لوک ادب

لوک ادب، لوک رہتل دے انشاں نال بھری ہوئی لوک مانس دی سہج-سبھاوی ابھویکتی بے، جس دا سنچار لوک بولی راہیں موکھی روپ وچ ہویا ہووے۔ اس رچنا نال کسے وی لکھاری دا ناں جڑیا ہویا نہیں ہندا تے اک لوک ٹولے دی پروانگی لے کے پیڑھیؤ پیڑھی اگے چلدی اے۔ ڈاکٹر. ستیندر مطابق لوک منوکھی سماج دا اوہ طبقہ اے جو آبھجات سنسکار شاستریئتا اتے پنڈتائی دی چیتنا اتے ہینکڑ توں خالی اے اتے جو اک روایت دے پرواہ وچ زندہ رہن دا اے۔

لوک ادب

ہر قوم دے ادب یا زبان دا نرن اوہدی تریخی پرستھتیاں ادھین آؤندے سماجک تانے بانے نے تہ کرنا ہندا اے .سمکالین ادبدے سمیں اتے ستھان دی پوزیشن متابک لوک ادبوی آپ ہدرا وٹاؤندا رہا اے. بھاویں ک لوک ادبدا نواں روپ ہوند وچ آ جاوے پر تریخی زمانے وچ اسدی اپنی ستھتی تے لوڑ دے مطابق سارتھکتا ہندی اے. "یسے لئی ایہہ اتی پرانا ہدنئا ہویاں وی نت نواں بنیا رہندا اے."

‘‘ لوک کوئی اس طرحاں دے لوکاں دا سموہ نہیں جو ان پڑھ اے بلکہ ایہہ اجیہی چیتناں دا دھراتل اے جس توں بنداں کدے وی مکت نہیں ہو سکدا، اوہ بندے سموہک طریقے نال سوچدے ہن ایہناں وچ ترکشیلتا ہندی اے` اپروکت دھارنا ادھین جتھے لوک شبد ویسموہک چیتنا نال جڑ رہا اے، اتھے لوک ادب دے سندربھ وچ کیہا جا سکدا اے کہ ‘‘ ایہہ کسے اک لیکھک دی رچنا نہ وشیش سبھیاچارک سموہ دی رچنا ہن دا اے۔ جہڑا اپنی پرتبھا دوارا لوک مانسکتا دے نیڑے دی سوخم تے اچیت بھاوناواں نوں سمجھدا اے تے لوک پروانگی ہسل کرکے پیڑھی-در پیڑھی اگے سنچاردا اے۔ انجھ سموہک سرجنا، لوک روڑھیاں......................پرمپرائی تتّ لوک ادب دے لچھن بن جاندے ہن ``

وششٹ ادبوانگ کسے لیکھک دوارا لوک بولی وچ رچیا ادبلوک چیتنا دا ادباتے لوک-پرء ساہت، بہت وار لوک ادب توں بھنّ ہن ۔ لوک پرء ادباپنی سامگری بہتیوار لوک ادب توں لیندا اے اتے لوک پرء ہون کارن اس نوں لوک ادب ہی سمجھ لیا جاندا اے۔ ‘رامائن` ‘مہا بھارت' تے ‘ہیر وارث شاہ` اس دے سندر اداہرن ہن ۔ لوک ادب دی کوئی رچنا، جو لوک سموہ دوارا ہوند وچ آئی ہووے تے بھاوے کسے اک ویکتی وشیش دی کرت ہووے، لوک-مانس دے سامان تتاں نال یکت ہو کے ‘لوک` دے اپنے ہی ویکتتوَ دی کرت سمجھی جان لگّ پیندی اے، پر لوک جیون دی امکّ بانی دا جیؤندا خزانہ آؤن والی پیڑھی دے منع وچ اج وی اننت روپ وچ سرکھات چلیا آؤندا اے۔

