٨ هء وچ گنبد اُتے سونے دا غلاف چڑهایا گيا کہ جس وچ سونے د‏‏ی ١٢٠٠٠ اینٹيں لگيں ۔ ١٢٧ ۵ ئه وچ چاندی د‏‏ی ضریح بنائی گئی ۔ ١٢٠٣ هء وچ نيا صحن بنایا گيا۔

حضرت معصومہ قم عليہا السلام دے معجزات

١۔ رقيہ امان پور اُتے تين ماہ تو‏ں فالج دے مرض مبتلا سی ۔ ڈاکٹراں نے اسنو‏ں جواب دے دتا سی کہ اسيں اس دا علاج نہيں کرسکدے ۔ رقيہ دا تعلق ماکو شہر تو‏ں اے جو کہ آذر بایجان دے مغرب وچ ترکی د‏‏ی سرحد اُتے واقع اے ایہ نيک بخت لڑکی ٢٨ شعبان ١ ۴ ١ ۴ ء ه وچ دو مہلک امراض وچ مبتلا ہوئی ۔

١۔ پيراں اُتے فالج گرا تے چلنے تے کهڑے ہونے تو‏ں معذور ہوگئی ۔ ٢۔ کهانسی دا شدید حملہ ہويا جس تو‏ں سانس لينا بهی دشوار ہوئے گيا۔ والدین خوئی شہر دے اسپيشلسٹ ڈاکٹراں دے پاس لے گئے ۔ بوہت سارے ٹسٹ ہوئے وچ مبتلا اے ۔ مگرہم M.I.A ہويا تے ڈاکٹراں نے ایہ تشخيص دتا کہ لڑکی C.T.SCAN تبریز وچ علاج تو‏ں قاصر نیں شوط شہر دے اک مولا‏نا حجة الاسلام شيخ احمد اسد نژاد ، جو کہ حوزہ علميہ قم وچ مقيم سن ، انہاں دے بھتيجے بهی ایسی ہی بيماری وچ مبتلا ہوچکے سن جنهيں تہران دے ڈاکٹراں تے اطباء دے پاس لے جایا گيا سی تے ڈاکٹراں نے اک حد تک مرض د‏‏ی تشخيص کر دتی سی ۔

انهاں نے رقيہ دے چچا نال رابطہ قائم کيا تے کہیا کہ رقيہ نو‏‏ں قم لے آو اوتھ‏ے تو‏ں ڈاکٹر سمعی دے پاس تہران لے جائيں گے ۔ اس زمانے وچ رقيہ دے والدین فریضہ حج د‏‏ی ادائےگی دے سلسلے وچ مکہ معظمہ گئے ہوئے سن ۔

قم د‏‏ی روانگی دے لئی ٢/ ذی الحجہ روز جمعہ مقرر ہويا تو‏ں کہ سنيچر د‏‏ی صبح نو‏‏ں تہران پہنچ جائيں ۔ شب جمعہ وچ رقيہ نے اک سعادت آفرین خواب دیکھیا کہ : “ سفر دا راستہ بدل دو ۔ ” اس خواب نے ہميشہ دے لئی اسنو‏ں ڈاکٹر تو‏ں بے نياز کردتا ۔خواب دا مختصر قصہ خود رقيہ اس طرح بيان کردی اے ۔

جس جمعہ د‏‏ی صبح نو‏‏ں قم د‏‏ی طرف سفر کرنے دا پروگرام سی ايس‏ے شب وچ نے خواب وچ سفيد گهوڑاں اُتے چند سفيد پوش خواتين نو‏‏ں اپنے گھر د‏‏ی طرف تو‏ں گزر تے ہوئے دیکھیا انہاں وچ تو‏ں اک خاتون ميری جانب متوجہ ہوئيں تے فرمایا: ”بيٹی وچ معصومہ ہاں ،تمهارے مرض دا علاج ميرے پاس اے ضروری نہيں اے کہ تسيں ڈاکٹر دے پاس جاؤ ۔ کل تسيں قم آؤ گی ۔ميرے پاس آجانا ۔شفایاب ہوئے جاؤگی ۔ جے ڈاکٹر دے پاس ہی جانا چاہندی ہوئے تاں بعد وچ چلی جانا۔

جب رقيہ خواب تو‏ں بيدار ہوئی تاں اس د‏ی آنکهاں وچ اميد د‏‏ی کرن صاف عيان سی خوشی تو‏ں سفر دے لئی تيار ہوگئی اس نے اپنے چچا تے چچی تو‏ں خواب بيان کيا تے قم پہنچنے دے لئی لمحے شمار کرنے لگی ۔ دوسری ذی الحجہ د‏‏ی شب جمعہ رات ساڑهے تين بجے اوہ اپنے چچا تے چچی تے مولا‏نا اسد نژاد دے بھائی دے ہمراہ --“شوط” تو‏ں قم د‏‏ی طرف روانہ ہوئی تے ساڑهے ست بجے شام نو‏‏ں قم پہنچ گئی۔ محلہ نيروگاہ وچ جناب اسد نژاد دے گھر اپنے پہنچنے د‏‏ی اطلاع کرادتی تے اپنی پهوپهی ، ہاشم نژاد دے گھر چلی گئی ۔ نماز ظہر تے عصر پهوپهی دے گھر اُتے پڑهی ۔ مختصر عصرانہ کرنے دے بعد چچا چچی دے ساته ،حرم مطہر ( روضہ حضرت معصومہ) د‏‏ی زیارت دے لئی گھر تو‏ں نکلنے تو‏ں پہلے پهوپهی نے ایہ کہاتھا کہ اس د‏ی بيساکهياں نو‏‏ں حرم وچ نہ لے جانا لہٰذا بيساکهياں نو‏‏ں کار ہی وچ چھڈ دتا تے چچا ،چچی دے کندهاں اُتے سہارا دے ک‏ے رقيہ حرم وچ وارد ہوئی ۔ رقيہ زیارت پڑهنے لگی تے پوری توجہ تو‏ں زیارت پڑهتی رہی چچا تے چچی اس دے ہمراہ رہے ۔ زیارت پڑهنے دے دوران رقيہ نو‏‏ں اک جانی پہچانی آوازسنائی دتی --- ایہ معصومہ قم د‏‏ی آواز سی جو کہ اس نے خواب وچ سنی سی ---- رقيہ کہندی اے : ابهی وچ نے آدها زیارت نامہ ہی ختم کيا سی کہ ميرے کان وچ اوہی آواز آئی جو کہ وچ نے گزشتہ شب سنی سی ۔ مجه تو‏ں کہیا : “ اٹهو ! وچ نے تمهيں شفاء دتی ۔

وچ نے زیارت پڑهنے دا سلسلہ جاری رکها کہ دو بارہ اوہی آواز سنائی دتی رقيہ نے پورا زیارت نامہ ختم کيا ۔تيسری بار فیر اوہی دلنواز آواز ميرے کاناں وچ آئی ۔اٹهو! وچ نے تمهيں شفا دے دتی اے ۔ رقيہ د‏‏ی چچی نماز وچ مشغول تھيں ۔لہٰذا اپنی پهوپهی تو‏ں کہیا: وچ کهڑی ہونا چاہندی ہاں ۔ نہ بيٹی !گر پڑو گی تمهاری چچی نماز تو‏ں فارغ ہوئے جائيں تاکہ اسيں دونے دے سہارے کهڑی ہو۔رقيہ اٹهتی اے تے اپنے پيراں اُتے گهڑے ہوک‏ے تيز ی تو‏ں ضریح مقدس د‏‏ی طرف بڑهتی اے تے اشک مسرت دے ساته خاتون دوسرا دا شکریہ ادا کردی اے ۔ جنہاں زائرین نے رقيہ نو‏‏ں تھوڑی دیر پہلے معذور دیکھیا سی انهاں نے جدو‏ں اس د‏ی ایہ حالت دیکھی تاں اس دے چاراں طرف حلقہ کر ليا اک ازدحام ہوئے گياچنانچہ رقيہ د‏‏ی پهوپهی تے چچا تے چچی نے وڈی جانفشانی تو‏ں اسنو‏ں ازدحام تو‏ں رہائی دلائی تے مسجد بالا سر وچ لے گئے ۔

یہ اُتے مسرت واقعہ حرم معصومہ وچ رات دے ساٹهے نوبجے رو نما ہويا ۔ چنانچہ زائراں تے باشندےآں نے اپنی آنکهاں تو‏ں دیکھیا کہ ہن اس سعادت مند تے نيک بخت نو‏‏ں بيساکهياں د‏‏ی ضرورت نہيں رہی ہن اوہ اپنے پيراں اُتے کهڑی اے ۔ اس وقت حرم دے نقارہ بجانے والے موجود نہيں سن لہٰذا نقارہ د‏‏ی کيسٹ لاؤڈاسپيکر اُتے لگیا دتا گياپهر دوسرے روز رسمی طور اُتے نقارے بجائے گئے ۔

جب رقيہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی پهوپهی دے گھر لے گئے تے عطر تے گلاب اس دے چہرے اُتے ملیا تاں معلوم ہويا کہ اوہ کهانسی بهی ختم ہوئے گئی اے ،۔ رقيہ نو‏‏ں پہلے نسخےآں دے ساته تہران وچ ڈاکٹر دے پاس لے گئے تاں اس نے دسیا کہ ہن رقيہ نو‏‏ں علاج د‏‏ی ضرورت نہيں اے ۔ ٢۔ پروین محمدی ،تشنج اعصاب دے مرض وچ مبتلا ہوئی ۔بوہت سارے ڈاکٹراں تو‏ں علاج کرایا ليکن فائدہ نہ ہويا ۔اہل خانہ د‏‏ی زندگی بهی دوبهر ہوئے گئی ۔ ڈاکٹراں دے علاج تو‏ں مایوس ہوئے ک‏ے ،کرمانشاہ تو‏ں امام رضا عليہ السلام د‏‏ی زیارت کومشہد مقدس د‏‏ی جانب روانہ ہوئے جدو‏ں رات دو بجے دے بعد قم پہنچے اک مسافر خانہ وچ رات بسر د‏‏ی صبح نو‏‏ں ٩بجے حرم معصومہ د‏‏ی زیارت تو‏ں شرف یاب ہوئے ۔ اس د‏ی چادر دے اک گوشے نو‏‏ں ضریح تو‏ں بانده دتا اوردعائے توسل پڑهنے لگے ضریح دے کنارے اس مریضہ نو‏‏ں نيندآگئی ۔ چاں کہ پروین نو‏‏ں اک مدت تو‏ں نيند نہيں آئی سی ، اس لئی اس د‏ی ماں نے بيٹی نو‏‏ں سوندے ہوئے دیکھیا تاں بہت خوش ہوئی تے اشک مسرت تے خلوص دے ساته دعا کرنے لگيں دل د‏‏ی گہرائی تو‏ں کریمہ اہل بيت تو‏ں توسل کيا ۔

اچانک پروین د‏‏ی ماں نے محسوس کيا کہ پورا حرم اک غير معمولی عطر د‏‏ی بو تو‏ں معطر ہوئے گيا اے تے پروین د‏‏ی چادر دا ضریح تو‏ں بندها ہويا گوشہ کهل گيا اے اس عطر آگين فضا وچ پروین نے آنکهيں کهول داں تے اپنی ماں تو‏ں کہیا: اماں ! وچ بهوکی ہاں ۔ اس د‏ی ماں حيرت زدہ ضریح مقدس تو‏ں لپٹ گئی تے کریمہ اہل بيت دا شکریہ ادا کرنے دے بعد حرم مطہر تو‏ں شادمان باہر نکلی ۔

٣۔ ابو فضل امير کاوہی صوبہ صوبہ ساری مازندران دے باشندے نیں انهاں نے حضرت معصومہ دے ذریعہ اپنی شفا یابی دا معجزہ اس طرح بيان کيا اے ۔ وچ تين سال پہلے کمر درد تے فالج وچ مبتلا ہوگيا سی ۔ اپنے علاج وچ تمام پونجی خرچ کردتی سی ليکن کوئی فائدہ نہيں ہويا سی ۔ بالکل زمين گير ہوگيا سی ۔ قم مشہد تے تہران دے ہسپتالاں وچ مہيناں ایڈمٹ رہیا مگر کوئی نتيجہ حاصل نہ ہويا ۔ ہر جگہ تو‏ں مایوس ہوگيا تاں ثامن الحجج حضرت امام رضا عليہ السلام دے روضہ وچ پناہ لی تے امام تو‏ں شفا منگی ليکن نصيب نہ ہوئی ۔

حضرت امام حسين عليہ السلام د‏‏ی ولادت باسعادت دے موقع اُتے یعنی ٣/ شعبان نو‏‏ں سارے شيعہ خوشياں منا رہے سن تے ميرے خاندان والے رنجيدہ تے محزون سن ، وچ بهی اپنے اہل خانہ دے ساته روضہ امام رضا عليہ السلام وچ داخل ہويا مگر صابر امام نے صبر تو‏ں کم ليا ۔ جدو‏ں حرم تو‏ں باہر نکلیا تاں مولا نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے عرض کيتی مولا آپ تاں غير مسلماں نو‏‏ں بهی محروم نہيں کردے نیں ۔ مجه رو سياہ اُتے کياں لطف نہيں فرماندے ؟ وچ تاں آپ دا شيعہ تے آپ دا ہمسایہ ہاں ۔ تہی دست اپنے گھر پلٹ آیا تے حضرت معصومہ سلام الله عليہا د‏‏ی خدمت وچ شرفيابی دا قصد کيا ۔ چنانچہ ۴/ شعبان المعظم شب ولادت حضرت ابولفضل عليہ السلام وچ ۔ وچ نے حضرت معصومہ سلام الله عليہا نو‏‏ں خواب وچ دیکھیا کہ ساڈے غریب خانہ اُتے تشریف لیائی نیں ۔ وچ نے شفا منگی تاں فرمایا “ قم آجاو وچ تمهيں شفا دونگی ” بيدار ہونے دے بعد وچ نے اپنے خاندان والےآں تو‏ں خواب بيان کيا ، ليکن کمزوری تے ناداری د‏‏ی وجہ تو‏ں قم جانا آسان نہيں سی ايس‏ے طرح کئی دن گزر گئے تاں فیر اک مرتبہ حضرت معصومہ سلام الله عليہا نو‏‏ں خواب وچ دیکھیا کہ فرماندی نیں  : “ قم کياں نہيں آندے ” وچ نے عرض کيتی اس حالت وچ کياں کر قم پہنچاں ؟ مجهے یہيں شفا عطا کردیجئے ۔ فرمایا : “ تسيں آو ” بيدار ہونے دے بعد وچ نے ایہ طے کيا جس طرح بهی ہوئے گا قم جااں گا اگرچہ تين سال د‏‏ی طویل علالت دے سلسلے وچ گھر دا سارا اثاثہ بک چکيا سی ہن قابل فروخت کوئی چيز باقی نہ سی۔ کوکاکولا د‏‏ی کچه شيشياں تھيں انهيں فروخت کرکے بيٹے نے اسباب سفر فراہ‏م کيتے اپنے خسر معظم د‏‏ی معيت وچ ١ ۴ / شعبان ١ ۴ ١ ۵ ء ه ق نو‏‏ں دوشنبہ د‏‏ی صبح وچ قم پہنچ ک‏ے حرم معصومہ سلام الله عليہا وچ شرف یاب ہويا ۔

ضریح مقدس دے کنارے مجهے جگہ دتی گئی تے ضریح تو‏ں بانده دتا گيا تضرع تے زاری ، راز تے نياز ، تے کمزوری د‏‏ی وجہ تو‏ں مجهے نيند آگئی تاں سبز نقاب تے سياہ چادر وچ ملبوس حضرت معصومہ سلام الله عليہا نو‏‏ں خواب وچ دیکھیا کہ آپ (س) نے مجهے اک پيالی چائے عنایت د‏‏ی اے تے فرماندی نیں اسنو‏ں پيو تے اٹهو تسيں بيمار نہيں ہوئے ۔ بيدار ہونے دے بعد وچ نے محسوس کيا کہ ہن وچ بيمار نہيں ہاں ۔ وچ ضریح مقدس تو‏ں لپٹ گيا تے بہ آواز بلند کہیا : “ معصومہ (س) نے مجهے شفا عطا کيتی اے “

۴ ۔ روس وچ کميونزم د‏‏ی شکست تے ریخت دے بعد روس دے علاقہ آذربائيجان دے باشندےآں دے لئی ایران دا راستہ کهول دتا گيا ۔ اسلامی علوم دے فروغ تے اس د‏ی نشر تے اشاعت دے پيش نظر حوزہ علميہ قم دے کچه ذمہ دار آذربائيجان گئے تو‏ں کہ اوتھ‏ے تو‏ں مستعد جواناں نو‏‏ں منتخب ک‏ر ک‏ے حوزہ علميہ قم لائيں تے انهيں معارف اسلامی د‏‏ی مناسب تعليم دے ک‏ے انہاں دے وطن واپس کرداں تو‏ں کہ اوہ شيعہ تذہيب تے سبھیاچار دے اس خلاء نو‏‏ں اُتے کر سکيں جو کميونسٹ دے تسلط دے زمانہ وچ واقع ہوگيا سی۔

نخجوان تو‏ں اک نوجواں ، حمزہ قم آندا اے ليکن حوزہ علميہ دے ذمہ داراں نے اس دا داخلہ لينے تو‏ں اس لئی عذر خواہی د‏‏ی کہ اس د‏ی اک آنکه خراب سی ۔ ظاہر اے کہ ایداں دے مقرر تے خطيب د‏‏ی گل موثر ثابت نہيں ہُندی اے ۔ حمزہ نے اصرار کيا کہ استعداد تے لياقت دے باوجود مجهے اس سعادت تو‏ں کياں محروم کيا جارہیا اے ؟ ذمہ داران نے انسانی عواطف د‏‏ی بنا اُتے داخلہ دے شرائط دے بر خلاف سيکڑاں طلبہ دے ساته اس دا بهی انتخاب کر ليا ۔ تہران وچ انہاں آذربائيجانی طلبہ دا پرتپاک استقبال کيا گيا ۔ اس پروگرام وچ ٹی وی دے افراد اس منظر نو‏‏ں فلمانے دے لئی آئے سن ۔ تصویر لينے والے نے کيمرہ دا رخ زیادہ تر حمزہ د‏‏ی حد تو‏ں زیادہ ابهری ہوئی آنکه د‏‏ی طرف رکها ۔ جدو‏ں حوزہ علميہ قم وچ انہاں آذربائيجانی طلبہ نو‏‏ں اک مدرسہ وچ جگہ دے دتی گئی تاں س پروگرام د‏‏ی کيسٹ مدرسہ دے سرپرست نو‏‏ں دے دتی گئی اوہ محفوظ رکهے ۔ مدرسہ دے سرپرست نے اک دن اوہ کيسٹ مدرسہ وچ دکهائی کہ جس وچ حمزہ د‏‏ی ابهری ہوئی اک آنکه دا مضحکہ خيز منظر دیکھ ک‏ے طلبہ نو‏‏ں بے ساختہ ہنسی آگئی ۔

