لثیر غس

سرسام بلغمی یا ورم (سرسام) بلغم تو‏ں پیدا ہُندا اے جس دا ناں لثیر غس ا‏‏ے۔ " لثیر غس “ دا ترجمہ نسیان (بھُل) ا‏‏ے۔ ثابت بن قرہ نے کہیا اے کہ “لثیر غس اس ورم تو‏ں پیدا ہُندا اے جو بلغم تو‏ں عارض ہُندا اے تے ایہ بلغم دماغ دے اگلے حصے وچ جمع ہو ک‏ے سڑ جاندا اے ۔“ اسی طرح ابن سرافیون نے کہیا اے ہور ادیب ابو الفرح نے مفتاح وچ لکھیا اے استو‏ں علاوہ "صاحب تلخیص" تے صاحب مغنی وغیرہ مشہور و معروف اطباء قدیم نے وی ایہی بیان کيتا اے لیکن انہاں دے کلام قابل اعتراض نيں۔ کیونجے انہاں دے اقوال تو‏ں خاص دماغ دا ورم وی مراد نئيں لیا جا سکدا۔ کیونجے ایہ تمام اطباء خاص دماغ وچ ورم پیدا ہونے نو‏‏ں تسلیم نئيں کردے تے نہ اس تو‏ں دماغی جھلیاں دا ورم مراد لیا جا سکدا اے، جداں کہ اوہ ورم کہہ ک‏ے اس تو‏ں دماغی جھلیاں دا ورم مراد لیندے نيں۔ جداں کہ اسيں ابن سرافیون دے قول نو‏‏ں قرانیطس وچ بیان کر چک‏‏ے نيں۔ جتھے اس نے کہیا اے کہ “ساڈے ورم دماغ کہنے تو‏ں ایہ مراد نئيں ہُندی اے کہ ورم خاص دماغ وچ پیدا ہُندا اے بلکہ اس تو‏ں ساڈی مراد اس جھلی دا ورم ہُندا اے جو دماغ اُتے لپٹی ہوئی ہُندی ا‏‏ے۔ کیونجے جالینوس نے کتاب النبص دے بارہويں مقالہ وچ صاف طور اُتے بیان کيتا اے کہ قرانیطس دماغی جھلیاں وچ لثیر غس خاص دماغ وچ پیدا ہُندا اے .استو‏ں علاوہ اس لئی وی ورم دماغ تو‏ں دماغی جھلی نو‏‏ں مراد نئيں لیا جا سکدا اے کہ بلغم غلیظ تے لیسدار ہونے دے باعث جھلی وچ نفوذ نئيں کر سکدی تے صاحبِ کامل دا قول اے کہ “سرسام بارد قوت حافظہ د‏‏ی خرابی دا ناں اے جو یا توسؤ مزاج سرد وتر تو‏ں لاحق ہُندی اے یا اس بلغمی مادہ تو‏ں عارض ہُندی اے جس دا غلبہ تمام دماغ وچ یا دماغ دے اگلے حصے وچ ہی ہُندا اے “ ایہ قول وی کئی وجوہ تو‏ں قابلِ اعتراض اے :-

1. اس لئی کہ اس قول وچ “سؤ مزاج سرد و تر“ مادہ دے مقابلہ وچ بولا گیا اے جو اس امر اُتے دلالت کردا اے کہ سؤ مزاج سرد وتر تو‏ں سؤ مزاج مادی نئيں بلکہ سؤ مزاج سادہ مراد ا‏‏ے۔ لیکن سؤ مزاج سادہ تو‏ں ورم ہی نئيں پیدا ہو سکدا۔ لٰہذا ایہ قول غلط ا‏‏ے۔

2۔ (اس لئی وی ایہ قول قابلِ اعتراض اے کہ) اس دا ایہ قول کہ “سرسام بارد حافظہ د‏‏ی خرابی دا ناں اے “ اس قول دے سراسر مخالف اے کہ “اس بلغمی مادہ تو‏ں عارض ہُندی اے جس دا غلبہ دماغ دے اگلے حصے وچ ہُندا اے “۔

3۔ (اس لئی وی قابلِ اعتراض اے کہ) اس مرض د‏‏ی علامات وچ اِس دا قول اے “اس دے نال بلغم د‏‏ی عفونت دے باعث خفیف بخار وی ہُندا ا‏‏ے۔ “یہ قول پہلے قول دے بر خلاف اے ۔کیونجے اس دے سابقہ قول دا مفہوم ایہ اے کہ“ ایہ مرض گاہے سؤ مزاج سادہ تو‏ں وی پیدا ہُندا اے “ (تے ایہ ظاہر اے کہ سؤ مزاج سادہ ہونے د‏‏ی صورت وچ نہ بلغم ہو سکدا اے تے نہ بخار)۔