دوندر ستیارتھی لوک ادب نوں منکھ دے ہمیشہ جیؤندے رہن دی چیتنتا دا جیوندا جاگدا ثبوت دسدا اے۔ مدھکالین پنجابی ادبدا کوئی وی لیکھک اجیہا نہیں جس نے چنتن وشے روپ یا شیلی آدی پکھاں توں لوک-ادبدا پربھاو نہ قبولیا ہووے۔ اس توں اگے لوک ادب دیاں ونگیاں دا ادھٔین وسترت روپ وچ اگے اے۔ لوک گیت، لوک کتھاوا، لوک اکھان، بجھارتاں، لوک وار، آدی لوک لوک دیاں ونگیاں ہن  :

لوک ادب راہیں کسے دیس دی نہار پوری طرحاں دس آؤندی اے۔ پنجابی لوک گیتاں تے لوک کہانیاں دے ادھٔین توں صاف پتہ لگدا اے کہ ایہن اں دی سماجک، ادبی تے تریخی مہانتا وی اے

لوک گیت

مدھکالین پنجابی کویاں وچوں کوئی ورلا ہی ہووےگا، جس نے کلاتمک روپ ودھان، شکتی شالی بھاشا اتے آکرشک راگاں تے دھنا لئی پنجابی لوک گیتاں توں سہائتا نہ لئی ہووے ایولن دا وچار اے کہ لوک کہانیاں گلپ نوں جنم دندیا ہن اتے لوک گیت سمچی کویتا دے جنم داتا ہن ۔

جمݨ توں موت تک پنجاب دے جیوݨ دا کوئی وی پکھ اجیہا نہیں اے، جس سنبندھی لوک گیت اپلبدھ نہ ہووے۔ ایہن اں لوک گیتا دی وشال بھاونا نوں مکھ رکھکے ایہہ دھارنا عامَ پرچلت اے کہ پنجابی گیتاں وچ جمدا اے: لوریاں، تھالاں، دھمالاں وچ اس دا پالن پوشن ہن دا اے: گھوڑیاں، سہاگاں، سٹھنیاں چھنداں اتے گدھیاں وچ ویاہیا جاندا اے: اتے اس دا انتم سنسکار وی آلہن یاں تے کیرنیا دے روپ وچ گیتاں راہیں ہی ہن دا اے۔ بہت سار گیت اجہیس وی ہن جہڑے جتا پرتِ دے کا-وہار دن-دہار، ہار شنگار، ملام، وچھوڑا، دکھ-سکھ، آنند نال سنبندھت ہن ۔ رتاں، میلیا، پشو پنچھیاں اتے رکھاں آدی بارے وی گیڈ ملے ہن ۔ پریت کہانیاں اتے سورمگتی دے پرسنگ وچ گیت ملدے ہن ۔ پرریم بھاونا نوں پرگٹاؤن والا گیت ٭کنی کاٹے پائے نے، ساڈے نالوں بٹن چنگے، جہڑے سینے نال لائے ہوئے نے ٭تیری سجری پیڑ دا ریتا چکّ چکّ لاواں ہکّ نوں لوک گیت وچ اس دے کجھ اگے روپ گئے ہن ۔:-

بولیاں

بولی

بولی کاوَ روپ وچ تھوڑے جاے شبداں وچ بڑے سنجم نال دل دیاں بھاوناواں پس کیتیاں جاندیاں ہن ۔ بولی منکھی من وچلے کسے اکہرے بھاوَ نوں پرگٹ کردی اے ۔ بولی پہلاں اک تکی سطر وچ ہن دی سی ، اس لئی لئی بولی دا پرانا ناں ‘اک تکیا’ سی ۔ بولی شبد بول توں لیا گیا اے ، جس وچ بجھویں واک دا اچارن ہن دا اے ۔ ونجارا بیدی انوسار ، “ بولی وچ اکھان وانگ ، لے دا ہونا ضروری اے ۔ جے بولی وچ ردم نہیں ہووےگا تاں اوہ سادھارن جیہا فقرہ بن جاوے گی ۔ ” بولیاں مکھ روپ وچ تنّ طرحاں دیاں ہن دیاں ہن ۔