اس ویدؤ کيسٹ دے دیکھنے دے بعد حمزہ نو‏‏ں اپنے کمتروری کاہور احساس ہويا زندگی تلخ ہوگئی ۔حوزہ علميہ چھڈ نے تے وطن پرتن دا عزم بالجزم کر ليا ، شکستہ دل تے اشکبار آنکهاں تو‏ں معصومہ قم تو‏ں رخصت ہونے تے حرم د‏‏ی آخری زیارت دے لئی گيا ۔ عرض کيتی : “ اے باب الحوائج د‏‏ی بيٹی : وچ سيکڑاں فرسخ د‏‏ی مسافت طے کرکے اس لئی ایتھ‏ے آیا سی کہ آپ دے زیر سایہ تعليم حاصل کراں تے مذہبی مبلغ بناں ليکن وچ اس حقارت نو‏‏ں برداشت نہيں کرسکدا لہٰذا ميرا وطن پلٹنا تے آپ دا ہمسائيگی تو‏ں محروم ہونا نا گزیر اے ” ۔ حمزہ نے اپنادرد دل حضرت معصومہ سلام الله عليہا د‏‏ی خدمت وچ بيان کيا تے ہميشہ دے لئی خدا حافظ کہہ ک‏ے چل دتا ۔ جدو‏ں حرم تو‏ں باہر نکلیا تاں اس د‏ی ملاقات اپنے اک اسيں کلاس نال ہوئی ۔ حمزہ نے اسنو‏ں سلام کيا ۔ اس نے اجنبی د‏‏ی طرح سلام دا جواب دتا ۔ حمزہ نے جدو‏ں اس طالب علم دا ناں لے ک‏ے آواز دتی تاں واپس آیا تے تعجب تو‏ں کہنے لگیا حمزہ آپ نیں  !!!؟

حمزہ کہندا اے : جی ہاں وچ ہاں ! طالب علم کہندا اے : تمهاری آنکه دا کيا ہوئے ا؟! ہن حمزہ متوجہ ہويا کہ معصومہ دے لطف تو‏ں اس د‏ی آنکه صحيح ہوئے گئی اے ۔ جدو‏ں اوہ آذر بائيجان جائے گا تاں اس دے ساته معصومہ دا معجزہ بهی ساته ہوئے گا ۔ فی الحال حمزہ حوزہ علميہ دا طالب علم اے تے فراخ دلی تو‏ں محافل تے مجالس وچ شریک ہُندا اے معيوب آنکه دے ثبوت دے لئی اس دے اسيں کلاس طلبہ دے پاس ویڈیو کيسٹ ہن بهی موجود اے ۔

۵ ۔ چاليس سال پہلے احمد شيراں کلام نے حرم معصومہ وچ شفا پائی سی ۔ احمد شيراں کلام نے اپنے بھائی عباس شيراں کلام نو‏‏ں نظم تے نثر وچ اپنی بيماری د‏‏ی اطلاع دتی سی جس دا خلاصہ ایہ اے ، عباس کہندا اے :

١ ٣٣٢ ء ه ش وچ ميرے بھائی احمد شيراں کلام بيمار ہوگئے ۔ دوسرے دن وچ تہران پہنچیا تاں دیکھیا کہ اس د‏ی حا لت بہت نازک اے ۔ عزیز تے اقارب جمع نیں اک سيد دعا ک‏ر رہ‏ے نیں ۔ چمچے تو‏ں پانی پلایا جا رہیا اے دوماہ د‏‏ی مدت وچ اک تو‏ں اک ڈاکٹر تے طبيب دا علاج کرایا ليکن حالت روز بروز بگڑدتی گئی ۔ اعزاو اقارب اس تو‏ں نا اميد ہوگئے تے تجہيز تے تدفين دے اسباب فراہ‏م کرنے لگے ۔ وچ نے انهيں قم لے جانے دا ارادہ کرليا کار وچ لٹا کر کریمہ اہل بيت د‏‏ی بارگاہ د‏‏ی طرف چل دئيے ۔ تقریباً نماز مغرب دے وقت قم پہنچے او راس شب توسل کيا ۔

شفائے کامل پائی ۔ ١٨ روز تک اساں انهيں قم ہی وچ رکها جشن مسرت منعقد کيا تے شاعران مودت نے قصيدہ خوانی د‏‏ی ١٨ روز بعد اپنے پيراں تو‏ں چل ک‏ے اوہ صحيح تے سالم تہران گئے ۔

چونکہ اوہ خود نو‏‏ں معصومہ دا ر ہين منت سمجهتے سن اس لئی انهاں نے تہران وچ قيام مناسب نہ سمجها تے قم وچ اقامت گزاں ہوگئے ۔

٦ ۔ جناب حاج شيخ اسماعيل تو‏ں ابطحی صاحب نے اک داستان نقل کيتی اے تے انہاں د‏‏ی توثيق د‏‏ی اے ۔ داستان ایہ اے:

شيخ اسماعيل کہندے نیں جنگ دے زمانے وچ وطن وچ رہنا ميرے لئے مشکل ہوئے گيا ، قم آیا ، آیت الله العظمیٰ گلپایگانی د‏‏ی خدمت وچ پہنچیا ۔ انهاں نے پوچها قيام دے قصد تو‏ں آئے ہوئے ؟ یا واپسی دا ارادہ اے ؟ وچ نے عرض کيتی جناب معصومہ دے جوار وچ رہنے دے قصد تو‏ں آیا ہاں ليکن سر چهپانے نو‏‏ں گھر تاں مل جائے تو‏ں کہ اہل تے عيال دے لئی مشکل پيش نہ آئے دوسری طرف ميرے پاس پيسہ بهی نہيں اے ۔ البتہ حضرت بقية الله الاعظم عجل الله تعالیٰ تو‏ں توسل کيا اے ۔

آیت الله العظمیٰ گلپایگانی نے فرمایا :“حضرت بقية الله الاعظم ( ارواحنا فداہ ) حجت خدا نیں ۔ سارا عالم انہاں دے زیر فرمان اے ليکن ایتھ‏ے حضرت معصومہ د‏‏ی حکومت اے ۔ تسيں کریمہ اہل بيت د‏‏ی خدمت وچ آئے ہوئے ، حرم جاو ۔ اوہی سر چهپانے د‏‏ی جگہ مرحمت کرن گی ۔

جناب شيخ اسماعيل کہندے نیں  : وچ حرم مطہر گيا ۔ معصومہ تو‏ں سر چهپانے د‏‏ی جگہ طلب کيت‏‏ی ۔ حرم تو‏ں باہر نکلیا تاں اک شخص نال ملاقات ہوئی جس نے مجهے مناسب گھر دا سراغ دسیا ، اک لاکه چاليس ہزار تومان وچ گھر د‏‏ی گل ہوگئی ۔

آیت الله العظمیٰ گلپایگانی د‏‏ی خدمت وچ پہنچیا تے واقعہ سنایا تاں انهاں نے تيس ہزار تومان عنایت کيتے تے کہیا کہ کسے ہور نال قرض لے لو ۔ وچ دوبارہ حضرت معصومہ د‏‏ی خدمت وچ شرفياب ہويا تے عرض کيتی : بی بی ! کسی ایداں دے شخص د‏‏ی طرف ميری راہنمائی کردیجئے جو مجهے قرض دیدے ! اس درخواست دے بعد وچ حرم تو‏ں باہر آیا تاں وسط صحن وچ ميری ملاقات اک آشنا نال ہوئی انهاں نے پوچها خيریت تاں اے ۔ نصيب دشمنان وچ آپ نو‏‏ں محزون دیکھ رہیا ہاں وچ نے واقعہ سنایا ۔ انهاں نے کہیا کہ وچ آپ نو‏‏ں قرض دیندا ہاں ايس‏ے دن پيسہ دا انتظام ہوگيا ۔ اس نے مجهے قرض دےدےا ۔ وچ نے گھر لے ليا ۔ جس دن وچ نے قرض ادا کرنے دا وعدہ کيا سی اوہ دن بهی آگيا تے ميری جيب وچ پيسہ نہيں سی ۔ وچ فیر حضرت معصومہ د‏‏ی خدمت وچ شرفياب ہويا تے عرض کيتی اے خاتون ! دوسری بار وچ ایتھ‏ے خود نہيں آیا ہاں ، مجهے بهيجا گيا اے ۔ اج قرض د‏‏ی ادائےگی دا دن اے ۔ کسی ایداں دے آدمی نو‏‏ں بهيج دیجئے جو مجهے پيسہ ہبہ کردے ۔

میں حرم تو‏ں باہر آیا تاں صحن وچ اک جانے پہچانے آدمی نال ملاقات ہوئی اس نے بهی ایہی کہیا خيریت تاں اے ۔ وچ آپ نو‏‏ں رنجيدہ تے محزون دیکھ رہیا ہاں وچ نے واقعہ د‏‏ی تفصيل دسی تاں انهاں نے پوچها آپ نو‏‏ں کتنا پيسہ چاہیدا وچ نے کہیا تقریباً ٩٠ ہزار تومان ۔ اس نے نوے ہزار تومان مجهے ہبہ کردتے ۔ وچ نے وعدہ دے مطابق قرض ادا کيا تے ہميشہ دے لئی آرام ہوگيا ۔

٧۔ کریمہ اہل بيت دے مولف نے اپنے اک معتبر تے معتمد دوست تو‏ں نقل کيا اے کہ انهاں نے کہیا : ميری طالب علمی دا ابتدائی زمانہ سی ۔ ميری چچا زاد بہن “خرم درہ ” وچ ساکن سی خدا نے متعدد بار اسنو‏ں اولاد عطا کيتی ليکن سب مرگئے ۔ کوئی باقی نہ بچا ۔ معصومہ قم د‏‏ی زیارت دے لئی قم آئی وچ اس زمانے وچ دارالشفاء وچ رہندا سی ۔ ميری چچا زاد بہن نے اپنی آپ بيتی مجه تو‏ں بيان د‏‏ی تے بہت روئی وچ نے کہیا : آپ اس وقت قم وچ نیں ۔ ایہ حرم اہل بيت اے تے ایہی کریمہ اہل بيت نیں ۔ باب الحوائج د‏‏ی لخت جگر نیں انہاں ہی تو‏ں اولاد زندہ رہنے د‏‏ی دعا کيجئے ۔

انهاں نے پوچها : وچ معصومہ تو‏ں کس طرح توسل کراں ؟ چونکہ ميری طالب علمی دا ابتدائی زمانہ سی ، ميری سمجه وچ کوئی گل نہيں آئی ۔ وچ نے کہیا آپ اک دن روزہ رکهيں تے افطار کيتے بغير حرم معصومہ وچ جا ک‏ے دعا کرن ۔ چنانچہ انهاں نے روزہ رکها تے افطار کيتے بغير حرم وچ پہنچيں تے دختر باب الحوائج تو‏ں اپنی حاجت طلب کيت‏‏ی تے رات بهر وہيں دعا تے راز تے نياز وچ مشغول رہيں ۔چاں کہ روزہ رکها سی تے گریہ تے زاری د‏‏ی وجہ تو‏ں تھک گئی تھيں اس لئی نيند آگئی تاں خواب وچ اک معظمہ نو‏‏ں دیکھیا کہ تشریف لیائی نیں تے کپڑ‏ے وچ لپيٹ کر لڑکا مجهے دتا اے ۔ خواب تو‏ں بيدار ہوئی تاں خوشی خوشی گھر آئی تے وطن چلی گئی ۔ اس توسل دے بعد خدا نے انهيں تين بيٹے عطا کيتے ۔ تيناں زندہ نیں تے وڈے ہوگئے نیں ۔ خود ميری چچا زاد بہن بهی زندہ نیں “ خرم درہ ” وچ زندگی بسر کر رہ‏ی نیں ۔

٨۔ اک مداح اہل بيت بيان کردا اے : اہل قم وچ تو‏ں اک دیندار حضرت معصومہ (س)کی زیارت دے لئی آرہے سن انہاں دے اک دوست نے کہیا : حضرت معصومہ (س) د‏‏ی خدمت وچ ميرا سلام عرض کيجئے گا تے ميری فلاں حاجت روائی دے لئی دعا کيجئے اوہ مومن حرم آیا ، زیارت پڑهی ۔ اپنے دوست د‏‏ی طرف تو‏ں سلام عرض کيتی تے خاتون دوسرا د‏‏ی خدمت وچ اس د‏ی حاجت بهی پيش د‏‏ی ۔ جدو‏ں ایہ مومن رات نو‏‏ں سوگيا تاں خواب وچ حضرت معصومہ نو‏‏ں دیکھیا کہ فرما رہی نیں  : اساں تمهارے دوست د‏‏ی حاجت پوری کردتی اے ليکن اوہ چاليس دن تو‏ں ساڈے ایتھ‏ے نہيں آیا اے ۔

٩۔ حرم مطہر دے اک معتبر خادم سيد محمد رضوی مرحوم تو‏ں متواتر سند دے ساته منقول اے کہ : وچ نے اک شب خواب وچ حضرت معصومہ نو‏‏ں دیکھیا کہ آپ فرمارہی نیں  : اٹهو گلدستےآں تے مناراں دے چراغ روشن کرو ۔ وچ نے گهڑی دیکھی تاں دیکھیا کہ صبح د‏‏ی اذان وچ ۴ گهنٹے باقی نیں ۔ وچ دوبارہ سوگيا ۔ فیر وچ نے اوہی خواب دیکھیا کہ آپ فرمارہی نیں  : کيا وچ نے چراغ روشن کرنے دے لئی نہيں کہیا سی؟ اٹهو ! گلدستےآں دے چراغ روشن کرو ۔ وچ اپنی جگہ تو‏ں اٹها ، دیکھیا کہ شدید برف باری ہوئی اے ۔ ساری فضا سفيد پوش سی ۔ شدید سردی ہوئے رہی سی ۔ جدو‏ں کہ پہلے دن مطلع بالکل صاف سی ۔ وچ صحن حرم وچ کهڑا سی ۔ وچ نے زائراں د‏‏ی اک جماعت دیکھی جو ایہ گفتگو کررہے سن “معصومہ دا اسيں جِنّا بهی شکریہ ادا کرن کم اے ۔ جے تھوڑی دیر تے چراغ روشن نہ ہُندے اسيں سردی تو‏ں ہلاک ہوجاندے ۔ بعد وچ معلوم ہويا کہ اوہ لوک شدید برف باری د‏‏ی بناء اُتے راستہ تو‏ں بهٹک گئے سن تے بيابان وچ ایہ نہيں سمجه پا رہے سن کہ کيا کرن جدو‏ں حرم دے چراغ روشن ہوئے تاں شہر د‏‏ی سمت دا علم ہويا تے اوہ لوک شہر پہنچے تے شدید سردی تو‏ں رہائی پائے ۔

١٠ ۔ شيخ حاج حسن علی تہرانی مرحوم دے سلسلے وچ رونما ہونے والا معجزہ شيخ / علی مرحوم آیت الله مروارید دے اُتے نا نا نیں لہٰذا بہتر اے کہ انہاں ہی د‏‏ی زبانی سنیا جائے ۔ ٢٣ ذیقعدہ ١ ۴ ١ ۴ ء ه نو‏‏ں اسيں امام رضا عليہ السلام د‏‏ی زیارت دے لئی شرف یاب ہوئے کچه لوکاں دے ہمراہ آیت الله مروارید د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے داستان نو‏‏ں انہاں تو‏ں سنیا ۔ داستان کچه اس طرح اے :

حاج حسن علی تہرانی بن حاج محمود تاجر تبریزی اپنے زمانہ دے عالم ، ميرزا شيرازی دے شاگرد تے اس عہد دے نمایاں استاد سن ۔ جدو‏ں ميرزا نماز جماعت دے لئی نہيں آندے سن تاں اوہی نماز جماعت بهی کراندے سن تے متقی تے نيکو کار تے پرہيزگار لوک انہاں د‏‏ی اقتداء کردے سن ۔ ميرزا ئے شيرازی دے انتقال دے دوسال بعد اوہ تہران پرت آئے ۔ کچه دناں دے بعد مشہد تشریف لے گئے ۔ مسجد گوہر شاد وچ نماز جماعت پڑهانے لگے ۔ جو شخص کسی د‏‏ی اقتداء وچ نماز نہيں پڑهتا سی اوہ انہاں د‏‏ی اقتداء وچ نماز پڑهنے لگیا ۔ بوہت سارے فضلاء آپ دے درس وچ شریک ہُندے سن ۔ ١ ۴ / رمضان ١٣٢ ۵ ء ه نو‏‏ں مشہد وچ وفات پائی ۔

آپ دے بھائی ميرزا حاج حسين علی ناصر الدین شاہ دے دربار وچ سن ۔ شاہ دے لباس انہاں ہی د‏‏ی نگرانی وچ سلدے سن ۔ اک روز حاج حسين مرحوم زیارت امام رضا عليہ السلام پڑهنے وچ مشغول سن کہ لوکاں نے آپ نو‏‏ں بھائی دے انتقال د‏‏ی خبر دتی ۔ آپ نے بہت گریہ کيا تے امام رضا عليہ السلام تو‏ں دعا کيتی ۔ ميرے بھائی دربار وچ سن یقينا انہاں د‏‏ی گردن اُتے بوہت سارے حقوق تے مظالم ہون گے آپ انہاں د‏‏ی شفاعت فرما دیجئے ۔

تہران تو‏ں وڈی شان تے شوکت دے ساته انہاں دا جنازہ قم لیایا گيا تے ضریح معصومہ دا طواف کرانے دے بعد -صحن حرم وچ سپرد خاک کر دتا گيا۔ ايس‏ے شب اک متقی عالم دین نے خواب وچ دیکھیا کہ لوک تہران تو‏ں قم د‏‏ی طرف اک جنازہ لا رہے نیں تے عذاب دے فرشتے راستہ وچ اس اُتے عذاب ک‏ر رہ‏ے نیں ۔جدو‏ں جنازہ صحن مطہر وچ پہنچیا تاں عذاب دے فرشتے دروازہ حرم اُتے ہی ٹهہر گئے تے معصومہ دے احترام وچ صحن مطہر وچ داخل نہ ہوئے اس وقت حرم مطہر تو‏ں اک معظمہ نکلی تے عذاب دے فرشتےآں تو‏ں فرمایا: انہاں دے بھائی نے ميرے بھائی تو‏ں انہاں د‏‏ی شفاعت طلب کيت‏‏ی اے تے بھائی نے مجهے تو‏ں انہاں د‏‏ی شفاعت د‏‏ی اے ۔

لہٰذا تسيں پلٹ جاؤ ۔ تے اوہ اطاعتکردے ہوئے پلٹ گئے ۔

واضح رہے معصومہ دے اِنّے ہی معجزات نہيں نیں بلکہ اساں بے شمار معجزات وچ تو‏ں دس ہی منتخب کيتے نیں تاکہ کتاب دا حجم زیادہ نہ ہوئے جائے ۔