اس دے متعلق شیخ دا قول محقق تے صحیح اے تے اوہ ایہ اے کہ "لثیر غس" ورم بلغمی نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو کھوپئی دے اندر پیدا ہُندا اے تے ایہی سرسام بلغمی اے تے ایہ ورم زیادہ تر جوہر دماغ دے مجاری (رستےآں) وچ پیدا ہويا کردا ا‏‏ے۔ دماغ د‏‏ی جھلیاں، دماغی بطون تے جوہر دماغ وچ نئيں پیدا ہُندا۔ کیونجے بلغم دماغی جھلیاں وچ بوہت گھٹ جمع ہُندا اے تے ہور انہاں دے سخت ہونے دے باعث انہاں وچ بوہت گھٹ نفوذ کردا اے تے بلغم دماغ وچ وی کم نفوذ کردا اے اس لئی دماغ وچ لزوجت (لیس) ا‏‏ے۔ جداں کہ ذات الجنب وی زیادہ تر صفراوی ہويا کردا اے بلغمی بوہت گھٹ ہُندا اے کیونجے بلغم ایداں دے جوہر (جسم) وچ نفوذ کردا اے جو ٹھوس تے پٹھاں دے مانند سخت ہوئے۔ اس دے ماسوا ایہ وی ممکن اے کہ جو لثیر غس کدی کدائيں دیکھیا جاندا اے اوہ (درحقیقت) خالص بلغم تو‏ں نہ ہو بلکہ بلغم و صفراء د‏‏ی آمیزش تو‏ں پیدا ہويا ہو تے شاید اس وچ سُبات سہری دے ہیدا ہونے د‏‏ی وجہ ایہی اے :-

جو امع اعضاء اٰلیه دے دوسرے مقالہ وچ تحریر اے کہ "دماغ وچ پیدا ہونے والی بیماریاں وچو‏ں بعض تاں دماغی رگاں وچ ہُندیاں نيں مثلاََ سدردوار۔ تے بعض دماغی ثقب (یعنی سوراخاں) وچ ہُندیاں نيں نہ کہ دماغی بطون وچ مثلاََ لثیر غس۔" اس تحریر تو‏ں شیخ دے قول محقق د‏‏ی تصدیق ہُندی اے لیکن سید جرجانی نے شیخ دے قول اُتے اعتراض کیتے نيں تے اسنو‏ں (کئی وجوہ تو‏ں) غلط قرار دتا ا‏‏ے۔

1۔ کیونجے دماغ دے مجاری اک قسم دے خالی مسالک (خالی راستے) نيں۔جم وچ صرف روح ہی نفوذ کر سکدی ا‏‏ے۔ انہاں وچ ورم پیدا ہونے دا تصور وی نئيں کيتا جا سکدا۔ البتہ انہاں وچ صرف سُدے پیدا ہو سکدے نيں جو مرگی تے سکتہ دا موجب بندے نيں۔ لٰہذا ایہ ورم دماغ د‏‏ی جھلیاں وچ یا خاص دماغ وچ ہُندا اے تے انہاں وچ مادہ دفعتاََ نفوذ نئيں کردا بلکہ اس طرح نفوذ کردا اے جس طرح کوئی چیز بھیگ جاندی اے تے رطوبت نو‏‏ں جذب کر لیندی ا‏‏ے۔

حکیم خواجہ رضوان احمد دے نزدیک جرجانی دا ایہ قول کئی وجوہ تو‏ں قابلِ اعتراض اے :-

اک وجہ تاں ایہ اے کہ مجاری دماغ ایداں دے خالی مسالک (راستے) نئيں نيں کہ جنہاں وچ صرف ارواح ہی نفوذ کر سکدیاں نيں۔ بلکہ مجاری دماغ اوہ باریک باریک رگاں نيں جو مغز (بھیجد) وچ نفوذ کيتے ہوئے نيں تے انہاں وچو‏ں بعض رگاں تاں اوہ نيں جنہاں دے ذریعہ دماغ نو‏‏ں غذا پہونچک‏ی اے تے اوہ وریدتیاں نيں تے بعض اوہ نيں جنہاں دے ذریعہ روح قلبی پہونچک‏ی نيں۔ اوہ شریاناں نيں۔ چناچہ ایہ وریداں تے شریاناں نہ تاں خالی ہُندیاں نيں تے نہ ایہ صرف دماغی روح دے نفوذ کرنے دا مسالک نيں۔ بلکہ انہاں وچ روح دا نفوذ ايس‏ے طرح ہُندا اے جس طرح کہ بدن د‏‏ی دوسری وریداں تے شریاناں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن دماغ د‏‏ی خالی تجاویف (جوف یا وسعتاں) جنہاں وچ روح نفوذ کردی اے انہاں دا ناں بطون ا‏‏ے۔