نکی بولی

نکی بولی دو سنتری ہن دی اے ۔ اس ورگ دیاں بولیاں دا کیندری لچھن ایہہ اے کہ ایہن اں دی دوجی تک کوئی پرچلت ‘توڑا’ ہن دی اے ۔ توڑا بولی دی انتم سطر ہن دی اے ۔ جس دے دوہرے تیہرے دہراؤ وچوں بولی نوں وبھنّ گتی شیل اچاراں وچ گا کے بھاوَ نوں سنگھنا کیتا جاندا اے ۔ ڈاکٹر. ناہر سنگھ انوسار ، “ نکی بولی گدھے نال سنبندھت لگبھگ دو سطراں والا اجیہا گیت روپ اے ، جس دی سطر روڑھ تک تکانت ہن دی اے یا روڑھ تک دے پرکار وچوں آؤندی سہج تک ہن دی اے ۔ اس دی دوسری تک توڑا ہن دا اے ۔ پہلی سطر دے توڑے وچالے بھاوَ اکاگرتا یا تھیمک نرنترتا دی کوئی شرط نہیں ہن دی ۔ ” ایہن اں بولیاں نوں گاؤن لئی کڑیاں دو ٹولیاں بنا لیندیاں ہن ۔ اک ٹولی پہلی تک پہلی تک بولدی اے اتے گدھا پاؤندی اے ۔ دوجی تک دوجی ٹولی بولدی اے اتے گدھا پاؤندی اے ۔ پر نچیاں نہیں جاندا ۔

٭ اکّ دی جڑھ وچ ڈھک جم پیا ، ڈھکّ جڑھ وچ گوبھی ،

مڑک بتھیری سی ، رنگ کالے نے ڈوبی ۔

٭رائی وے رائی وے رائی وے ،

میری نازک جندڑی لڑ بڈھڑے دے لائی وے ۔

لمی بولی

لمی بولی وچ اکہرا تھیم نہیں ہن دا اے ۔ تھیم پکھوں اس بولی دے تن پڑھا ہن – پہلیاں دو تکاں ، اگلیاں دو تکاں اتے توڑا ۔ بولی کار پہلیاں دو سطراں وچ عام توں وشیش تے کیندرت ہن دا اے اتے انتم تک وچ اکاگر بھاوَ تے دہراؤ دی پرکریا راہیں کیندرت ہن دا اے ۔ ڈاکٹر. ناہر سنگھ انوسار ، “ لمی سمتکانتک تکاں والا اجیہا گیت اے جس دی ہر تک اپنی تھاویں سمپورن تھیمک اکائی ہن دی اے تے انت وشیش توڑے اتے ہن دا اے ۔ توڑا بھاوَ تے اچار دوہاں پکھاں توں بولی دی کنگروڑ اے ۔ بولی دیاں تکاں ویکتی گت تے توڑا سموہک سبھاء دا لکھائک ہن دا اے ۔ ایہہ ویکتی تے سموہ وچالے ، اچار تے گائن وچالے ، بول تے ناچ وچالے سمپرک کڑی اے ۔ توڑے وچ بھاوَ اتّ اکاگر تے دہراؤ دی پرکریا وچ پیش ہن دا اے ۔ بولی دا تھیم قدم در قدم تے بدلدا ہویا تھیمک وکاس دی لڑی وچ وی ہو سکدا اے تے تھیمک کھنڈاؤ دی ستھتی وچ وی سنبھوَ اے ۔ لمی بولی ملوئی لوک-کاو دی ولکھن پچھان اے ۔ ”