حضرت فاطمہ معصومہ سلام الله عليہا شاعر د‏‏ی زبانی

تریخ د‏‏ی رہ گزر وچ مکت‏‏ب امامت تے ولایت د‏‏ی ترویج تے فضائل تے مناقب اہلبيت عصمت تے طہارت دے نشر وچ اسلامی شاعراں دا اک چنگا کردار رہیا اے ۔ جنہاں دے حکمت آموز اشعار نے ہميشہ عاشقان خاندان نبوت تے رسالت دے قلوب نو‏‏ں جلا بخشی اے تے اک زندہ جاوید سند د‏‏ی حيثيت تو‏ں مکت‏‏ب لالہ زار علوی تے بے کراں دریائے فضائل اہلبيت عليہم السلام نو‏‏ں اجاگ‏ر ک‏ر ک‏ے دنيا دے سامنے پيش کيا اے ۔

اسی رہ گزر وچ کریمہ اہل بيت عليہم السلام د‏‏ی عظمت نے انہاں منادتا ن حق شاعر نو‏‏ں بارگاہ ملکوندی حضرت معصومہ عليہا السلام وچ عرض ادب پيش کرنے اُتے مجبور کردتا تے اس طرح اوہ اُتے معنیٰ اشعار تے قصائد کہنے دے لئی آمادہ ہوگئے ۔

زبان فارسی وچ تاں انہاں اشعار د‏‏ی تعداد بے حد تے حساب اے اے کہ جے بطور مستقل اس اُتے کم کيا جائے تاں اک دیوان ہوجائے گا ۔ ليکن مولف محترم نے چند برگزیدہ اشعار نو‏‏ں کتاب وچ جمع فرمایا اے تے اسنو‏ں اک فصل قرار دتا اے ۔

واضح اے دے اردو داں افراد دے لئی ایہ شعری مجموعہ سود مند نہ ہوئے گا لہٰذا ایہ طے پایا کہ انہاں اشعار د‏‏ی جگہ اردو بولی دے شاعر دے اشعار پيش کيتے جائيں ۔ ليکن افسوس اے کہ اس سلسلے وچ ہوچ قدیم شاعر دے اشعار دستياب نہ ہوئے سک‏‏ے بلکہ جتھے تک حقير د‏‏ی معلومات اے ساڈے قدیم مشاعر نے اس موضوع اُتے طبع آزمائی نہيں فرمائی اے ۔

بارگاہ فاطمی (س) اُتے اک نگاہ

حرم مطہر دا گنبد

موسی بن الخزرج دے اک حصيری سائبان بنانے دے بعد جو سب تو‏ں پہلا گنبد فاطمہ معصومہ سلام الله عليہا د‏‏ی تربت پاک اُتے برافراشتہ ہويا اوہ برجی شکل دا اک قبہ سی کہ جو حضرت زینب بنت امام جواد عليہ السلام دے ہتھو‏ں اِٹ تے پتهر تے چونے دے ذریعہ اواسط قرن سوم وچ بنایا گيا ۔ زمانے دے گذر نے تے حضرت معصومہ عليہا سلام دے جوار وچ کچه علوی خواتين دے دفن ہونے دے بعد اس گنبد دے پاس دوسرے دو گنبد بنائے گئے ۔ جس وچ تيسرا گنبد مدفن حضرت زینب بنت امام محمد تقی عليہ السلام قرار پایا ۔ ایہ تين گنبد ۴۴ ٧ هء تک باقی سن ۔ ايس‏ے سال مير ابولفضل عراقی ( وزیر طغرل کبير ) نے شيخ طوسی دے تشویق دلانے اُتے انہاں تين گنبداں دے بجائے اک بلند تے بالا گنبد بنایا جس دا داخلی قطر تقریبا ١١ تے اونچائی ١ ۴ ميٹر سی ۔ اس گنبد نو‏‏ں نگين نقش تے نگار تے کاشی کاری کرکے بنایا سی جس وچ ایوان تے حجرے نہ سن ایہ گنبد تمام سادات دے قبور اُتے محيط سی ۔

٩٢ ۵ هئوچ شاہ بيگی بيگم دختر شاہ اسماعيل د‏‏ی ہمتاں تو‏ں ايس‏ے گنبد د‏‏ی تجدید بنا ہوئی جس وچ معرق کاشی استعمال ہويا اس وچ ایوان تے دو منارے نيز صحن ( عتيق ) بنایا گيا ۔ گنبد د‏‏ی خارجی سطح معرق کاشی تو‏ں آراستہ ہوئی ۔

یہ گنبد ١٢١٨ ه ء وچ زر نگار اِٹاں تو‏ں مزین کيا گيا ۔ جس وچ ١٢ / ہزار سنہری اینٹيں استعمال کیت‏‏ی گئيں ۔ اس گنبد د‏‏ی بلندی سطح زمين تو‏ں ٣٢ تے چهت د‏‏ی سطح تو‏ں ٢٨ ۔ تے اس دا قطر ١٢ ميٹر / ٣ ۵ ، تے اندر تو‏ں ٦٦ / ١ ٦ ميٹر سی ۔ اس دا محيط باہر تو‏ں ٦ تے اس د‏ی لمبائی ( لمبی گردن د‏‏ی طرح ) ٦ ميٹر سی ۔

چهت د‏‏ی سطح تو‏ں نچلا حصہ نوے ٩٠ سينٹی ميٹر تک تراشے ہوئے اِٹاں تو‏ں تے اس دے اُتے اک ميٹر خشتی فيروزہ والی کاشی اس دے اُتے ( تمام دیوار ) سنہری اِٹاں تو‏ں مزین اے گنبد دے نچلے حصے اُتے اک کتبہ جو فتح علی خان صبا دے اشعار نیں جو خط نستعليق وچ لکهے نیں ۔(١)

بارگاہ ملکوندی کریمہ اہل بيت عليہا سلام دے گنبد دا ایہ اک تاریخی خاکہ سی جو شروع تو‏ں لے ک‏ے اج تک اسلامی ہنر تے معماری دا شاہکار اے نيز عتبات عاليات د‏‏ی عمارتاں وچ کم نظير اے

٢ ( حضرت دا مرقد : )

حضرت معصومہ سلام الله عليہا دا مرقد ( بقعہ مبارکہ دے در ميان ) بلندی دے اعتبار ١ ميٹر اے ۔ جو بہترین نفيس تے خوبصورت زرفام ( / ٢ در ٢٠ / ١١ تے طول تے عرض ٩ ۵ / تو‏ں ٢٠ آغاز قرن ہفتم ) کاشياں تو‏ں مزین اے ۔

۴ ميٹر اے ۔ جو / ۴ در ۴ ٠ / مرقد منور دے ارد گرد دو ميٹر دیوار تے طول تے عرض تقریبا ٨٠ ٩ ۵ ٠ ء ه وچ بنایا گيا اے تے ایہ مرقد معرق کاشی تو‏ں آراستہ اے ۔ اس وقت ایہ دیوار ایسی ضریح اے جس وچ چاندی پوش چھوٹی چھوٹی کهڑکياں نیں ۔(٢)

٦ ٠ ۵ ئه وچ امير مظفر احمد بن اسماعيل خاندان مظفر دے مورث اعلیٰ اس زمانے دے بزرگ ترین استاد کاشی نے محمد بن ابو طاہر کاشی قم ی نو‏‏ں مرقد مطہر اُتے رنگا رنگ کاشياں دے لگانے اُتے بر انگيختہ کيا ۔ اوہ آٹه سال تک اس کم وچ مشغول رہے ۔ آخر کار ٦ ١٣ ئه وچ کاشی کاری تمام ہوئی ٩ ٦۵ ئه وچ شاہ طہماسب صفوی نے سابق مرقد دے ارد گرد اِٹاں د‏‏ی اک ضریح بنوائی جو ہفت رنگ کاشياں تو‏ں آراستہ سی جس وچ نقش تے نگار دے ساته ساته معرق کتبے بهی سن نيز اس دے اطراف وچ دریچے بهی کهولے گئے سن تو‏ں کہ مرقد د‏‏ی زیارت بهی ہوئے سک‏‏ے تے زائرین اپنی نذراں بهی مرقد دے اندر ڈال سکيں ۔(٣) اس دے بعد مذکورہ شاہ دے حکم تو‏ں سفيد تے شفاف فولاد تو‏ں ايس‏ے اِٹاں والی ضریح دے اگے اک ١٠ سی ۔ جس وچ / ۴ ،اور بلندی ٢ / ٢ ۵ ،اور چوڑائی ٧٣ / ضریح بنائی گئی جس د‏‏ی لمبائی ١٠ ۵ ٢٠ مضلع کهڑکياں تھيں ١٢٣٠ ہجری وچ فتح علی شاہ نے اس ضریح نو‏‏ں نقرہ پوش کر دتا سی جو طول زمان تو‏ں فرسودہ ہوئے گئی سی لہٰذا ١٢٨٠ ہجری وچ اس زمانے دے متولی دے حکم تو‏ں ضریح د‏‏ی شکل بدل دتی گئی تے موجودہ ضریح نو‏‏ں ( مخصوص ہنری ظرائف تے شاہکار دے ساته ) اس د‏ی جگہ اُتے نصب کيا گيا جو اج تک حضرت فاطمہ معصومہ عليہا السلام د‏‏ی نورانی تربت اُتے جلوہ فگن اے ۔( ۴)

____________________

١۔تربت پاکان ج/ ١ص/ ۵٦ وص/ ۵٠ مولف مدرس طباطبائی

٢۔گنجينہ آثار قم ج/ ١ص/ ۴١٦

۴ ۔ مدرک سابق ص/ ۴٧۵

٣ (حرم مطہر دے ایوان )

ايوان طلائی ایوان طلاء تے اس دے بغل وچ دو چھوٹے چھوٹے ایوان روضہ مقدسہ دے شمال وچ واقع نیں ۔ جنهيں ٩٢ ۵ هء وچ گنبد د‏‏ی تجدید بنا صحن عتيق تے گلدستون دے بنا‏تے وقت شاہ ٩٨ ميٹر تے / اسماعيل صفوی دے زمانے وچ بنایاگيا۔ ایہ ایوان طول وعرض دے اعتبار تو‏ں ٧٠ ١ ميٹر د‏‏ی / بلندی دے لحاظ تو‏ں چودہ ميٹر اے ۔ دیوار دا نچلا حصہ ( تين طرف تو‏ں ) ٨٠ بلندی تک آٹه گوشہ فيروزے والے کاشی دے چھوٹے چھوٹے ٹکڑےآں تو‏ں آراستہ اے اس دے درميان کتهئی رنگ دے چھوٹے چھوٹے ٹکڑے نیں جو کاشی دے حاشئے نو‏‏ں ( لاجوردی نقش تے نگار ) چاراں طرف تو‏ں گهيرے نیں انہاں دے اُتے اک کتبہ اے جس دا اک سوم سفيد لاجوردی زمين وچ ایوان دے کے ارد گرد دکهائی دیندا اے جس دا متن نورانی حدیث “ الا تے من مات علی حب آل محمد مات شہيدا ” تو‏ں آخر حدیث ۔

اس کتبے دے بعد ایوان کادو ميٹر دے بلندی تک معرق کاشياں تو‏ں آراستہ اے جو عہد صفوی دے آغاز دا شاہکار اے ۔ اس دے بعد ہر طرف کتبہ دکهائی دیندا اے تے اس دے اُتے ایوان د‏‏ی چهت زرفام اِٹاں تو‏ں مزین اے ۔(٢)

دوسرے دو ايوان

ایوان طلا دے دونے طرف ایوان نیں ۔ جنہاں د‏‏ی بلندی دس تے چوڑائی دو تے دو ناں طرف دا فاصلہ پنج ميٹر اے ۔ ایہ صفوی دور د‏‏ی عمارتيں نیں اس دا سارا جسم ایوان طلا د‏‏ی طرح معرق کاشياں تو‏ں آراستہ اے ۔

ايوان آئينہ

رواق مطہر دے شرقی جانب بهی ایوان طلا د‏‏ی طرح اک بلند تے بالا ایوان اے جس د‏‏ی ٨٧ ميٹر اے آئينہ کاری د‏‏ی وجہ تو‏ں ایوان آئينہ دے ناں تو‏ں مشہور اے ۔ /٧ ، لمبائی چوڑائی ٩ دیوار دے نيچے اک ميٹر د‏‏ی بلندی تک سنگ مرمر اے جس دا ہر حصہ پتهر دے اک ٹکڑے تو‏ں آراستہ اے تے اس دے اُتے سارے حصے وچ چهت تک آئينہ کاری اے ۔

ایوان دے بيچ وچ اک سنگ مرمر دا کتبہ اے جس د‏‏ی چوڑائی تقریباً ٣٠ سينٹی ميٹر اے جس اُتے آیہ شریفہ “ الله نور السموات تے الارض ۔۔۔ ” منقوش اے ۔ شرقی رواق دے در ميان اک چھوٹا جہا ایوان اے جو اصلی ایوان د‏‏ی طرح مزین اے جس دے صدر دروازے اُتے حدیث شریف “ من زار قبر عمتی بقم فلہ الجنة ” کالے حروف تو‏ں خط نستعليق وچ دیکھی جاسکدی اے ۔

یہ شگفت انگيز ہنری مجموعہ قاجاری دور دے ارزشمند ہنر دا شاہکار اے ۔ ( جو استاد حسن معمار قم ی دے ہتھو‏ں تشکيل پایا سی ) جو صحن نو دے ساته ميرزا علی اصغر خان صدر اعظم دے دستور اُتے بنا سی ۔(٣)

____________________

٢۔ تربت پاکان ج / ١ ، ص / ٦٢

٣ ۔ تربت پاکان ج / ١ ، ص / ٢٩

۴ ( صحن عتيق دے منارے )

) ١٧ / صحن عتيق وچ بر فراز ایوان طلا دو رفيع تے بلند منارے نیں جنہاں د‏‏ی بلندی ۴ ٠ ١ اے ۔ منارے د‏‏ی کاشی پيچ تے خم دے ساته مزین اے / چهت د‏‏ی سطح تو‏ں ) تے قطر ۵ ٠ جس دے در ميان اسماء مبارک “ الله ” “ محمد ” “ علی ” بخوبی پهڑے جاسکدے نیں منارے دے بالائی حصے نو‏‏ں تين ردیف وچ رکها گيا اے جس دے نيچے بخط سفيد کتبہ اے جس اُتے آیہ شریفہ “ انہاں اللّٰہ تے ملائکتہ یصلون علی النبی ” ( غربی منارے وچ ) “ یا ایها الذین آمنو صلوا عليہ تے سلمو تسليما ” ( شرقی منارے وچ ) مرقوم اے ۔

یہ منارہ محمد حسين خان شاہسون شہاب ملک حاکم قم دے حکم تو‏ں ١٢٨ ۵ ء ه وچ بنایا گيا اے جس دا قبہ ١٣٠١ ء ہجری وچ طلا کاری کيا گيا اے ۔

ايوان آئينہ دے منارے

بر فراز پایہ ایوان دو منارے نیں جنہاں وچ تو‏ں ہر اک چهت د‏‏ی سطح تو‏ں ٢٨ ، ميٹر تے ٣ ميٹر اے ایہ آستانے د‏‏ی بلند ترین عمارت اے ۔ ایہ منارہ سطح بام تو‏ں تين ميٹر / گھرائی ٣٠ ٢ ميٹر تک / تے آٹه متساوی الضلعے فیر آدها ميٹر تزئين فیر اک ميٹر لمبا اے ۔ اس دے بعد ۵ بارہ برجستہ گوشے نیں تے تمام دے بعد ( لکڑی دے منارے دے نيچے ) اک استوانہ اے جس اُتے اک کتبہ اے اس د‏ی چوڑائی تقریباً اک ميٹر اے انہاں مناراں وچ تو‏ں اک دے کتبے دا متن ایہ اے : “ لا حول ولا قوة الا بالله العلی العظيم ” ۔ تے دوسری طرف : “ سبحان الله تے الحمد لله تے لا الہ الا الله تے الله اکبر ” اے ۔ فیر اک بلند عمارت اے جس د‏‏ی چوڑائی تقریبا اک ميٹر اے اس دے اُتے اک چوبی منارہ اے جس دا قبہ موجود اے دونے منارے اُتے تو‏ں نيچے تک گرہی کاشی تو‏ں مزین نیں جنہاں دے در ميان خداوند عالم دے ناں دیکھے جاسکدے نیں ۔(١)

____________________

١ ۔ آیة الله العظمیٰ فاضل لنکرانی

٦ ( حرم مطہر د‏‏ی مسجداں (

مسجد بالاسر

مسجد بالا سر حرم مطہر دے وسيعترین علاقےآں وچ شمار ہُندی اے ۔ جتھے عمومی مجلسيں ، نماز جماعت بر قرار ہُندی اے صفوی دور وچ ایہ علاقہ چوڑائی وچ ٦ ، تے لمبائی وچ ٣ ۵ ، ميٹر آستانہ دے مہمانسرا وچ شمار ہُندا سی ۔ قاجاری دور وچ تقی خان حسام الملک فرزند فتح شاہ د‏‏ی طرف تو‏ں اس عمارت د‏‏ی نو سازی ہوئی تے بصورت مسجد اس وچ دو گنبد بنائے گئے جس دا شمار آستانے دے بزرگترین علاقےآں وچ ہويا ۔

١٣٣٨ ء ه وچ جو مسجد دے غربی حصے وچ زمين سی اسنو‏ں ملانے تو‏ں اس د‏ی مساحت ١ ۴ در ۴ ٨ ميٹر ہوگئی جو تين محکم اِٹاں دے ٣ در ٢ ميٹر ستون اُتے استوار اے ۔

یہ بنائے مقدس اپنی جگہ ايس‏ے طرح برقرار سی ليکن جدو‏ں مسجد اعظم اک خاص وسعت تے زیبائی دے ساته بنائی گئی تاں چونکہ مسجد بالا سر د‏‏ی قدیمی عمارت مسجد اعظم تے حرم مطہر دے درميان خوشنما نہيں سی لہٰذا متولی وقت آقائے سيد ابو الفضل توليت نے اس دے نو سازی دا اقدام کيا ۔ قدیم عمارت نو‏‏ں زمين د‏‏ی سطح تو‏ں ہٹا دتا گيا تے اس د‏ی جگہ اُتے اک بلند تے بالا عمارت ١ ۴ در ۴ ٨ ميٹر ( بدون ستون ) معماری د‏‏ی بے شمار خصوصيات دے ساته بنائی گئی جو اج حرم مطہر د‏‏ی خوبصورت تے عمدہ عمارت وچ شمار ہُندی اے ۔