٭سوٹی – سوٹی – سوٹی

بین وجا جوگیا تینوں دیؤنگی مکی دے روٹی

پتلے جے لکّ والیاں تینوں عادت پے گئی کھوٹی

موہرے گھوڑا متراں دا ، مگر پھلاں آلی بوتی

میلن منڈیاں نے ڈگدی چوباریوں بوچی ۔

بھنگڑے دیاں بولیاں

ڈاکٹر. بکرم سنگھ گھمن نے بھنگڑے دیاں بولیاں دیاں الگّ شرینی بنائی اے ۔ اوہن اں انوسار ، “ بنتر دے پکھ توں بھنگڑے دیاں بولیاں تے ٹپیاں وچ انتر نہیں ۔ انتر کیول ایہن اں اے کہ بھنگڑے دیاں بولیاں وچ اپنے بھاواں نوں راگ وچ پیش کرن اتے قافیہ میلن لئی ساڈے نت دے جیون دی کسے چیز ج دا سہارا لیا جاندا اے ۔ ” بھنگڑے دیاں بولیاں لمیاں ہن دیاں ہن ۔ عورتاں جے گیت سمیں ڈھولکی وجاؤندیاں ہن تاں مرد ڈھول ۔

٭بارھیں برسیں کھٹنے نوں چلیا ،

کھٹّ کے لیاندے پاوے ،

ہولی ہولی نچّ\ کڑیئے ،

میرا لکّ نہ مروڑا کھاوے ۔

یا

٭بابلے نے ور ٹولیا ،

جیہنوں پگ نہ بنھݨی آوے ۔

ٹپے

چن بدلاں وچ آ نی گیا
کچیا نے کچ کیتا
ساڈے پکے نوں وٹا نی گیا

ٹھنڈی چھاں ہووے ایس رخ دی
کتھے مہینوال میرا
سوہن ی مچھیاں نوں راہ پچھدی۔

ٹپے وی لوک گیت دی اک روپ اے جو بہت ہی مقبول روپ اے ایہہ زندگی دے عامَ دکھ- میلے، تیوہار، رسماں ریتاں وچ آدی لئے جاندے ہن جو اپنے من-پنچاوے لئی عامَ لوکاں نوں ایہن اں راہیں سکھیا وی دتی جاندی اے۔

گھوڑیاں

لڑکے دے ویاہ نال سنبندھت شگناں وچوں گھوڑیاں دا گائے جانا بہت ضروری اے۔ گھوڑیاں مول روپ ‘ویاہ دے گیت’ ہن جنہاں دا گاؤن شادی توں اٹھ دس دن پہلاں ہی آرنبھ ہو جاندا اے۔ جنڈ دی روانگی سمیں جدوں لاڑا سہرا بن کے، کلغی لا کے گھوڑی تے سوار ہن دا اے۔ تاں اس ویلے وی گھوڑیاں گائیا جادیاں ہن ۔

گھوڑی چڑھ بنیا تینوں باپو بلاوے
میں صدقے ویرا ماں شگن مناوے
میں صدقے ویرا، دانہ موتیاں کھاوے۔

نکی نکی بوندی نکا-نکا مینہہ وچے ماں وے سگراج تیرے سگن کرے دساں دی بوری تیرا باپ پھڑے، ویراں دی زوڑی تیرے نال چڑھے نیلی نیلی گھوڑی میرا نکاں چڑھے ، بھین سہاراج تیریواگ پھڑے پیلی پیلی دال تیری گھوڑی چرے، بھابی سہاگن تینوں سرمہ پاوے رتا-رتا ڈولا مہلی آ وڑے ، ماں وے سہاگن پانی وار پیوے نکی جیہی بنو پیر پھمک دھرے ، نکی جیہی بنو پیڑیھ بیٹھی سجے۔

سہاگ

سہاگ دا شبدک ارتھ اے کھشنسیبی اتھنا چنگے بھاگ۔ لوک ادب دے سندربھ وچ سہاگ توں بھاوَ ججاے سبھاگی لوک گیت ہن ، جہڑے لڑکی دے ویاہ نال سنبندھت ہن ۔ جویں منڈے دے ویاہ توں کجھ دن پہلا ویاہ نال سنبندھت جان دا رواج اے۔ اسے طرحاں کڑی دے ویاہ دے کچھ دن پہلاں رات دے کھاݨے توں پچھوں عورتاں دوارا ‘سہاگ’ گاݨے آرنبھ کر دندیاں ہن ۔ ایہہ سلسلہ ویاہ توں اک دن پہلاں تک جاری رہندا اے ۔

ساڈا چڑیاں دا چمبا جی تے بابل اساں اڈّ جانا
ساڈی لمبی اڈاری وے تے بابل کہڑے دیس جانا

سٹھݨیاں

سٹھݨی، ویاہ نال تعلق رکھݨ آلا پنجابی لوک گیتاں دا اجیہا روپ اے جیہدا منورتھ وینگ ، کٹاکھس یا سکھولیا انداز وچ طنز راہیں مروتیا دا دل پرچاؤن اے۔ پرانے سمیاں وچ جد من پرچاو دے سادھن بہت ہی سیمت سن تاں ویاہ دے شگناں وچ سٹھنیا منورنجن دے پکھ توں وشیش بھمکا نبھاندیاں ہن ۔ لوک ادب دے نظرئیے توں سٹھوی اتھّ ہوئیہا کھلھا خلاصہ گیت اے، جس وچ ہسنگ ہو کیس سلجھے ہوئے ڈھنگ نال ویاہ وچ اک دھر ولوں دوجی دھر نوں گلھاں کڈھیاں جادیاں ہن ۔

ساڈے ویہڑے مادری، منڈے دی بھین باندری
ڈھول سر ڈھم کیرے ڈھڈے، ونّ سونے آئیوی
لاڑا تے سربالا دوویں، بھین نال لیادے وی
وے جیجا بھین نوں نچا لے املی دے ہیٹھ۔

لوریاں

بھومکا

لوریا پنجاب دے اجیہا لوک گیت ہن ، جہڑے ماں جا بھین دوارا روندے بچے چکھّ کران، پرچاؤن اتے ملاؤن لئی گائے جادے ہن ۔ لوک گیت پنجاب دے لوک جیون دا انکھڑواں انگ ہن ۔ “ جمن توں موت تک پنجاب دے جیون دا کوئی وی پکھ اجیہا نہیں اے ، جس سنبندھی لوک گیت اپلبدھ نہ ہون ۔ ایہن اں لوک گیتاں دی وشال بھاونا نوں مکھ رکھ کے ایہہ دھارنا پرچلت اے کہ پنجابی گیتاں وچ جمدا اے : لوریاں ، کھالاں ، دھمالاں وچ اس دا پالن پوشن ہن دا اے ۔ گھوڑیاں ، سہاگ ، سٹھنیاں ، چھنداں اتے گدھیاں وچ ویاہیاں جاندا اے اتے اس دا انتم سنسکار وی الاہن یاں اتے کیرنیاں دے روپ وچ گیتاں راہیں ہی ہن دا اے ۔ ” “لوریاں پنجاب دے اجیاے لوک گیت ہن ، جہڑے یا بھین دوارا روندے بچے نوں چپّ کراؤن، پرچاؤن اتے سلاؤن لئی گائے جاندے ہن ۔”

لوری دا مطلب

“پنجابی شبد لوری نوں لور دے ارتھاں وچ وی سمجھیا جا سکدا اے ۔ لور توں بھاوَ صرور اے ۔ لوری بچے نوں اس دیاں سچیت سرگرمیاں توں ہٹا کے اس نوں صرور وچ لے جاندی اے اتے مانسک طور تے بچہ سستاؤن لگّ جاندا اے ۔ پنجابی تے ہن دی شبد لوری انگریزی شبد Lullaby شبد دا سنبندھ Dullness نال جڑدا اے ۔ بھارتی یورپی Dullness بھاشاواں دے آپسی سنبندھاں دے حوالے نال لوری ، للئبی گیت انگریزی شبد للل، ہن دی شبد للا آدی دی سانجھ تلاش کیتی جا سکدی اے ۔ انگریزی شبد لل دے ارتھ بچے نوں سست کرن دے ہن ہن دی شبد للا توں بھاوَ لاڈلا ہن دے ہن ۔ ”