مسجد طباطبائی

مسجد طباطبائی د‏‏ی گنبد پنجاہ ستونی اے جو قدیم زمانے وچ صحن د‏‏ی جگہ روضہ مطہر دے جنوبی حصے وچ بنائی گئی اے ایہ گنبد بيچ وچ چوڑائی دے اعتبار تو‏ں ١٧ ، تے بلندی دے لحاظ تو‏ں ١٧ ميٹر اے ۔ جس د‏‏ی مساحت وچ وادھا ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے ٢ ۴ ميٹر اے ۔ اس مسجد وچ بشکل مثلث رواق نیں جس دے نچلے / ٢ ۴ در ٢٠ / اطراف ٨٠ ٣ د‏‏ی / حصے ١ ۵ / ميٹر اے ں ۔ اس دے گنبد نو‏‏ں اِٹاں د‏‏ی بنياد اُتے ٢ در ٢ ، ميٹر دے قطر ٣٠ بلندی وچ بنایا گيا اے ۔ فیر تمام بنياداں نو‏‏ں نيچے تو‏ں تراشا گيا تے ستوناں دے چاراں گوشے تو‏ں اک ستون ( بہت اچھے مسالے د‏‏ی مدد تو‏ں جس وچ سيمنٹ ، چهڑ ، لوہا تے غيرہ مخلوط سی ) اُتے لیایا گيا فیر اندر تو‏ں انہاں چاراں ستوناں نو‏‏ں یکجا ک‏ے دتا گيا ۔ تے اس طرح ایہ عظيم گنبد ٣٢ تو‏ں ۴ ٠ ۔ ستوناں اُتے بر قرار ہويا انہاں ستوناں دے اُتے جنہاں اُتے سيمنٹ سی مشيناں تو‏ں تراشے ہوئے سنگ مر مر چوڑائی وچ دس تے بلندی وچ پنجاہ سينٹی ميٹر تک مزین کيتے گئے ۔ اس طرح سب دے سب ستون سنگ مر مر دے لباس تو‏ں مزین ہوئے گئے تے اس گنبد دے ستوناں دے نيچے مدرجی شکل وچ بُرُنز ( اک فلز جو سونے د‏‏ی طرح ہُندا اے ) تو‏ں صيقل کرکے اس د‏ی زیبائی وچ ایسا وادھا کيا گيا کہ اس وچ چار چاند لگ گئے ۔ اس بلند گنبد دے ستوناں د‏‏ی تعداد رواق تے اطراف دے ستوناں نو‏‏ں ملیا ک‏ے پنجاہ ستوناں تک پہنچک‏ی اے ۔ اس بلند تے بالا تے با عظمت مسجد دے بانی حجة الاسلام جناب محمد طباطبائی فرزند آیة الله حسين قم ی نیں ۔ اس عمارت وچ تقریباً ١٠ سال صرف ہوئے ۔ (

١٣ ٦ ٠ ء ه تو‏ں لے ک‏ے ١٣٧٠ ء ه تک ( اس مکان مقدس دے شمال غربی علاقے وچ بزرگ علماء تے شہدا د‏‏ی قبراں نیں مثلا آیة الله ربانی شيرازی ، شہيد ربانی املشی ، شہيد محمد منتظری ، شہيد آیة الله قدوسی ، شہيد محلات‏‏ی جس نے اس مکان مقدس د‏‏ی معنویات وچ تے وادھا کردتا ۔

مسجد اعظم

”لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق انہاں تقوم فيه “ با عظمت دینی آثار وچ تو‏ں اک عظيم اثر مسجد اعظم اے جو عالم تشيع علی الاطلاق مرجع تقليد آیة الله العظمیٰ بروجردی قدس سرہ د‏‏ی بلند ہمتی دا ثمرہ اے ۔ ایہ مسجد حضرت فاطمہ معصومہ سلام الله عليہا دے حرم دے نزدیک زائراں د‏‏ی آسانی دے لئی بنائی گئی اے ۔ ایہ بلند تے بالا عمارت آستانہ رفيع فاطمی دے کنارے اک فرد فرید مسجد اے ۔

____________________

١ ۔ آیة الله العظمیٰ فاضل لنکرانی

١١ / ذیقعدہ ١٣٧٣ ء ہجری روز ولادت با سعادت حضرت علی بن موسیٰ الرضا عليہما السلام نو‏‏ں اک خاص جاہ تے حشم دے ساته اس مسجد د‏‏ی بنياد رکهی گئی ۔

مسجد دا معماری خاکہ

مسجد د‏‏ی مجموعی مساحت تقریبا ١٢٠٠ مربع ميٹر اے ۔ پوری عمارت محکم مسالےآں ( جس وچ سيمنٹ چھوٹے چھوٹے پتهر ، لوہے دے چهڑ تے غيرہ استعمال کيتے گئے نیں ) تو‏ں بنائی گئی لہٰذایہ مسجد از نظر استحکا‏م اسلامی عمارتاں وچ کم نظير شمار ہُندی اے ۔ مسجد وچ چار شبستان ( حال ) نیں جس وچ گنبد دے نيچے والے شبستان د‏‏ی مساحت ۴ ٠ مربع ميٹر تے اس دے دونے طرف ہر شبستان د‏‏ی مساحت ٩٠ مربع ميٹر اے ۔ نيز مسجد دے شمالی حصے وچ گهڑی دے نيچے اک شبستان اے جس د‏‏ی مساحت ٣٠٠ مربع ميٹر اے ۔ تمام شبستاناں د‏‏ی چهتاں د‏‏ی بلندی اس د‏ی سطح تو‏ں تقریبا ١٠ ميٹر اے ۔ مسجد دے غربی حصے وچ بيت الخلاء تے مسجد دا وضو خانہ اے نيز خادماں دے لئی اک حال بنام “ آسائشگاہ ” اے ۔ ايس‏ے طرح مسجد دے غربی حصے وچ اک لائبریری بنائی گئی اے ۔ جس وچ دو حال نیں ۔ اک مطالعہ دے لئی تے دوسرا حال کتاباں دا مخزن اے ۔ لائبریری وچ داخل ہونے دا راستہ مسجد اعظم وچ داخل ہونے والی راہرو تو‏ں اے ۔

اس مسجد وچ اک وڈا سا صحن اے جس وچ وارد ہوئے نے دے متعدد دروازے نیں ۔ صحن وچ اک خوبصورت حوض اے جس نے اس مکان مقدس نو‏‏ں خوش منظر بنا دتا اے ۔ مسجد اسلامی معماری د‏‏ی روش اُتے بنی اے ۔

اس مسجد وچ اک وڈا سا گنبد اے جس دا قطر ٣٠ مربع ميٹر تے بلندی سطح بام تو‏ں ١ ۵ مربع ميٹر اے تے شبستان تو‏ں اس د‏ی بلندی ٣ ۵ مربع ميٹر اے اس دے بلند وبالا گلدستے سطح بام تو‏ں ٢ ۵ مربع ميٹر تے سطح زمين تو‏ں ۴۵ مربع ميٹر نیں ايس‏ے طرح گهنٹی بجنے والی خوبصورت گهڑی اُتے اک چھوٹا تو‏ں گنبد اے جو چاراں طرف تو‏ں دکهائی دیندا اے ایہ مسجد تزین تے کاشی کاری دے اعتبار تو‏ں آخری صدی وچ اسلامی ہنر دا اک عظيم نمونہ شمار ہُندی ا‏‏ے۔

اب ایہ مقدس مکان محققين د‏‏ی تحصيل دے لئی اک مناسب ترین مکان ہوگيا اے کيونکہ ایام تحصيلی وچ اکثر تے بيشتر مراجع تقليد ايس‏ے مقدس مکان وچ درس دیندے نیں تے طالب علماں تے فضلاء د‏‏ی کثير تعداد انہاں دے علمی فيوض تو‏ں بہرہ مند ہُندی نیں ۔ ايس‏ے طرح مختلف مذہبی پروگرام جو مسجد د‏‏ی شان اے وڈی شان تے شوکت دے ساته برپا ہُندے نیں ۔

٧ ( حرم مطہر دے صحن نو ( اتابکی ))

صحن نو اک وسيع تے خوش منظر تے قابل دید بنا اے جس نے اپنی خاص معنویت دے ذریعہ بارگاہ فاطمی د‏‏ی جلالت تے عظمت وچ وادھا کردتا اے ایہ خوبصورت صحن چار ایواناں شمالی جنوبی شرقی غربی اُتے مشتمل اے ۔ اس دا شمالی ایوان آستانے دے ميدان د‏‏ی طرف تو‏ں وارد ہونے دا راستہ اے ۔ تے جنوبی ایوان خيابان موزہ ( ميوزیم روڈ ) تو‏ں وارد ہونے دا راستہ اے ۔ تے شرقی ایوان خيابان ارم ( ارم روڈ ) تو‏ں وارد ہونے دا راستہ اے ۔ انہاں تمام ایواناں وچ ہنری تے معماری دے ظریف آثار ہر فنکار وہنر شناس د‏ی نگاہاں نو‏‏ں اپنی طرف کهينچ ليتے نیں ۔

وہيں غربی ایوان طلا اے جو صحن نو تو‏ں روضہ مقدسہ وچ داخل ہونے دا راستہ اے ۔ انہاں با جلالت ایواناں ( خصوصا ایوان آئينہ ) دے وجود تے صحن مطہر دے وسط وچ بيضوی شکل دے حوض ( جس د‏‏ی اپنی خاص خصوصيت اے ) نے اس مقدس مکان د‏‏ی زیبائی وچ چار چاند لگیا دتا ۔

یہ صحن مرزا علی اصغر خان صدر اعظم دے آثار وچ اے ۔ جس دا تعميری کم ٨/ سال دے طویل عرصے تک چلا۔ ( ١٢٩ ۵ ه تو‏ں ١٣٠٣ ه ) اس صحن وچ بہت سارے علماء د‏‏ی قبراں نیں ۔ مثلا مشروطيت دے زمانے وچ شہيد ہونے والے بزرگوار آیة الله شيخ فضل الله نور شہيد آیة الله مفتح ، بزرگ عالم شيعہ قطب الدین راوندی ۔ حضرت فاطمہ معصومہ سلام الله عليہا دے زائراں دے لئی سزاوار اے کہ انہاں راہ امامت تے ولایت دے فداکاراں د‏‏ی زیارت تو‏ں مشرف ہاں اوران د‏‏ی زیارت تو‏ں کبهی غافل نہ ہاں ۔

صحن عتيق ( صحن قديم)

صحن عتيق جو روضہ مبارکہ دے شمال وچ واقع اے اوہ اک سب تو‏ں پہلی عمارت اے جو قبہ مبارکہ اُتے بنائی گئی ا‏‏ے۔

اس صحن نو‏‏ں تين خوبصورت ایوان اپنے گهيرے وچ لئے ہوئے نیں اک اوہ با عظمت ایوان جو جنوب وچ واقع اے جو اوہی ایوان طلا اے جو روضہ مطہر تو‏ں صحن وچ وارد ہونے دا راستہ اے ۔ ایوان غربی جو صحن تو‏ں مسجد اعظم وچ وارد ہونے دا راستہ اے ۔ مشرقی دالان صحن عتيق تو‏ں صحن نو وچ وارد ہونے دا راستہ اے ، ایہ صحن چھوٹا ہونے دے باوجود باجلالت ایواناں تے متعدد حجراں د‏‏ی وجہ تو‏ں اک خاص خوبصورتی دا حامل اے ۔ اس صحن تے اس دے اطراف دے ایواناں نو‏‏ں شاہ بيگی بيگم دختر شاہ اسماعيل صفوی نے ٩٢ ۵ هء وچ بنوایا سی۔

یہ آستانہ مقدسہ حضرت معصومہ عليہا السلام دے ہنری تے معماری آثار دا اک مختصر خاکہ سی ۔ اسلامی ہنری منداں دے لئی مناسب اے کہ اس بلند تے بالا عمارت نو‏‏ں جس وچ ہنرکے خزانے پوشيدہ نیں نزدیک تو‏ں دیکھيں تے اس دے موجد اں نو‏‏ں داد وتحسين تو‏ں نوازاں ۔

حرم دے ستارے

بعض مشہور شخصيتيں جو حرم مطہر وچ دفن نیں  :

مسجد اعظم

آیت الله العظمیٰ سيد حسين طبا طبائی بروجردی

مسجد بالا سر

آیت الله العظمیٰ شيخ عبد الکریم حائری یزدی حجة الاسلام حکيم

آیت الله العظمیٰ سيد محمد تقی خوانساری علامہ طباطبائی

آیت الله العظمیٰ سيد صدر الدین صدر آیت الله ميرزا ہاشم آملی

آیت الله العظمیٰ سيد محمد رضا گلپائگانی آیت الله محمد تقی بافقی

آیت الله العظمیٰ شيخ محمد علی اراکی آیت الله شہيد مطہری

آیت الله العظمیٰ سيد محمد علی بہاء الدینی آیت الله عبد النبی عراقی

آیت الله العظمیٰ سيد احمد خوانساری آیت الله پسندیدہ

آیت الله مرتضیٰ حائری آیت الله شيخ ابوالقاسم قمی

آیت الله سيد مصطفیٰ خوانساری آیت الله سيد محمد انگجی

آیت الله حاج آقا روح الله کمالوند آیت الله سيد عباس مہری

حجة الاسلام تے المسلمين اشراقی

مسجد طباطبائی

حجة الاسلام مولائی ( سابق متولی حرم ) شہيد آیت الله ربانی شيرازی

شہيد آیت الله ربانی املشی شہيد حجة الاسلام محمد منتظری

شہيد حجة الاسلام فضل الله محلات‏‏ی آیت الله وجدانی

شہيد حجة الاسلام موسوی دامغانی شہيد آیت الله قدسی

شہيد حجة الاسلام عباس شيرازی

صحن بزرگ ( اتابکی)

) آیت الله شيخ فضل الله نوری ( حجرہ ، ۴ ١ ) آیت الله محقق داماد ( حجرہ ، ۴ ١

) شہيد حاج مہدی عراقی )حجرہ ، ۴ ٣ ) حجة الاسلام کوثری ( حجرہ ، ۴ ٣

) شہيد سر لشکر قرنی ( حجرہ ، ٣٧ ) آیت الله سيد رضا صدر ( حجرہ ، ٣١

) آیت الله سيد احمد زنجانی )حجرہ ، ٣١ ) شہيد آیت الله مفتح ( حجرہ ، ٢ ۴

شہيد محمد جواد یالمہ ( حجرہ ، ٢ ۴ ) قطب راوندی( صحن اتابکی(

) حجة الاسلام شيخ حسن نوری( حجرہ ، ٣) شاعر پروین اعتصامی( حجرہ ، ١

) حجة الاسلام سيد عزیز طباطبائی ( حجرہ ، ١ ۴

صحن عتيق

) آیت الله فيض قمی( ایوان طلا) مقبرہ خدام آستانہ مقدس ( حجرہ ، ١و ١١

) عارف فرزانہ حاج اسماعيل دولابی( حجرہ ، ٢

حرم مطہر دے دفتری امور

حضرت فاطمہ معصومہ “سلام الله عليہا”کی ملکوندی بارگاہ آپ دے دفن ہونے دے دن (دس ربيع الثانی ٢٠١ هء)سے اج تک ائمہ اطہار تے بزرگان دین تے تمام مواليان اہلبيت (س) دے لئی مرکز احترام ٹهہری اے ،اس بارگاہ د‏‏ی ہر طرح د‏‏ی خدمت خدام دے لئی اک فخر د‏‏ی گل اے ۔ حرم مطہر دے دفتری امور ہر زمانے وچ ايس‏ے وقت دے متولی د‏‏ی مصلحت اندیشی دے مطابق مختلف رہے نیں ۔

ليکن انہاں امور وچ جس قدر ترقی حضرت آیة الله حاج شيخ علی اکبر مسعودی خمينی دے متولی ہوئے نے دے بعد جنهيں رہبر معظم نے اس عہدہ دے لئی انتخاب کيا دیکھنے وچ آئيں اوہ واقعاًقابل داد تے تحسين نیں ۔

لہٰذا اس مقام اُتے اسيں چاہندے نیں کہ قارئين د‏‏ی خدمت وچ انہاں دفتری امور دا اک مختصر خاکہ پيش کرن ۔

مال تے متاع تو‏ں متعلق دفتر:۔

اس ادارے د‏‏ی ذمہ داریاں دا فی اہ‏م نیں ہر طرح دے مالی امور دے فرائض ايس‏ے دفتر وچ انجام دتے جاندے نیں ۔

حساب تے کتاب دا دفتر:۔

اس ادارے دا کم چار حصےآں اُتے مشتمل اے ۔

١) دستاویز دا جاری کرنا

٢)دستا ویز دے تحقيقی امور دا انجام دینا

٣) انهيں رکارڈ وچ رکهنا

۴) انهيں اک خاص روش اُتے منظم کرنا تے انهيں نويں حساب وکتاب دے آلات تو‏ں منظم کرنا،

جمع تے خرچ دا دفتر:۔

یہ ادارہ چار شعبےآں اُتے مشتمل اے جنہاں دے اسماء اس طرح نیں ۔

١(ہدایا ونذورات

٢) دایرہ وصول

٣) واحد بودجہ تے اعتبارات

۴) واحد در آمد۔

سرمايہ د‏‏ی حفاظت دا دفتر:۔

اس ادارہ اُتے تمام اموال د‏‏ی حفاظت کيتی ذمہ داری اے جيسے حرم تو‏ں متعلق تمام عمارتاں تے اسٹور وچ رکهی تمام اشياء اُتے دقيق نظارت ۔ حرم دے تمام متاع نو‏‏ں آئين نامہ دے مطابق تدوین کرنا تے انہاں اشيا ء تو‏ں مربوط دفاتر وچ رجسٹر ڈ کرانا ۔اشياء اُتے انہاں دا کوڈ لکه کر حرم مطہر دے دفتر اموال دے سپرد کرنا۔

خادماں تو‏ں متعلق دفتر:۔

یہ ادارہ حر م مطہرکی اک خاص خدمت کردا اے جيسے حرم د‏‏ی مخصوص ضرورتاں نو‏‏ں مہيا کرنا خدّام د‏‏ی تنخواہ مقرر کرنا انہيں انعامات تو‏ں نوازنا۔ انہاں تو‏ں متعلق امور د‏‏ی چهان بين کرنا خدام دیاں مشکلاں نو‏‏ں حل کرنا ،تمام چيزاں نو‏‏ں حرم دے مخصوص قانون تے ملک دے عمومی قانون دے مطابق کرنا ۔

تعميری امور تو‏ں متعلق ادارہ :۔

یہ ادارہ حرم دے اندر تمام چھوٹے وڈے تعميری کم نو‏‏ں انجام دیندا اے ۔

بعض اوہ امور جنهيں ادارے نے گزشتہ نیڑے وچ انجام دتا اے مندرجہ ذیل نیں  : صحن بزرگ دے تعميری کم ،تمام ایواناں د‏‏ی مرمت خاص کر ایوان آئينہ ،صحن عتيق،حجراں دے اندرونی حصےآں تے چهتاں د‏‏ی مرمت ،مقبراں د‏‏ی مرمت ۔