لوری دیاں پربھاشاواں

سکھدیو مادھوپری انوسار ، “ ماواں آپنیاں نوں پرچاؤن لئی مدھر سر اتے لے وچ جہڑے گیت گاؤندیاں ایہن اں نوں لوری آکھدے ہن ۔ ” جیت سنگھ جوشی انوسار ، “ لوری ممتا بھجے بول ہن دے ہن ۔ ماں بچے نوں مدھر سر وچ جو گیت سناؤندی اے ، اوہ لوری اے ۔ ”

پرکریا اتے پرکارج

“چھوٹے بچیاں دا من پرچاؤن روندیاں نوں وراؤن لئی یا اوہن اں نوں سواؤن لئی ماواں، بھیناں ، تائیاں ، چاچیاں ، ماسیاں گود وچ بٹھا کے ہلاؤندیاں ہوئیاں نالو نال لوریاں دندیاں ہن ۔ ایہن اں لوریاں وچ اوہن اں دیاں سدھراں تے ریجھاں الیکیاں ہن دیاں ہن ۔ ایہن اں لوریاں دا ڈھنگ سنبودھنی ہن دا اے ۔ ایہن اں دیاں تکاں وی نکیاں نکیاں ہن دیاں ہن ۔ ہر تک پچھے کجھ اجیاے سور مونہوں کڈھے جاندے ہن ، جنہاں دے کوئی ارتھ نہیں ہن دے پر ایہن اں وچوں سنگیت ضرور جھاکدا اے ۔”

“کاکڑیا بلاکڑیا ، ٹاہلی تیرے بچے اوں ، اوں ، اوں ۔

نانا تیرا ڈھول وجاوے ، نانی تیری نچے ، اوں ، اوں ، اوں ۔”

“ماں اتے بھین دیاں ریجھاں دا پرگٹاوا ایہن اں لوریاں وچ پوری طرحاں ہو سکدا اے ۔ کاکا ایہن اں لوریاں وچ گلاہ دا پھلّ ، مکھن دا چن ، راتاں دا لاڑا ، دیش دا راجا ، سونے دا پنگھوڑا جھوٹن والا اتے چاندی دیاں پوڑیاں چڑھن والا کاکا باوا یا لال اے ۔ ایہن اں لوریاں دی چوکھی گنتی ‘ الھڑ بلھڑ باوے دا ’ دی اے ۔ ” اداہرن دیکھو :

“ الھڑ بلھڑ باوے دا ، باوا کنک لیاویگا ، باوی بہہ کے چھٹے گی ، سو روپیا وٹے گی ۔ ”

بھرائیاں تے کُھسریاں دیاں لوریاں

“ پتر دے جنم دے پہلے سال وچ کئی تیوہار اجیاے آؤندے ہن جنہاں دا منتوَ سارے بھائیچارے دا اکٹھے ہو کے جشن مناؤنا اے ۔ سال وچ اک دو واری بھرائی چھنجھاں تے واڈھیاں دے ڈھولاں توں وہلے ہو کے گلی گلی پھردے ، نویں جمے پتراں والے گھریں جاندے تے ڈھول دا کھڑاک سن کے پلاں وچ گلی محلے دے اننجانیاں ، سیانیا دا پڑ بجھّ جاندا سی ۔ بھرائی ڈھول تے ورلا ورلا ڈگا ماردے تے بالاں نوں چکّ کے لوریاں دندے سن ۔ اوہن اں دانے گڑھ تے کپڑے دتے جاندے سن ۔ ” “انہیں سو سنتالی دی ونڈ کارن بہت سارے بھرائی پاکستان وچ چلے گئے تے لوریاں دا رواج کافی گھٹّ گیا ۔ پر تھوڑھی دیر مگروں بھرائیاں دی تھاں کُھسریاں نے لے لئی ۔ ”

“ لے لا لے لا وے ، کاکا لوریاں ،

لے لا لے لا وے ، چندہ لوریاں ،

ایہہ لوری تیری دادی دواوے ،

بابا ونڈے دماں دیاں بوریاں ،

لے لا لے لا وے ، کاکا لوریاں ۔ ”