اسی طرح ضریح بنوانا روشن داناں د‏‏ی مرمت ،گنبد دے سونے د‏‏ی تبدیلی اس ادارے د‏‏ی نا قابل فراموش کار کردگياں نیں ۔

مشينری دفتر :۔

یہ ادارہ مختلف شعبےآں اُتے مشتمل اے حرم دے تمام برقی امور د‏‏ی ذمہ داریاں ايس‏ے ادارے دے سپرد نیں حرم دے تمام سردی تے گرمی دے سيسٹم ايس‏ے ادارے دے سپرد نیں صاف پانی دا تہيہ کرنا تے اس طرح دے تمام امور اس ادارے دے ذمّہ نیں ،برق چلے جانے دے بعد جنليٹر دے ذریعے بجلی د‏‏ی سپلائی ايس‏ے ادارے د‏‏ی ذمہ داری اے ۔

سکريٹری:۔

یہ ادارہ حرم دے تمام دفتری مکتوباب تے دستاویز نو‏‏ں ضبط تے ثبت کردا اے تے انهيں نويں آلات وچ ریکارڈ کردا ا‏‏ے۔

حرم دے وسائل تو‏ں متعلق ادارہ:۔

اس ادارہ د‏‏ی ذمہ داریاں ہر انہاں چيزاں نو‏‏ں مہيہ کرنا جنہاں د‏‏ی ضرورت حرم دے مہمان سرا تے دوسرے شعبےآں نو‏‏ں اے ، حرم مطہر وچ خدمت کرنے والے افراد دیاں مشکلاں دا حل بهی ایہی ادارہ کردا اے مخصوص افراد نو‏‏ں تحائف تو‏ں نوازنا قرض الحسنہ دینا تے ايس‏ے طرح د‏‏ی دوسری امداد تے کهانے دے ٹوکن د‏‏ی تقيم کرنا۔

تمام املاک د‏‏ی نظارت دا دفتر:۔

یہ ادارہ مختلف شعبےآں اُتے تقسيم ہُندا اے موقافات دے سلسلے دے ضروری امور د‏‏ی انجام دہی شہری ملکيت ،زراعتی ملکيت وچ ضروری اقدامات اٹهانا۔

ہيلته سينٹر:۔

اس ادارے دے تحت نظر مختلف ہسپتال نیں جنہاں وچ اک ہسپتال شہر جعفریہ وچ واقع اے تے اک کلينک حضرت معصومہ دے ناں تو‏ں منصوب اے جو حرم ہی تو‏ں متصل اے ۔صحت تے سلامتی دے ضروری دستورات بهی ايس‏ے ادارے د‏‏ی ذمہ داریاں نیں ۔

نشر تے اشاعت دا دفترة۔

تمام تبليغی تے تحقيقی امور ايس‏ے ادارے د‏‏ی ذمہ داری اے کتاباں خاناں د‏‏ی تاسيس تے کتاباں د‏‏ی نشر تے اشاعت بهی ايس‏ے ادارے د‏‏ی ذمہ داری اے ۔حرم دے زائرین دے لئی ہرطرح د‏‏ی شہولت فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔

١٣٨ ۴ ئه ش تو‏ں شورای فرہنگی نامی ادارہ قائم ہويا اے اس دے بعد ١٣٨ ۵ ئه ش وچ معاونت فرہنگی نامی ادارہ د‏‏ی تاسيس ہوئی ۔

آرٹ تو‏ں متعلق دفتر:۔

ان تمام امور د‏‏ی نگہداری تے انهيں انہاں د‏‏ی تے انهيں اپنی حالت اُتے باقی رکهنا اس ادارے د‏‏ی ذمہ داریاں نیں ۔

ميوزیم:۔

اس ميوزیم وچ تمام آثار قدیمہ د‏‏ی حفاظت کيتی جاندی اے جو چند شعبےآں اُتے مشتمل اے ۔

خطی قرآن ، ظروف سفال (مٹی دا اک قسم دا برتن) کاشی کاری ، قيمتی اشياء د‏‏ی حفظ تے نگہداری ۔

بين المللی دفتر۔

دور دراز تو‏ں آئے ہوئے زائرین دا استقبال انہاں د‏‏ی رہنمائی کرنا اس ادارے د‏‏ی ذمہ داری ۔ تمام مکتوباندی تے ارتبابات ، ملک تو‏ں باہر کتاب دا بهيجنا تے حرم تو‏ں مخصوص سائٹ د‏‏ی تنظيم کرنا اس ادارے د‏‏ی اہ‏م ذمہ داریاں وچ تو‏ں اک اے ۔ : (( www.masoumeh.com سائٹ دا ایڈریس

حرم مطہر دا مرکزی دفتر:۔

اس ادارے د‏‏ی مختلف ذمہ داریاں نیں ہر طرح دا نظم برقرار کرنا ۔ کفش داریاں ( جوندا چپل رکهنے د‏‏ی جگہ) دے سلسلے وچ ضروری اقدامات اٹهانا ، امانت دے طور اُتے رکهے گئے سامان دے رکهنے د‏‏ی جگہ دے سلسلے وچ کوشاں رہنا ۔اسی حرم دے تمام دفاتر تو‏ں مربوط رہنا اس ادارے د‏‏ی ذمہ داریاں نیں ۔

اقتصاديات دا دفتر:۔

یہ ادارہ اقتصادی امور دا نگراں اے جو مجموعا پنج شعبےآں اُتے مشتمل اے: زراعت دے امور، بنجر زميناں دے سلسلے وچ خصوصی اقدامات اٹهانا۔ نشر تے اشاعت دے امور ايس‏ے طرح دے تعميری امور اس ادارے دے ذمہ نیں ۔جنہاں دا مختصر خاکہ قارئين د‏‏ی خدمت وچ پيش کردے نیں  :

کهيتی باڑی تے جانوراں نگہداری دا شعبہ۔

کهيتی باڑی دے مخصوص اصول تے اس فن دے ماہرین تو‏ں بنجر زميناں دے احياء دے لئی مدد حاصل کرنا ايس‏ے طرح فصل د‏‏ی زیادتی دے سلسلے وچ ضروری اقدامات اٹهانا جو ملکيت جعفر آباد ، مزرعہ عصمتيہ ، واليجرد، شریف آباد ، علی آبادسراجہ تے چہار دانگہ سيرو وچ واقع ا‏‏ے۔

جعفر آباد د‏‏ی زمين

یہ ملکيت موسسہ زائر دے تحت نظر زميناں وچ اک وسيع زمين اے ،جگہ دے لحاظ تو‏ں بہت ہی ممتاز اے کيونکہ کهيتی باڑی تے جانوراں د‏‏ی نگہداری دے لئی دا فی مناسب ا‏‏ے۔

ادارہ ہر طرح تو‏ں نظارت دے فرائض انجام دیندا اے چاہے اوتھ‏ے کم کرنے والے ۵ ٢ /کسا ئی د‏‏ی کار کردگی ہوئے یا اوتھ‏ے ضرورت د‏‏ی چيزاں نو‏‏ں وقت اُتے مہيہ کرنا ہوئے ۔

اس دے علاوہ بهی ادارہ د‏‏ی کار کردگی نا قابل فراموش اے جيسے پستہ انگور وانار دے باغات لگانا تے انہاں د‏‏ی بہتری دے لئی ہر طرح د‏‏ی جدید معلومات حاصل کرنا ۔

اگر آپ اس زمين نو‏‏ں غائرانہ نظر تو‏ں دیکھيں تاں آپ نو‏‏ں بہ خوبی احساس ہوئے گا کہ ایتھ‏ے اُتے ادارہ نے تمام انہاں چيزاں د‏‏ی رعایت د‏‏ی اے جسنو‏ں اس فن د‏‏ی ماہرین نے دسیا اے ۔

اس زمين اُتے چار گہرے کنوئيں تے اک دوز نالی اے جو اس ١١٠ /هيکٹر زمين نو‏‏ں پانی فراہ‏م کردے نیں ۔

مزرعہ عصمتيہ :۔

بہترین استعداد د‏‏ی حامل ایہ زمين کهيتی باڑی ،جانوراں د‏‏ی نگہداری تے صنعتی امور دے لئی کافی ناسب اے ليکن پانی د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس جگہ کهيتی کرنا کافی سخت اے ۔

ان تمام مشکلات دے باوجود قابل دادو تحسين نیں مزرعہ عصمتيہ دے عہدیداران جنہاں د‏‏ی غير معمولی سعی وکوشش دے نتيجے وچ ایہ زمين کافی نفع بخش ثابت ہوئی ۔

اہ‏م کار کردگی :۔

١۔پستہ تے انگور دے باغ لگانا ٢۔مختلف قسم د‏‏ی اناج تے دوسرے اشياء د‏‏ی زراعت ٣۔ ۵ ٠٠٠ /ہزار گوسفند تے ١٠٠٠ /گائے د‏‏ی نگہداری

موقوفہ واليجرد :۔

اس منطقہ دا شمار قم دے قناندی علاقے وچ ہُندا سی ایہ پورا وقف ١٢٠ /هيکٹر زمين تے دو قسم دے ٹيوب ویل (جس وچ اک اليکٹریک تے دوسرا ڈیزل تو‏ں چلدا اے )پر مشتمل اے: ایتھ‏ے اُتے بهی اک بيس هيکٹر دا باغ لگایا گيا تے مختلف قسماں د‏‏ی زراعت ہوئے تی اے ۔

موقوفہ شريف آباد :۔

یہ وقف د‏‏ی زمين قم دے شمال وچ واقع اے اس د‏ی مساحت ٢ ۵ ٠ / ہيکٹر ا‏‏ے۔ اس جگہ اُتے بهی پستہ دا اک وسيع باغ لگایا گيا اے جس د‏‏ی مساحت ٧٢ /ہيکٹر اے دوسرے اوقاف د‏‏ی طرح ایتھ‏ے اُتے بهی مختلف انواع تے قسماں د‏‏ی زراعت ہُندی ا‏‏ے۔

علی آباد سراجہ

اس زمين د‏‏ی مساحت ٢٧٠ /ہيکٹر اے جس وچ تين گہرے کنويں نیں شہر قم دے جنوب وچ پچيس کلوميٹر اُتے واقع اے زمين دے زمين دے نمکذار تے بلندی د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے د‏‏ی زراعت کافی متاثر اے ايس‏ے وجہ تو‏ں ایتھ‏ے زراعت دے امور تدریجا انجام دتے جاندے نیں ۔ اس جگہ اُتے بهی اک پستہ دا باغ لگایا اے جس د‏‏ی مساحت ١٠٠ /ہيکٹر اے ۔ مختلف انواع د‏‏ی زراعت بهی ایتھ‏ے ہُندی ا‏‏ے۔

چہار دانگہ سيرو

۵ ٠ /ہيکٹر اُتے مشتمل ایہ نا ہموار زمين قم دے جنوب وچ واقع اے ایتھ‏ے اُتے پستہ تے زرد آلو تے بادام تے انگور دے باغات لگائے گئے نیں جس د‏‏ی مساحت ۵ ٠ /ہيکٹر ا‏‏ے۔

بخش فنی تے عمرانی

اس ادارے د‏‏ی ذمہ داریاں حرم تو‏ں باہر ،حرم د‏‏ی تمام ملکيت دا تعميری کم کرانا تے اس دے علاوہ اوہ دوسرے تمام امور نو‏‏ں انجام دینا جو ضروری نیں ۔

بخش فرہنگی تے انتشاراندی

یہ شعبہ چاپ تے نشر دے فرائض انجام دیندا ا‏‏ے۔ اس شعبہ د‏‏ی اہ‏م کارکرگی ذیل نیں ۔ ١۔ کتاب د‏‏ی نشر تے اشاعت

٢۔ صحافت

٣۔ کتاباں دے اسٹال

بخش بازرگانی

یہ شعبہ کتاباں تے دوسری اشياء جو حرم د‏‏ی جانب نال ہُندی نیں انهيں فروخت کردا اے ۔

بعض قابل دید اماکن دا تعارف

بيت النور

ميدان مير ( ۴۵ ميتری عمار یاسر) وچ اک عزاخانہ تے مدرسہ ستيہ نامی واقع اے جو حضرت فاطمہ معصومہ د‏‏ی حيات طيبہ وچ موسی بن خزرج دا مکان سی ۔حضرت معصومہ نے ايس‏ے جگہ اپنی زندگی دے باقی اُتے برکت دن یاد خدا وچ بسر کيا۔

منزل امام خمينی

یہ قابل دید جگہ محلہ یخچال قاضی خيابان معلم قم وچ واقع اے ،ایہ دو منزلہ عمارت تہہ خانہ اُتے مشتمل اے عمارت دے جنوبی حصہ وچ صحن واقع اے مکان دا نقشہ اس طرح اے کہ اوتھ‏ے واقع دو سيڑهياں نے مکان نو‏‏ں دو اندرونی تے بيرونی حصےآں وچ تقسيم کر دتا اے ۔ عمارت دے شرق وچ موجودہ کمرہ مراجع کرام تے امام خمينی دے مخصوص جلساں دے کم آندا سی ۔ عمارت د‏‏ی ظاہری حالت دیکھ ک‏ے اس گل دا اندازہ باآسانی لگایا جا سکدا اے کہ اس د‏ی تعمير اس قرن دے اوائل وچ ہوئی سی۔

اس گھر نو‏‏ں امام خمينی نے ١٣٣ ۵ ء ه ش وچ خرادا تے ١٣ ۴۵ ئه ش تک آپ دا ایہ گھر سی ليکن پہلوی حکومت نے جس وقت آپ نو‏‏ں در بدر کيا ایہ گھر دفتر بن گيا۔

اج بهی ایہ جگہ آپ د‏‏ی یاد وچ باقی رکهی گئی اے جتھے روز آنہ بوہت سارے لوک دور دور تو‏ں اسنو‏ں دیکھنے دے لئی آندے نیں ۔

مدرسہ فيضيہ

مدارس د‏‏ی دنيا دا اک مشہور ترین مدرسہ اے تيرهواں قرن دے نصف اول وچ ایہ مبارک مدرسہ مدرسہ آستانہ دا جاگزاں بنیا۔

معتبر متون تاریخی دے مطابق ایہ مدرسہ چهٹے قرن (ہجری قم ری) دے اواسط وچ موجود سی ، دو طبقاں اُتے مشتمل ایہ مدرسہ جس دے نيچے دے چاليس کمرے عصر قاچار نال تعلق رکهتے نیں ۔ اوپری چاليس کمرےآں د‏‏ی تعمير چودهواں قرن (ہجری قم ری) وچ حضرت آیة الله العظمیٰ شيخ عبد الکریم حائری د‏‏ی انتهک کوششاں دا نتيجہ ا‏‏ے۔ مدرسہ دا سب پرانہ حصہ مدرسہ دے جنوبی ایوان وچ جو ٩٢٩ ئه ق خوبصورت کاشی کاری تو‏ں مزین سن ۔مدرسہ حرم تو‏ں اِنّا نیڑے اے کہ حرم مطہر دے صحن عتيق دا دروازہ مدرسہ فيضيہ د‏‏ی جانب تو‏ں ا‏‏ے۔

مسجد جامع

شہر قم د‏‏ی دو ایوانی مسیتاں وچ تو‏ں اک اے جو بشکل مربع تے مستطيل تعمير ہوئی اے اس دے گنبد خاناں دا باہ‏م متوازن اتصال چهٹے قرن (ہجری قم ری) نال تعلق رکهتا ا‏‏ے۔

مسجد امام حسن عسکری دے بعد ایہ مسجد قم د‏‏ی سب تو‏ں قدیمی مسجد اے متون تاریخی دے مطابق اس دے گنبد د‏‏ی تعمير ۵ ٢٩ هء ق وچ ہوئی جو فتح علی شاہ دا زمانہ سی ۔ اس گل کيتی تصدیق مسجد دے کتيباں نال ہُندی اے ۔

ليکن مسجد دا جنوبی ایوان تے گنبد د‏‏ی رنگ کاری دا تعلق صفوی دور تو‏ں اے ۔ مسجد دا شمالی ایوان تے شرق تے غرب وچ واقع شبستان عصر قاچار دے شاہکار نیں ۔

مسجد امام حسن عسکری

مرکز شہر وچ حرم دے ابتدائی سڑک رودخانہ دے پہلو وچ واقع اے مسجد کافی وسيع اے ایہ مسجد امام حسن عسکری عليہ السلام تو‏ں منسوب اے ۔ تيسرے قرن ہجری وچ امام حسن عسکری (س) دے وکيل نے امام دے حکم تو‏ں اس مسجد د‏‏ی تعمير کروائی ، ایہ مسجد عظيم خصوصيات د‏‏ی حامل اے اس مسجد وچ آیة الله محمد تقی خوانساری دا درس بهی ہُندا سی ، جس درس وچ امام خمينی تے آیة الله اراکی جيسی شخصيت شرکت فرماندی تھيں ۔

اج بهی اس عظيم الشان مسجد وچ مستقل نماز جماعت تے مذہبی پروگرام منعقد ہُندے نیں ۔ ١٣٧٧ ئه ش تو‏ں اس مسجد وچ فیر تو‏ں تعميری کم شروع کيا گيا اے دوسری زمين دا بهی مسجد وچ وادھا کيا گيا اے ۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہن ہزاراں افراد اک وقت وچ مسجد تو‏ں شرفياب ہوئے سکدے نیں ۔

حرم مطہر دا ميوزيم

یہ ميوزیم روئے زمين دے عظيم خزانےآں اُتے مشتمل اے ميوزیم بننے تو‏ں پہلے وقف تے ہدئے د‏‏ی چيزاں د‏‏ی خزانہ نامی جگہ پررکهی جاندی تھيں ليکن اشياء د‏‏ی حفاظت نے متولی حضرات د‏‏ی نظر ميوزیم د‏‏ی طرف مبزول کرائی۔

اسی وجہ تو‏ں آبان ماہ (شمسی مہينہ ) ١٣١ ۴ ئه ش وچ ميوزیم بنایاگيا جو ١٣ ۴ ٣ ئه شمسی تک باقی رہیا اس دے بعد انہاں تمام نایاب کم نظير آثارکی حرم ہی تو‏ں ملحق اک عمارت وچ نمائش لگائی گئی ایتھ‏ے تک کہ اس ١٣٧٠ ئه ش وچ اک مخصوص عمارت ميوزیم دے لئی آمادہ کيتی گئی اس عمارت دے بعد ميوزیم نو‏‏ں اک حيات نو حاصل ہوئے ئی ١٩ /تير ١٣٧٢ ئه ش تو‏ں اعلیٰ پيمانے اُتے ميوزیم دا آغاز ہويا اس جدید ایہ عمارت د‏‏ی مساحت اک ہزار ميٹر بشکل مربع اے دو طبقہ اس عمارت نو‏‏ں چند شعبےآں وچ تقسيم کيا گيا اے اک شعبہ نمائش دا اے اک شعبہ دا تعلق ميوزیم دے دفتری امور تو‏ں اے ايس‏ے عمارت وچ اک شعبہ بنایا گيا اے جس دا کم ميوزیم د‏‏ی موجودہ اشياء د‏‏ی ہر طرح تو‏ں حفاظت اے ایہ عمارت حرم مطہر تو‏ں ملحق اک وسيع ميدان وچ واقع اے جسنو‏ں ميدان آستانہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

مسجد جمکران

حسن بن مثلہ بيان کردے نیں  : سہ شنبہ بتریخ ١٧ /رمضان المبارک ٢٩٣ هء آدهی رات گزر چک‏ی سی وچ اپنے غریب خانہ وچ محو خواب سی ايس‏ے اثنا مجهے اک جماعت نے ایہ کہہ ک‏ے اٹهایا کہ تمهيں امام زمانہ نے یاد کيا ا‏‏ے۔ وچ خو نو‏‏ں آمادہ کرکے دروازہ اُتے پہنچیا تے انہاں نورانی ہستياں نو‏‏ں سلام کيا انہاں لوکاں نے ميرے سلام دا جواب دتا فیر وچ انہاں دے ہمراہ اس جگہ اُتے پہنچیا جتھے اج مسجد جمکران واقع ا‏‏ے۔

ميری نظر اک تخت اُتے پہنچی جس اُتے نہایت نفيس قالين بچها ہويا سی تے اس اُتے دو نورانی شخصيت تشریف فرما تھيں ۔ جنہاں وچ اک د‏‏ی عمر مبارک تيس سال رہی ہوئے گی تکيہ تو‏ں ٹيک لگائے بيٹهے ہوئے سن ، ايس‏ے پرنور شخصيت دے نیڑے ہی اک سن رسيدہ نورانی شخصيت بهی تشریف فرما سی جنہاں دا سن مبارک تقریبا ٦ ٠ /سال رہیا ہوئے گا انہاں بزرگ دے ہتھو‏ں وچ اک کتاب سی جسنو‏ں اوہ اس جوان دے سامنے پڑه رہے سن ۔ تخت دے اطراف وچ پرواناں د‏‏ی طرح لوکاں د‏‏ی اک جماعت سی جنہاں د‏‏ی تعداد ساٹه دے نیڑے رہی ہوئے گی۔ان وچ تو‏ں بعض سفيد تے بعض سبز لباس وچ یاد خدا وچ مصروف سن ۔

ان نورانی شخصيتاں وچ تو‏ں جنہاں دا سن زیادہ سی یعنی حضرت خضر (س) نے مجهے بيٹهنے دے لئی کہیا تے فیر امام وقت نے مجهے ميرے ناں تو‏ں مخاطب کيا تے فرمایا: جاؤ تے حسن مسلم تو‏ں کہو کہ تسيں اس زمين اُتے جو بهی کم کردے ہوئے اوہ صحيح نہيں ہُندا اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ اس زمين اُتے کسی طرح دا کم کرنے د‏‏ی اجازت نہيں اے کياں کہ اس زمين نو‏‏ں خدا وند عالم نے دوسری زميناں اُتے فضيلت دتی ا‏‏ے۔

اس جگہ اُتے اک مسجد بنائی جائے،حسن مسلم تو‏ں کہو کہ جے ساڈے حکم د‏‏ی تعميل نہ د‏‏ی تاں جس طرح دو جوان بيٹاں دا غم دیکھیا اے ايس‏ے طرح فیر مشکلات دے ذریعہ خدا وند عالم انهيں آگاہ کريں گا۔

حسن بن مثلہ کہندے نیں  : وچ نے عرض کيا مولا کتنا چنگا ہُندا جے ميری گل اُتے آپ د‏‏ی جانب تو‏ں کوئی تائيد ہُندی تاکہ اسنو‏ں سچ ہونے دا یقين ہوئے جائے ۔ امام عليہ السلام نے فرمایا: تسيں سيد ابو الحسن الرضا ( ایہ شہر قم د‏‏ی بزرگ شخصيت وچ تو‏ں سن ) دے پاس جاؤ تے انہاں تو‏ں کہو کہ اوہ تمهارے ہمراہ جائيں ۔ حسن مسلم تو‏ں ساڈا حق لے ک‏ے اک مسجد بناؤ ۔پهر امام نے فرمایا: لوکاں تو‏ں کہو اس جگہ دا احترام کرن تے جدو‏ں ایتھ‏ے آئيں تاں چار رکعت نماز مذکورہ طریقہ اُتے پڑهيں ۔ دو رکعت نماز احترام مسجد مثل نماز صبح بجا لائيں جس د‏‏ی ہر دو رکعت وچ سورہ “حمد” دے بعد ست مرتبہ سورہ “قل هوالله احد ” پڑهيں تے رکوع تے سجود وچ ذکر رکوع تے سجود بهی ست مرتبہ پڑهيں اس دے نماز تمام کرن ۔

پهر دو رکعت نماز صاحب الزمان (س) پڑهےں ،او رجب سورئہ حمد پڑه رہے ہاں اور“اِیَّاکَ نَعبُْدُ وَ اِیَّاکَ نَستَْعِينُْ ” اُتے پہنچےں تاں اسنو‏ں ١٠٠ /مرتبہ پڑهيں اس دے بعد سورئہ حمد مکمل کرےں تے اس دے بعدسورہ “قل هو اللّٰه احد ” پڑهيں ۔ دوسری رکعت بهی ايس‏ے طرح پڑهےں تے ہر رکوع تے سجدہ وچ اس دا ذکر سا ت مرتبہ پڑهےں تے جدو‏ں نماز تمام ہوئے جائے حمد پروردگار کرےں تے حضرت فاطمہ زہرا (س)کی تسبيح پڑهےں تے تسبيح پڑهنے دے بعد سر سجدہ وچ رکهےں تے ١٠٠ /مرتبہ محمد وآل محمد اُتے صلوات بهيجاں ۔

اور اس وقت حضرت نے اس طرح فرمایا : “فَمَن صَلاّ هٰا فَکَا نَّما صَلیّٰ فِی البَْيتِْ العَْتِيق “َ جس نے بهی ایہ دو رکعت نماز پڑهی گویا اس نے خانہ کعبہ وچ نماز پڑهی ا‏‏ے۔ حسن بن مثلہ کہندے نیں  : جدو‏ں امام دا بيان ختم ہوئے اتو مجه تو‏ں فرمایا: ہن جاؤ ابهی وچ آپ د‏‏ی خدمت تو‏ں رخصت ہوئے رہیا سی کہ مجهے فیر صدا دتی تے کہیا: اک بکری جس د‏‏ی نشانياں ایہ نیں اسنو‏ں جعفر کاشانی دے گلہ تو‏ں خرید نا تے کل شب جو ١٨ /رمضان اے اسنو‏ں ايس‏ے مکان اُتے لیا ک‏ے ذبح کرنا ۔ اس دا گوشت بيماراں دے درميان تقسيم کرنا تاکہ خدا وند عالم انهيں شفا عطا فرمائے۔

امام (س) دا بيان سننے دے بعد جياں ہی وچ چلا امام نے فیر فرمایا:وچ ست ( یا ستّردن) ايس‏ے جگہ ہاں ۔

گهر پرتن دے بعد صبح دے انتظار نے مجهے سونے نہ دتا ، صبح دے پہلے ہی پہر وچ اپنے دوست “ علی المنذر ” دے گھر پہنچیا تے اسنو‏ں پورے واقعہ تو‏ں آگاہ کيا فیر اپنے دوست دے ہمراہ ايس‏ے جگہ اُتے پہنچیا جتھے کل رات مجهے لے جایا گيا سی ۔ خدا د‏‏ی قسم جس طرح تو‏ں امام نے گزشتہ رات فرمایا سی ، اس زمين دے چاراں طرف زنجير تے کيلاں لگیا ہويا دیکھیا۔

وچ بہت تيزی دے ساته شہر قم سيد ابو الحسن الرضا دے گھر د‏‏ی طرف چل پيا انہاں دے دولت کدے اُتے پہنچ ک‏ے دروازے اُتے موجود افراد تو‏ں وچ نے اپنا تعارف کرایا تاں انہاں لوکاں نے کہیا تمهارا انتظار تاں سيد ابو الحسن الرضا صبح تو‏ں ک‏ر رہ‏ے نیں ۔ گھر وچ داخل ہونے دے بعد وچ نے سلام کيا ۔ سيد ابو الحسن الرضا نے ميرا والہانہ استقبال کيا تے اس تو‏ں پہلے کہ وچ کچه عرض کراں اوہ گویا ہوئے حسن مثلہ وچ نے کل رات وچ خواب وچ دیکھیا کہ کوئی مجه تو‏ں کہہ رہیا اے حسن بن مثلہ نامی اک شخص جمکران تو‏ں تمهارے پاس آئے گا اس د‏ی گل اُتے بهروسہ کرنا کياں کہ اوہ جو کچه کہ‏ے گا اوہ ميری گل اے اس د‏ی گلاں نو‏‏ں نظر انداز نہ کرنا۔

دسو گل کيا اے ۔ حسن بن مثلہ کہندے نیں وچ نے پورا واقعہ تفصيل دے ساته انہاں د‏‏ی خدمت وچ بيان کيا واقعہ تمام ہونے دے بعد بلافاصلہ گهوڑے آمادہ کيتے گئے تے اسيں دونے جمکران د‏‏ی طرف نکل پئے اوتھ‏ے پہنچے تاں جعفر کاشانی نامی گلہ بان پہلے ہی تو‏ں موجود سی اسيں اس بکری د‏‏ی طرف لپکے جس د‏‏ی نشاندہی امام (س) نےکيتی سی اسنو‏ں پھڑنے دے بعد جعفر کاشانی دے پاس آئے اس نے بکری دیکھ ک‏ے کہیا کہ اس تو‏ں پہلے وچ نے اس بکری نو‏‏ں کبهی نہيں دیکھیا صبح تو‏ں وچ اسنو‏ں پھڑنا چاہ رہیا سی ليکن ایہ ميری گرفت وچ نہ آسکی جدو‏ں کہ آپ حضرات نے اسنو‏ں بآسانی پھڑ ليا۔

حسن بن مثلہ کہندے نیں کہ بکری لے ک‏ے وچ ايس‏ے جگہ اُتے پہنچے جتھے کل رات دسیا گيا سی اسنو‏ں ايس‏ے جگہ ذبح کيا تے اس دے گوشت نو‏‏ں مریضاں دے درميان تقسيم کيا فیر اس جگہ اُتے لکڑی د‏‏ی اک مسجد بنائی ۔ سيد ابو الحسن الرضا نے زنجيراں نو‏‏ں جمع کيا تے اسنو‏ں اپنے گھر لے جا ک‏ے اک صندوق وچ بند کر دتا ۔ جس کسی مریض نے اپنے نو‏‏ں اس زنجير تو‏ں مس کيا خدا وند عالم نے اسنو‏ں شفا عطا فرمائی ۔ سيد ابو الحسن الرضا د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں اس صندوق دا قفل کهولا گيا تاں اوتھ‏ے کيلاں تے زنجيراں دا نشان تک نہ ملا۔( نجم الثاقب( اس عظيم الشان مسجد وچ اج ہزاراں عقيدت مند سر نياز خم کرکے کاسہ گدائی اُتے کردے نیں ۔

مسجد د‏‏ی عمارت گزشتہ کئی صدیاں تو‏ں بدلدی رہی تے اج اس مسجد دا شمار ایران د‏‏ی وڈی مسیتاں وچ ہُندا اے ۔ شمع ولایت دے پروانے ہر ہفتہ جمع ہوئے ک‏ے شمع حيات دے ظہور د‏‏ی دعا منگدے نیں ۔

مسجد جمکران دو بہاڑیاں دے درميان قم تے کاشان دے راستے وچ واقع اے ۔ ١٣٧٩ ئه ش وچ آیة الله وافی، رہبر معظم انقلاب اسلامی دے حکم تو‏ں مسجد دے اولين متولی تے نگراں بنائے گئے۔

شہر قم وچ مشہور امام زادہ

شہر قم ایويں تاں ہميشہ تو‏ں شيعاں د‏‏ی توجہ دا مرکز رہیا اے ليکن حضرت فاطمہ معصومہ (س) د‏‏ی وفات دے بعد ائمہ طاہرین عليہم السلام دے چاہنے ولاں دا وطن بن گيا ۔ ائمہ د‏‏ی اولاد تے بزرگان دین دے حضور نے اس آسمان ولایت اُتے چار چاند لگیا دتا اے اس گل دا اندازہ ائمہ د‏‏ی کثير تعداد اولاد جو چار سو چوليس تک پہنچک‏ی اے بہتر طور اُتے لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔

اس مقام اُتے اسيں بہتر سمجهتے نیں کہ انہاں وچ تو‏ں بعض مشہور ہستياں د‏‏ی زیارت گاہاں دا اک اجمالی خاکہ قارئين د‏‏ی خدمت وچ پيش کرن ۔ ١۔ امام زادہ احمد بن محمد حنفيہ دا مقبرہ ،بلوار ١ ۵ / خرداد اُتے واقع ا‏‏ے۔

٢۔ امام زادہ شاہ سيد علی د‏‏ی زیارت گاہ ،بلوار ١ ۵ / خرداد،ميدان شہيد صادقی اُتے واقع ا‏‏ے۔

٣۔ چارامام زا داں دا مقبرہ ( حسين تے انہاں دے فرزند حسن ، محمد تے محسن ) اک ساته

بلوار ١ ۵ / خرداد ٢٠ /متری حائری اُتے واقع ا‏‏ے۔

۴ ۔ امام زادہ شاہ احمد بن قاسم د‏‏ی زیارت گاہ، خيابان سميہ ميدان معلم اُتے واقع ا‏‏ے۔

۵ ۔ امام زادہ حمزہ دا مقبرہ، خيابان آیة الله طالقانی ميدان کہنہ دے روبرو واقع ا‏‏ے۔

٦ ۔ امام زادگان چہل اختران ، خيابان آیة الله طالقانی اُتے واقع ا‏‏ے۔

٧۔ امام زادہ موسیٰ مبرقع دا مقبرہ ، خيابان طالقانی ،چہل اختران ہی وچ واقع ا‏‏ے۔

٨۔ امام زادہ علی موسیٰ الرضا د‏‏ی زیارت گاہ نکوئی ہسپتال دے سامنے خيابان آیہ الله طالقانی اُتے واقع ا‏‏ے۔

٩۔ امام زادہ سيد سر بخش (اسماعيل) د‏‏ی زیارت گاہ خيابان آیة الله طالقانی اُتے واقع ا‏‏ے۔

١٠ ۔ امام زادہ ناصر الدین دا مقبرہ ،چہار راہ بازار،مسجد امام حسن عسکری دے سامنے واقع ا‏‏ے۔

١١ ۔ امام زادہ جمال تے جعفر غریب دے مقبرے ،کاشان روڈ اُتے قبرستان بقيع تو‏ں پہلے واقع ا‏‏ے۔

١٢ ۔ امام زادہ سلطان محمد شریف د‏‏ی زیارت گاہ خيابان انقلاب مسجد چہار مرداں دے سامنے واقع ا‏‏ے۔

١٣ ۔ امام زادہ علی ابن جعفر دا مقبرہ خيابان انقلاب ميدان امام حسين (س)،گلزار شہدا اُتے واقع ا‏‏ے۔

١ ۴ ۔ امام زادہ ابراہيم تے انہاں دے والد محترم محمد دا مقبرہ خيابان نيروی ہوائی(شاہ ابراہيم) اُتے واقع اے ۔

١ ۵ ۔ امام زادہ شاہ جعفر د‏‏ی زیارت گاہ خيابان نيروی ہوائی (شاہ ابراہيم ) اُتے واقع ا‏‏ے۔

١ ٦ ۔ امام زادہ سيد معصوم د‏‏ی زیارت گاہ نيروگاہ دے آخر وچ پٹرول پمپ تو‏ں پہلے واقع ا‏‏ے۔

١٧ ۔ امام زادہ سيد عبد الله ابيض ( قلعہ صدری ) دا مقبرہ خيابان نيروی ہوائی “ہائی وے روڈ

کے بعد” واقع ا‏‏ے۔

١٨ ۔ امام زادہ سيد جمال الدین (شاہ جمال) دا مقبرہ خيابان اراک اُتے چيک پوسٹ تو‏ں پہلے واقع ا‏‏ے۔

١٩ ۔ امام زادہ احمد تے انہاں دے فرزند دا مقبرہ خيابان امام موسیٰ صدر ميدان الہادی اُتے واقع ا‏‏ے۔

٢٠ ۔ امام زادہ صفورا د‏‏ی زیارت گاہ خيابان خاکفرج فلکہ الہادی اُتے واقع ا‏‏ے۔

حوزہ علميہ دا اجمالی تعارف

گزشتہ کئی سالاں تو‏ں شہر قم دنيائے شيعيت دا علمی تے ادبی مرکز بنیا ہویا اے ،قم د‏‏ی ایہ مرکزی حيثيت مراجع تقليد تے علماء دین تے سطوع عاليہ د‏‏ی طالب علماں د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔

یہ طالب علماں ، طالب علمی دے زمانے تو‏ں ہی تو‏ں تاليف تے تحقيق وچ مشغول رہندے نیں ۔

ایہی چيزاں سبب بنی د‏‏ی سطح دے طالب علماں دین دا اس شہر وچ ہجوم ا‏‏ے۔ اس عظيم الشان حوزہ علميہ دے سلسلے وچ ائمہ (س) دے نورانی کلام ملدے نیں ،مصحف ناطق حضرت امام صادق (س) فرماندے نیں  : اک زمانہ آئے گا جدو‏ں قم تو‏ں علوم تے ادب د‏‏ی کرہیاں پهوٹيں گی جو مشرق ومغرب نو‏‏ں شامل ہاں گی ۔ایتھ‏ے تک کہ دوسرے شہراں دے لئی اک نمونہ بن جائے گا تے اس روئے زمين اُتے ایسا کوئی نہ ہوئے گا جس تک قم دے علمی تے دینی فيوض نہ پہنچ سک‏‏ے اوہ وقت خدا د‏‏ی حجت تے ساڈے قائم دے ظہور دا ہوئے گا۔ (بحار الانوار ) ،ج/ ٦ ٠ ص/ ٢١٣

معصوم دے قول وچ حوزہ علميہ قم دا ذکر سبب بنا کہ اسيں اپنی اس کتاب وچ اس حوزہ د‏‏ی تریخ دا اجمالی خاکہ قارئين د‏‏ی خدمت وچ پيش کرن ۔ شہر مقدس قم د‏‏ی مذہبی تے علمی کاوش اشعریاں دے زمانے د‏‏ی طرف پلٹتا اے ایہ ستم دیدہ افراد عراق د‏‏ی ظالم تے جابر حکومت تو‏ں پریشان ہوئے ک‏ے عش آل محمد وچ آگئے ۔

اس شہر وچ ہجرت دے بعد انہاں افراد نے ایتھ‏ے تعميری کم دے علاوہ مذہب حقہ د‏‏ی ترویج وچ بهی پيش قدم رہے مذہبی کارواں دے مير کارواں عالم ، محدث عبد الله بن سعد اشعری سن جنهاں نے اس شہر نو‏‏ں آباد کرنے دے علاوہ اس زمين اُتے علمی تے مذہبی مسائل دے پودا بهی لگایا۔ اس دے آنے والے افراد جيسے زکریا بن آدم ، احمد بن اسحق قم ی ، ابراہيم بن ہاشم ، علی بن بابویہ (شيخ صدوق) وغيرہ نے اس پودے دے رشد تے نمو دے لئی انتهک سعی تے کوشش کيں ایتھ‏ے تک کہ ایہ ننہا سا پودا توانا درخت ہوئے گيا ۔ ہن نقل روایات دا سلسلہ چل نکلیا اس خلوص دے ساته ایہ کم شروع کيا گيا سی کہ ایہ گل مشہور ہوئے گئی کہ شہر قم دے رجال حدیث مورد اطمينان نیں ۔

نقل حدیث کوئی آسان کم نہيں اے ايس‏ے لئے علماء قم نے اس وادی وچ احتياط دا دامن نہيں چھڈیا بغير فحص تے جستجو دے کسی د‏‏ی تائيد نہيں فرماندے سن ایہ لوک اس سلسلے وچ اس قدر سخت سن کہ جو لوک اس مورد وچ سادہ لوح یا سست عقيدہ سن انهيں اس شہر تو‏ں باہر کر دتا کردے سن ۔ دوسری طرف مرحوم ملاصدرا جيسے نادر الزمن فلسفی تے حکيم د‏‏ی اصفہان تو‏ں قم د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی ۔ قم د‏‏ی علم تے حکمت دا ایہ دوسرا صفحہ اے ۔ انہاں ولایت دے پرواناں دا اس شہر وچ اَگڑ پِچھڑ جمع ہونا جيسے حکيم فيض کاشانی دا آنا اس شہر دے حسن نو‏‏ں دوبالا کردا ا‏‏ے۔

ان بزرگ ہستياں دے آنے دے بعد اس شہر وچ باب العلم د‏‏ی بيٹی د‏‏ی چوکهٹ اُتے فيضيہ نامی اک مدرسہ د‏‏ی سنگ بنياد رکهی گئی جس دے سبب قم دے شہریاں وچ فکری رشد تے نمو ہويا شمع علم دے روشن ہونے دے بعدظاہر اے کہ علم دے پرواناں نو‏‏ں کون روک سکدا اے ہر طرف تو‏ں علم دے دوست افراد پروانہ وار اس شہر د‏‏ی طرف بڑهنے لگے۔ انصاف نہ ہوئے گا جے اسيں اس جگہ ميرزا قم ی جيسے نادرالرمن دا ذکر نہ کرن آپ د‏‏ی انتهک کوششاں نے علمی مناراں نو‏‏ں کافی بلند کيا۔

قاچاریہ حکومت کیت‏‏ی بهی اس شہر اُتے خاص توجہ رہی اے ۔( ایہ اک ترک قبيلہ دا ناں اے جس نے ایران وچ قاچاری حکومت قائم کيتی تھی) قاچاریہ حکومت دے آخری دور تے پہلوی حکومت دے ابتدائی دور وچ حوزہ علميہ نجف اشرف اپنی دیرینہ تے طولانی تریخ دے ساته علم دین دے عاشقاں دے اجتماعی دا مرکز بن گيا۔اب علم دوست حضرات د‏‏ی تمام توجہ اس مقدس شہر د‏‏ی جانب مبذول ہوئے گئی ۔ حوزہ علميہ قم وچ اک خاموشی سی چها گئی سی ۔ ليکن اس شہر وچ مقيم علماء طالب علماں وطالب علماں کرام مرکز علم تو‏ں کافی دور ہونے دے بعد بهی بزرگاں د‏‏ی اس یاد نو‏‏ں مٹنے نہ دتا درس تے تدریس دے جلساں تو‏ں علم تے فضيلت دے چراغاں نو‏‏ں روشن رکها۔ایہ ادا خالق اکبر نو‏‏ں اس قدر پسند آئی کہ اس نے اراک تو‏ں طلوع ہونے والے اک آفتاب علم یعنی آیة الله العظمیٰ حاج شيخ عبد الکریم حائری نو‏‏ں ١٣٠٠ ئه وچ بهيج دتا ۔ آپ دے علمی جلساں نے شہر قم نو‏‏ں اک بار فیر چراغاں کر دتا طالب علماں تے دانش منداں دے جسماں وچ اک تازہ روح بهونگ دی۔

آپ نے اک اساسی قدم اٹهایا تے ایہ کہ مدرسہ فيضيہ دے بالکل بغل وچ مدرسہ دارالشفا د‏‏ی بنياد رکهی ایہ اس دور دے جوان طالب علماں کرام د‏‏ی خوش نصيبی د‏‏ی اک واضح نشانی ا‏‏ے۔ انهيں چند سالاں وچ حوزہ علميہ قم دا ناں حوزہ علميہ نجف اشرف دے برابر لکها جانے لگا۔

آیة الله العظمیٰ شيخ عبد الکریم حائری د‏‏ی وفات دے بعد اس حوزہ دا دور زرین ختم ہُندا نظر آنے لگیا کياں کہ ظلم تے جور دے بادل پہلوی حکومت کیت‏‏ی شکل وچ اس حوزہ دے سر اُتے منڈلانے لگے ليکن بہت جلد حضرت معصومہ دے طفيل علماء ثلاث مرحوم آیة الله حجت ،مرحوم آیة الله سيد محمد تقی خوانساری تے مرحوم آیة الله صدرکی شکل وچ اک تيز آندهی نے انہاں بادلاں نو‏‏ں چهانٹ دتا۔

١٣٢٢ ئه وچ حضرت آیة الله حاج آقای حسين طباطبائی بروجردی د‏‏ی ہجرت تے آپ دے عميق دروس تے اس دور دے فضلا دے تمدن تے رہتل دے سلسلے وچ کيتے جانے والے اساسی کم قم حوزہ د‏‏ی طاقت وچ وادھا سی ، دوسری طرف مرحوم آیة الله العظمیٰ حاج سيد ابوالحسن اصفہانی د‏‏ی وفات ( شہر نجف اشرف وچ ) دے بعد عالم تشيع دا مرجع قم بن گيا کياں کہ آیة الله بروجردی قم ہی وچ مقيم سن لہٰذا ہن طالب علماں علوم دینيہ دا رخ نجف تو‏ں قم د‏‏ی جانب ہويا آپ دے بابرکت نے حوزہ علميہ قم نو‏‏ں حوزہ نجف اشرف دے اسيں ردیف کر دتا ، گرچہ آپ د‏‏ی وفات دے بعد حوزہ علميہ قم وچ کافی نشيب تے فراز آئے تے طالب علماں دین اک مرتبہ فیر نجف اشرف د‏‏ی جانب ہجرت کرنے لگے مگر ہن حوزہ علميہ قم د‏‏ی جڑ اں کافی مضبوط ہوئے چک‏ی تھيں لہٰذا کوئی خاص اثر نہ پيا۔

پہلوی حکومت دے خلاف امام خمينی دے قيام تے ١ ۵ / خرداد ، ١٣ ۴ ١ هء ش وچ طالب علماں تے عام لوکاں دا قتل عام حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں حوزہ اُتے اثر انداز ہويا۔علم دوست حضرات اس پرآشوب ماحول وچ بهی اپنے ہدف تو‏ں دور نہ ہوئے سن بلکہ ذمہ داری بڑه گئی سی ایتھ‏ے تک کہ ١٣ ۵ ٧ ئه ش وچ امام خمينی د‏‏ی عاقلانہ رہبری دے ساته انقلاب اسلامی کامياب ہوئے ا حوزہ علميہ د‏‏ی رونق وچ بهی کافی وادھا ہويا۔

انقلاب اسلامی دے بعد عراق د‏‏ی بعثی حکومت نے ایران اُتے اک دیر پا جنگ لاد دتی تے حوزہ علميہ نجف اُتے ظلم تے بربریت دا پہاڑ توڑ ا ۔ بعثی حکومت نے حوزہ علميہ نجف دے بلند مرتبہ علماء نو‏‏ں شہيد کيا ، قيد خاناں وچ رکهاان نو‏‏ں شکنجہ دیااورکچه نو‏‏ں شہر بدر کياگيا ۔ ایداں دے ماحول وچ حوزہ علميہ قم نے انہاں علمی ہستياں نو‏‏ں اپنے جوار وچ پناہ دتی جس دے نتيجہ وچ اج بهی اس ملکوندی شہر وچ علماء تے فقہا د‏‏ی اک کثير تعداد موجود اے حال حاضر وچ تقریبا ساٹه ہزار تے دانشمند حضرات درس تے تدریس وچ مشغول نیں ۔ مراجع کرام د‏‏ی زعامت تے اک خاص نصاب جس وچ زیادہ تر کم خاص علوم اُتے ہوئے رہیا اے جو اک روشن مستقب‏‏ل د‏‏ی نوید دے رہے نیں ۔اس شہر مقدس وچ مدارس د‏‏ی تعداد تقریبا پنجاہ تک پہنچک‏ی ا‏‏ے۔

ان علمی مدارس دے علاوہ اج حوزہ علميہ قم وچ بہت زیادہ تعداد وچ تحقيقی ادارہ بهی نیں ایہ ادارے خود اک مستقل علمی دریا نیں ۔حوزہ علميہ قم دے ایہ تمام امتيازات حضرت فاطمہ معصومہ دے برکدی وجود تو‏ں نیں ۔اور اس سلسلے وچ غير معمولی کوشش انقلاب اسلامی اس اس دے قائد امام خمينی د‏‏ی نیں تے اج اس انقلاب اسلامی دے ناخدا رہبر معظم حضرت آیة الله العظمیٰ سيد علی خامنہ ای دامت برکاتہ نیں ۔ آخر وچ اسيں موت د‏‏ی آغوش وچ سونے والے بزرگان دے علو درجات تے موجودہ حضرات د‏‏ی توفيقات وچ وادھا د‏‏ی دعا کردے نیں ۔

مرکز جہانی علوم اسلامی

انقلاب اسلامی دے بعد دنيا بهر تو‏ں علوم اسلاميہ دے دوستداران کسب علوم د‏‏ی خاطر اس مقدس شہر د‏‏ی جانب عازم سفر ہوئے ۔ حوزہ علميہ قم دا ایہ شعبہ رہبر معظم د‏‏ی نظارت وچ مرکز جہانی علوم اسلامی دے ناں تو‏ں تاسيس ہويا۔ الحمد لله اج تقریبا دس ہزار طالب علماں دنيا دے نوے ملک تو‏ں آک‏ے اس مرکز دے زیر نظر حصول تعليم تے تحقيق وچ مشغول نیں ۔

جامعة الزہراء

انقلاب اسلامی دے ابتدائی دور ہی تو‏ں خواتين دے اسلامی علوم تے معارف دے تحصيلی اشتياق نو‏‏ں دیکھدے ہوئے قم دے حوزہ علميہ نے اک شعبہ خواتين تو‏ں مخصوص “ جامعة الزہراء” دے ناں تو‏ں تاسيس کيا ایہ پہلا قدم سی اس سلسلے دا ۔ مگر اس دے بعد اس جيسے بوہت سارے مدارس وجود وچ آئے۔

حال حاضر وچ بيس ہزار طالبات موجود نیں جنہاں وچ ایران ی تے غير ایران ی دونے نیں جو اس مدارس وچ علمی مدارج طے کر رہ‏ی نیں ۔

قم دے بعض تحقيقی تے تعليمی مراکز

بنياد نہج البلاغہ۔ خيابان حجتيہ ۔ مدرسہ حجتيہ دے سامنے۔

پژوہشکدہ باقر العلوم۔ ميدان جانبازان ، ابتدائے خيابان دورشہر۔

دانشکدہ دار الحدیث ۔ خيابان ١ ۵ / خرداد ، قم کاشان روڈ پرہ‏‏ے۔

پژوہشکدہ حوزہ تے دانشگاہ ۔ بلوار امين بلوار شہيد صنيع خانی۔

جامعة القرآن ۔ خيابان شہداء ، کوچہ ممتاز ، فرعی دوم پلاک ٢ ۵ ۔

دبير خانہ کنگرہ دین پژوہان کشور۔ خيابان شہداء ،کوچہ ممتاز۔

مجمع جہانی اہلبيت (س)۔ابتدای بلوار امين ،بلوار جمہوری اسلامی ۔

مرکزپژوہشہای اسلام صداوسيما ۔بلوار امين ۔

مرکز تحقيقات کمپيوٹری علوم اسلامی ۔ابتدای بلوار امين ،بلوار جمہوری اسلامی۔

مرکز جہانی علوم اسلامی ۔چہار راہ شہدا ،خيابان معلم ،ہوٹل صفا دے سامنے ۔

موسسہ آل البيت لاحياء التراث۔خيابان فاطمی ،کوچہ ٩،پلاک ١،٣ ۔

موسسہ تنظيم تے نشر آثار امام خمينی ۔خيابان شہدا،کوچہ ممتاز،پلاک ٨ ۴ ۔

ک‏‏تب خانہ آیت الله العظمی نجفی ۔خيابان آیت الله نجفی ،ٹيلفون : ٧٧ ۴ ٩٩٧٠ ۔

ک‏‏تب خانہ آیت الله خامنہ ای ۔خيابان ساحلی ،ٹيلفون : ٧٧٢٠٧ ٦ ٠ ۔

مدرسہ وک‏‏تب خانہ آیت الله گلپایگانی ۔خيابان آیت الله نجفی ،ٹيلفون : ٧٧٠٣٠٧ ٦ ۔

مجتمع فرہنگی ،ہنری ،ورزشی نور ۔خيابان توحيد (نيروگاہ )،بلوار شاہد،ٹيلفون: ٨٨٢ ۴٦ ١ ۵ ۔

فرہنگسرای جوان ۔انتہای خيابان ١٩ دتی (باجک )،ٹيلفون : ٦٦۵ ٨٨ ٦۵ ۔

نگارستان اشراق ۔خيابان شہدا،ٹيلفون : ٧٧ ۴۴۵ ٢٧٠ ۔

ک‏‏تب خانہ تے دارالتحقيق آستانہ مقدسہ۔ميدان آستانہ،ٹيلفون ٧٧ ۴ ١ ۴۴ ٠ ۔

حوزہ دے مراکز

حوزہ علميہ دے قم دے مدیریت۔ خيابان حضرتی مدرسہ دارالشفاء ۔ فون ٧٧٠٠٢٨ ۴

مرکز جہانی علوم اسلامی۔ خيابان معلم روبرو ہوٹل صفا۔

یونیورسٹی مدرسين حوزہ علميہ قم ۔ خيابان معلم ۔ ٣۔ ٧٧ ۴ ٠٧٧١

دفتر تبليغات اسلامی۔ چہار راہ شہداء ۔ ٧٧٣٠٠٠١

جامعة الزہراء ۔ سالاریہ خيابان بو علی سينا

آيات عظام دے دفاتر

دفتر مقام معظم رہبری مدظلہ العالی۔ خيابان شہداء ۔ فون : ٧ ۴ ٧ ۴

آیة الله العظمیٰ بہجت ۔ خيابان شہداء ۔فون: ٧٧ ۴ ٣٢٧١

آیة الله العظمیٰ فاضل لنکرانی ۔ سہ راہ بازار ۔ فون : ٧٧ ۴ ٢٠ ۵ ٠

آیة الله العظمیٰ تبریزی خيابان ارم کوی ارک ۔ فون: ٧٧ ۴۴ ٢٨ ٦

آیة الله العظمیٰ وحيد خراسانی ۔ خيابان شہدا ء ۔فون: ٧٧ ۴ ٠ ٦ ١١

آیة الله العظمیٰ زنجانی ۔ بلوار شہيد منتظری ۔ فون : ٧٧ ۴ ٠٣٢٢

آیة الله العظمیٰ مکارم شيرازی۔ خيابان شہداء ۔فون: ٧٧ ۴ ٣١١١

آیة الله العظمیٰ صافی گلپایگانی۔ خيابان انقلاب۔ فون: ٧٧١ ۵۵ ١١

آیة الله العظمیٰ نوری ہمدانی ۔خيابان شہداء کوچہ بيگدی: ٧٧ ۴ ١٨ ۵ ٠

آیة الله العظمیٰ سيستانی ۔ خيابان معلم محلہ یخچال قاضی : ٧٧ ۴ ١ ۴ ١ ٦

دينی سوالےآں دے جوابات دے دفاتر

سوالات شرعی حرم مطہر ۔فون: ٣٣ ۔ ٧٧ ۴ ١ ۴ ٢ ۵

صحن عتيق۔ (داخلی) ٣٢٨٣ صحن اطابکی: (داخلی) ٣٢ ٦ ٨

سوالات عقيدتی۔ فون: ٧٧ ۴ ٣١١١ تے ٧٧ ۴ ٣١٢٠

سوالات علوم قرآنی تے تفاسير۔ فون: ٧٧ ۴ ٠٨٠ ۴

سوالات حدیث۔فون: ٧٧١٠٠١٠

عورتاں تو‏ں متعلق سوالات( جامعة الزہراء) فون: ٢٩٣ ۵ ٨ ۴ ٨

پوسٹ بکس نمبر: ٣٣٧ ۵ ۔ ٣٧١٨ ۵ ۔

بعض اشاعتی مراکز

الہادی (چاپ قرآن) خيابان خاکفرج ، ميدان الہادی ، جنب مدرسہ الہادی۔ فون--: ٦٦ ١١١٢ ۵

انصاریان (دنيا دے مختلف زباناں د‏‏ی اسلامی کتاباں د‏‏ی چاپ) خيابان شہداء ابتدائی کوچہ ٢٢ ۔فون : ٧٧ ۴ ١٧ ۴۴ ۔

دفتر انتشارات اسلامی( یونیورسٹی مدرسين قم ) بلوار امين ، بلوار جمہوری اسلامی ۔ فون: ٢٩٣٣ ۵ ١٧

زائر ( انتشارات حرم مقدس) ابتدائے ۴۵ متری صدوق ، ميدان شہيد مفتح ۔ فون: ٢٩٣ ۴۵ ٠٠ موسسہ در راہ حق( عقيدتی کتابيں ) ميدان شہداء خيابان آیة الله نجفی مرعشی ، کوچہ ٢٠ پلاک ٦ ۔ فون: ٧٧ ۴ ٣٢٣٢

مسجد مقدس صاحب الزمان ( امام زمانہ تو‏ں مربوط کتابيں ) مسجد جمکران ۔ فون : ٧٧٢٧ ٦۵٦ بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبليغات اسلامی ) ميدان شہدائ

قم دے رسالہ تے مجلات

اخبار ہفتہ، ١٩ دتی ۔ خيابان شہدا کوی ٢ ۵ پلاک ٢ ۔ فون: ٧٧٣ ۵۵۵۵

اخبار ہفتہ ،پيام۔ خيابان حجتيہ جنب قرآن تے عترت ۔ فون: ٧٧٣ ٦ ٧٢ ٦

اخبار ایمان ۔ خيابان انقلاب پلاک ۵ ٠ ٦ ، فون : ٧٧ ٢ ۵ ٢٢٢

فوجی ، انتظامی پوليس تے ٹرافک پوليس دے مراکز

پوليس چوکی شمارہ ٢٢ ۔ حرم مطہر ، خيابان ساحلی۔ فون: ٧٧ ۴ ١ ۴ ٢ ۴

پوليس چوکی شمارہ ١١ ، ابتدائے خيابان دور شہرکوچہ(١)

پوليس چوکی شمارہ ٢چہار راہ بازار ۔ ابتدائے خيابان ١٩ دتی ۔ فون: ٧٧٢٢٢٠٢ ۴

پوليس چوکی شمارہ ١٣ خيابان استگاہ راہ آہن ، فون: ٦٦ ٠ ٦ ٠٨ ۴

پوليس چوکی ١ ۵ ،خرداد ۴۵ متری ١ ۵ خرداد ۔فون: ٧٧٢٢٠٨٠

پوليس چوکی شمارہ ١ ۵ بلوار امين ، کوی صادقی ، فون: ٢٩٢٢٣٩٠

پوليس چوکی شہرک امام خمينی ابتدائے شہرک ، فون : ٢٩٢٩٩٢٠

پوليس چوکی شمارہ ١٧ خيابان امام خمينی ۔ فون: ٦٦ ٠٢٠٣٣

پوليس چوکی شيخ آباد ، شيخ آباد ۔فون: ٨٨٣ ۴ ٧١ ۵

پوليس چوکی جمکران۔جادہ کاشان ، روستای جمکران ۔ فون ٣٣٢٠ ۔ ٠٢ ۵ ٢٣٢٣

پوليس چوکی کہک ۔ جادہ کاشان ۔ بخش کہک ۔فون: ٣ ۴ ٣٢ ۔ ٠٢ ۵ ٢ ۴ ٢٢

پوليس چوکی حاجی آباد ۔ خيابان ایستگاہ چہار اہ حاجی آباد ،فون: ٣٣ ٦۴ ۔ ٠٢ ۵ ٢٣٢٣

دفتر آگاہی ۔ خيابان ساحلی ، لواسانی ، فون: ١٣٠ تے ٧٧٢٢٠ ۴ ٢

پوليس چوکی ،شمارہ ، ٨ ۔ خيابان امام خمينی بلوار شہيد حاج خداکرم، فون : ٦٦ ٠٠٢٣

پوليس چوکی جعفر آباد ، جادہ قم گازران بخش جعفرآباد ،فون: ٢٨٠٠ ۔ ٠٢ ۵ ٢ ٦ ٢٢

دفتر مبارزہ با مواد مخدر۔ بلوار امين ، ٢٠ متری گلستان ، فون: ١٢٨ تے ٢٩٣٣٠ ٦ ٨

دفتر اجتماعی ۔ خيابان ساحلی ، لواسانی ، فون: ٧٧٢٧٩٠٠

دفتر ٹرافک پوليس ۔ ابتدائے بلوار امين ۔ فون: ٢٩٢٢٠٣٠ تے ٢٩٣٣٠٠٠

عدالدی مراکز

داد گستری ۔ خيابان ساحلی لواسانی ، فون: ٣ ۴ ۔ ٧٧٢٢٠٣٣

داد گاہ خانوادہ۔ خيابان ایستگاہ ۔ فون ٧۔ ٦٦ ٢٠٨ ۵۵

ستاد خبری داد گستری۔ ١٩ ۵

داد سرا نظامی ۔ خيابان امام موسیٰ صدر خاکفرج

دادگاہ انقلاب ۔ خيابان ساحلی لواسانی ،فون: ٧٧٢٧ ۴ ٧٢

قم دے مرکزی بينک

بينک ملی ۔ خيابان انقلاب : ٨٨ ٦۴ ١٧٢

بينک صادرات ۔ بازار ٧٧٢٣٣١٢

بينک کشاورزی ۔ خيابان امام : ٦٦ ٠١٠١٣

بينک مسکن ۔ خيابان ١٩ دتی ، ٧٧٢٢٢٨ ٦

بينک ملت۔ ۴۵ متری عمار یاسر : ٧٧٢ ٦ ٠١٢

بينک سپہ خيابان امام ۔ فون: ٣۔ ٦٦ ٢٠ ۴ ٢١

بينک تجارت ۔ خيابان آذر ، ۵ ۔ ٧٧ ۵٦ ٢١

بينک رفاہ کار گران۔ ميدان مطہری ۔ ٦٦ ١٢٧٣ ۴

بيمہ دے مراکزی شعبے

دانابلوار امين ، ٨۔ ١٩١ ٦ ٧٧

ایران ۔ خيابان شہدا ۔ ٧٧٣٢٧٧ ۴

البرج، خيابان شہدا فاطمی۔ ٩۔ ٧٧٣٣ ۴ ٢٨

آسيا، ميدان امام خمينی۔ ٢۔ ٦٦ ١ ٦ ٩٨١

پارک تے کهيل دے ميدان

پارک شہيد (دور شہر) ۔ دور شہر فلکہ جانبازان

پارک عوارض ( ٧٢ تن ) ابتدائے توبان قم تہران

بوستان علوی ۔ ابتدائے جادہ قدیم اصفہان

بوستان مہدی ۔ انتہائے خيابان ١٩ دی

پارک شاہد ۔ فلکہ ٧٢ تن

پارک لالہ ۔ فلکہ ٧٢ تن

سنيما ہال

استقلال ۔ خاکفرج خيابان آیت الله خامنہ ای ، ٦٦ ٣ ۵ ٠٠٩

تربيت خيابان شہيد فاطمی ( دور شہر) ۔ ٧٧٣٢١٨٠

نور ۔ خيابان نيروگاہ بلوار شاہد ۔ ٨٨ ۵۴٦ ١ ۵

شقایق۔ خيابان آزادگان ۔ ٦٦ ٣ ٦٦۴ ٧

سوينگ پولز

الوند۔ ٣٠ متری ہنرستان: ٧٧ ۴۴ ٨ ۴۴

نور ۔نيروگاہ بلوار شاہد،مجتمع فرہنگی ، ہنری ورزش نور: ٨٨ ۵۴٦ ١ ۵

نيک اندیش۔ابتدائے جادہ اراک: ٨٨٢ ۴ ٣ ٦ ١

پہلوان تختی۔خيابان شہيد فاطمی ، ورزشگاہ پہلوان تختی: ٧٧٣٩ ۴ ٩٣

شہدائے ٧تير۔ميدان ٧٢ تن ورزشگاہ شہدائے ٧تير: ٦٦۵ ١٣٣٠

شہيد بنيادی۔ميدان ٧٢ تن: سودہ (بانوان)۔ميدان ٧٢ تن ، ورزشگاہ شہدائے ٧ تير: ٦٦۵ ٣٩ ۴ ٠

ورزش گاہيں

مجتمع ورزشی شہيد حيدریان ۔ بلوار امين ، ٦ ۔ ٢٩٣٢٩ ۵

ورزشگاہ جہان پہلوان تختی۔ خيابان شہيد فاطمی دور شہر ، ٧٧٢٢٠٨٩

ورزشگاہ شہدائے نيرو گاہ۔ خيابان نيرو گاہ خيابان جواد الائمہ ، ٨٨٢٢٠٨٨

ورزشگاہ شہيد طاہریان۔ ميدان آزادگان ، ٦٦۵ ٨٧٠ ٦

ورزشگاہ شہدائے ٧تير۔ ميدان ٧٢ تن ، ٦٦۵ ١٣٣٠

پارکنگ

مرکزی ۔ خيابان آیت الله نجفی : ٧٧ ۴ ٣٠١٧

مہدیہ ۔ خيابان ١٩ /دی ، ٧٧٠٣ ۵۴ ٨

رود خانہ ۔جنب پل حجتيہ

پيٹرول پمپ

انجمن حمایت از زندانيان ،خيابان نيروگاہ ، ٨٨ ۵ ٠٧٧

البرز۔جادہ قدیم تہران۔قم ، ٦٦۴ ٠٢٧٢

امام خمينی۔ خيابان امام، ٦٦ ٢٠٩٢ ۴

مہدیہ ۔ انتہای ۴۵ متری کار گر جواد الائمہ ۔ ميدان ٧٢ تن ٦٦٦ ٢٢٣٣

صادقی ۔ ابتدائے جادہ اراک ، ٨٨٢ ۵ ٣٩ ۴

ضابطی ۔ خيابان آیت الله طالقانی، ٧٧٢ ۵ ٢ ٦ ٠

مقدس زادہ ۔ ابتدائے جادہ اصفہان ، ٢٩٢٣٢ ۵ ٠

ٹيليفونی ٹيکسی

توحيد ۔ دور شہر، ٧٧٣٣٣ ٦۴

معلم ۔خيابان سميہ، ٧٧٣ ۴ ٣٠٠

مہاجر ۔ ميدان مطہری ٦٦ ٠٢٢١٢

خيام ۔ خيابان امام ، ٦٦ ٠١ ۵ ٠٠

امين ۔ بلوان امين ، ٢٩٣٢ ۵ ٠٠

ميثم ۔ ساحلی ، ٧٧٢ ٦ ٣٠٠

رفاہ ۔ نيروگاہ ، ٨٨٣٧ ۵ ٧ ۵

ٹيکسی سيار ۔ ١٣٣

ہوٹل ، آپارٹمانی ہوٹل تے ریسٹورینٹ

ہوٹل

ہوٹل بين الملل قم ۔ خيابان حضرتی ، مقابل دارالشفاء : ٨۔ ٧٧١٩٢٠ ۵

آریا۔ميدان آستانہ

ارم۔خيابان آیت الله نجفی، ٩١ ۔ ٨٩٧٧ ۴۴ ٠

الزہرا۔بلوار شہيد محمد منتظری، ٧۔ ٧٧ ۴۴ ٢٧٠

النبی۔بلوار شہيد محمد منتظری، ۴ ۔ ٧٧ ۴۴ ٢٧٠

رز۔ ميدان امام خمينی ، ١۔ ٦٦ ١٣٣٠٠

کوثر۔ خيابان اراک ، کوی قم نما : ٧٧٩ ۵۵ ٧٨

بی بی۔ خيابان اراک ، کوی قم نما : ٦٦ ٠٠٣٢ ۴

اپارٹمانی ہوٹل

باباعلیٰ۔ انتہای خيابان انقلاب، ٧٧٣١٩١

٧٧٣٢ ۴ ٩٩ ، صفا ۔ خيابان معلم ، نبش کوی شمارہ ٩

قدس ۔ خيابان انقلاب کوی الوندیہ ۔ ٧٧٣ ۵ ٢٩٩

فردوسی۔ خيابان انقلاب

قدیمی طرز دے ہوٹل

باغ صبا۔ فلکہ زنبيل آباد ، ٢٩٣٧٣٧ ۴ ٣

شبستان۔ فلکہ ٧٢ تن ، ٦٦۵ ٩٩ ۵۵

ہزار تے یکشب۔ بلوار امين ، فلکہ ایران مرینوس ۔ ٢٩٢٣٢ ۴۵

استقباليہ ہال

سالن غذا خوری ایران ۔ بلوار امين ، استگاہ دکتر صادقی : ٢٩٢٧٩ ٦ ٨

رستوران ایرج۔بلوار امين ، استگاہ دکتر صادقی: ٢٩٣ ۵٦ ٠ ٦

سالن غذا خور ميہن ۔خيابان آیت الله نجفی : ٧٧ ۴ ٣ ۴ ٣٣

رستوران مروارید۔بلوار امين ، استگاہ زینبيہ: ۴ ۔ ٢٩٣ ۵٦۵ ٣

سالن غذا خوری شاندیز۔ ۴۵ متری عمار یاسر: ٧٧ ۵ ١ ۴ ٧ ۵

چلو کباب توحيد۔ميدان شہيد مطہری: ٦٦ ٠٣٠٩ ۴

چلو کباب نمونہ۔ابتدای بلوار امين : ٢٩٣ ۵ ٩٧

رستوران ناصر۔ ۴۵ متری صدوق: ٢٩٣٠٣٧٧

چلو کباب اميد۔خيابان شہدا ء: ٧٧ ۴ ٢١١١

پيتزا کندو۔بلوار امين : ٢٩٣ ۴۴ ٣٨

مسافراں نو‏‏ں سہولتيں پہنچانے والے دفاتر

راہ آہن ۔خيابان ایستگاہ : ٦٦ ١٧١ ۵ ١

آی سودا۔بلوار امين جنب تامين اجتماعی: ٣۔ ٢٩٣٣ ٦ ١١

اعتماد۔ابتدای ۴۵ صدوق ميدان مفتح: ٢۔ ٢٩٣ ۴ ٠ ۵

جبروت۔بلوار امين ابتدای سالاریہ : ٢٩٣٢ ٦٦ ٢

سجاد۔ ۴۵ متری عمار یاسرمقابل ٧متری: ٧٧١٠٢٩٧

شادی تور۔ ۴۵ متری عمار یاسرجنب مسجد امام حسين : ٧٧١٨٢٠٠

شہاب تور۔ابتدای ٢٠ متری زاد : ٨٨٢٣ ٦ ٣ ٦

شاہين تور۔بلوار امين۔ جنب ہواپيمای ہما: ٢٩٣٢٧٩٧

طاہا تور۔بلوار امين مقابل کوی زینبيہ : ٢٩٣٢٣١٧

فاخر ۔ابتدای بلوار امين جنب چلو کبابی نمونہ : ٢٩٢ ۴ ٢ ۴ ٩

فردیس۔ابتدای ۵۵ متری عمار یاسر نبش کوی عربستان: ٧٧١٨٧٧١

کریمہ۔بلوار نيایش جنب مصلی قدس: ٧٧٣ ٦ ٠٧٣

مراجان تور۔ميدان امام خمينی : ٦٦ ٣١١٩١

نظام زادہ۔بلوار امين مقابل کوی زینبيہ : ٢٩١ ۴ ٢٠٨

ہدیہ تور۔بلوار امين جنب دفتر ہويا پيمای دفتر ہواپيمائی ہما۔بلوار امين ایستگاہ دکتر صادقی: ٢٩٣٣٠٩ ٦

ترمينال مسافر بری قم ۔جادہ قدیم قم تہران: ٦٦ ٠ ۴ ٠٠٠

گلزار شہدا ء تے قبرستان

باغ رضوان۔خيابان امام موسیٰ صدر

باغ بہشت۔خيابان انقلاب: ٧٧٣٢٧ ٦۵

بہشت معصومہ۔اتوبان تہران قم  : ٦٦ ٠ ۴ ٠٩ ۵

قبرستان ابو حسين۔خيابان امام موسیٰ صدر: ٦٦ ٠٩٩ ٦ ٣

قبرستان بقيع۔جادہ کاشان : ٧٧٢ ۴ ٧٩٩

قبرستان نو۔خيابان اراک : ٦٦ ١٠٨٣ ٦

گلزار شہدای انقلاب اسلامی شيخان۔خيابان آیت الله نجفی: ٧٧٣ ۴۵ ٨٣

گلزار شہدای انقلاب اسلامی ٢ (باغ ملی)۔خيابان آیت الله نجفی

گلزار شہدای انقلاب اسلامی ٣ ( علی بن جعفر) ۔خيابان انقلاب امامزادہ علی ابن جعفر

٧٧٣٢٢٠ ٦۵

گلزار شہدای انقلاب اسلامی ۴ ٣ (امامزادہ ابراہيم) ۔خيابان نيروی ہوای امامزادہ ابراہيم ٨٨٢ ٦ ١ ۴۴

وادی السلام ۔خيابان امام موسیٰ صدر : ٦٦ ٠٢٢٧٩

ہسپتاليں

نکویی ،ہدای‏تي ( دولدی)۔خيابان آیت الله طالقانی ميدان نکویی سابق: ۵ ۔ ٧٧١ ۴ ٠٠١

کامکار عرب نيا( دولدی)۔خيابان ١٩ دی: ۵ ۔ ٧٧١٣ ۵ ١١

کودکان فاطميہ،سہاميہ ( دولدی)۔خيابان شہيد لواسانی جنب دانشگاہ علوم پزشکی : ٧۔ ٧٧١ ۵ ٢١ ۴

زنان تے زایشگاہ الزہرا ( دولدی)۔خيابان نيروی ہوای نرسيدہ بہ پل شہيد دستغيب: ٩۔ ٦٦۵ ١٨٠٢

حضرت ولی عصر (خيریہ)۔بلوار جمہوریہ اسلامی یزدان شہر ٢٩٢ ۴ ٣١٠

حضرت آیت الله گلپایگانی ( خيریہ)۔خيابان مولوی چہار راہ مولوی: ۵ ۔ ٦٦ ١ ۵۵ ١١

شہيد بہشتی ( خصوصی)۔بلوار شہيد بہشتی : ٦ ۔ ٦٦ ١٨١١

٢ ۴ گهنٹے کهلے رہنے والے دواخانے

دکتر سعيدی ۔خيابان آیت الله طالقانی ميدان نکویی : ٧٧٢ ۵ ٣ ۴ ٨

دکتردہقان ۔نيرو گاہ بعد وچ فلکہ حافظ : ٨٨ ۵ ٣٩٨ ۵

دکترزرین اقبال۔ميدان شہدا : ٧٧ ۴ ٢٣ ۵ ٠

نوزدہ دی۔خيابان ١٩ دتی جنب بيمارستان کامکار: ٧٧٠ ۵ ٨٨٨

بيمارستان کودکان۔خيابان شہيد لواسانی : ٧۔ ٧٧١ ۵ ٢١ ۴

طبی مراکز

دارالشفاء آل محمد ۔ خيابان امام خمينی بالا تر از ميدان : ٦٦ ٠٠٠ ٦۴

درمانگاہ حضرت معصومہ ۔ ميدان آستانہ جنب حرم مطہر : ٧٧ ۴ ١ ۴ ٣٩

دار الشفاء قرآن تے عترت۔ ميدان شہداء خيابان حجتيہ : ٧۔ ٧٧ ۴ ١ ۵ ٢ ٦

مسجد مقدس جمکران۔ ٢٢ ۵ ٣٢٩٩،٠٢ ۵ ٣

حضرت ابو الفضل العباس(س)۔خيابان نيرو ہوائی مقابل ٢٠ متری شہيد مطہری : ٨٨٢٩١ ۵ ٣

٧٧ ۴ ٣٣٩١ : بقية الله اعظم (س)۔ خيابان شہيد فاطمی جنب سينما تربيت کوی ٧

شہيد مصطفےٰ فتاحی ۔ خيابان امام خمينی ٢٠ متری شہيد بہشتی : ٦٦ ٠٠١١١

ہورویکھو

• قم