رنیچا لوری

“راجستھان بھو کھیتر وچ وچردے بہتے گاڈی لوہار رنیچا ستھت ‘ڈالی بائی’ دی سمادھی حاملا استریاں نوں ، جان نوجات ششوآں نوں ، آئی لاچا اتے ‘کھیتلا’ نمت لوری دین لئی لے کے جاندے ہن ۔ اس سمیں حاملا استری یا نوجات ششو سمیت ماں اتے بچہ سمادھی دے تھڑھے نیڑے رتّ جگا کٹدے سن ۔ دوجے دن سویرے بھاٹ گمنتری ، جنم لین والے ، یا جنم لے چکے بچے نوں لوری سناؤندے ہن ۔ جس دے عوض وچ مامیاں ولوں وت انوسار عوضانہ دتا جاندا اے ۔ ”

“ اے میرے بچے ،

توں میری ککھّ وچ کیوں آیا ،

میری ککھّ تاں

چتوڑ دی دھرتی تے

جوہر دی اگّ وچ ہی

سڑ گئی سی ۔ ”

ماہیا

‘ماہیا’ پنجابی دا سبھ توں ودھ گائے جان والا لوک گیت اے۔ آکار وچ بہت چھوٹا پرتو سارے پنجاب وچ اتی حرمن پیارا گیت اے۔ ماہیا ماہی توں بنیا اے اتے ماہی دے شبدی ارتھ مجھاں چارن والا یا واگی۔ جویں راجھاں اتے مہیوال پالی/ماہی ہن دے ہوئے وی پریتم دی اجامت دا روپ دھارن کر چکے ہن ، اس پرکار دے پرتیک وجوں جانیا جاندا اے۔ ایہہ لوک گیت دی اجیہی صنف/قسم اے، جس دا نائک ‘ماہیا’ اے ۔

دو پتراں اناراں دے
ساڈے بنے آ بیٹھے،
کبوتر یاراں دے ۔
کوئی ساوے رخ ماہیا
پینگھ وچھوڑے دی،
جھوٹے دندے نے دکھ ماہیا۔

ڈھولا

ڈھولا یا ڈھولا پنجابی ونچ پریتم اتھوا محبوب دا پرتیک اے۔ جنہاں گیتاں وچ ڈھولے دا بار بار ذکر آوے اتے پریتم دی پرسنسا کیتی گئی ہوے، اناں نوں ڈھولے کیہا جاندا اے ۔

پنجاب دے ہور بہت سارے گیتاں وانگ ڈھولا وی اورت دے جذبیاں دا پرگٹاوا کردا اے۔ مڈھلے روپ وچ ایہہ پیار دے گیت ہن اتے وصل دے ٹاکرے تے وچھوڑے جدائی تے ہجر دے بھاوَ اناں وچ روپمان ہن دے ہن ۔

ڈھولے دی پریبھاشا

افضل پرویز انوسار،"ڈھولا دی کوئی اک تکنیک نہیں سگوں ہر اوہ گیت جش وچ ڈھولا نوں مکھاتب کیتا گیا ہووے اوہ ڈھولا اے اوہن اں نے ڈھولے دا مکھاتب اس پرکار دتا اے-

                                        باکیاں وے ماہیا مر گئی آ وراگے نال                                                 
                                        اس گلوں رونی آ ماہی کدی نہ پچھیا حالَ

ڈھولے دی لوک پرمپرا

ڈھول ڈھولک نال گایا جان والا لوک گیت اے بار دے علاقے وچ اوٹھ تے سوار لوک کئی-کئی میل تکّ ڈھولے گاؤدیں جادیں ہن ڈھولے دیاں لاؤنا،محاورہ سنکیت کردا اے کہ ڈھولا پورن موج مستی دا گیت اے-

                                        " بازار وکیندی کھنڈ وے
                                          توں مصری تے میں گل قند وے
                                          دوویں چیزاں مٹھیآں وے ڈھولا "                                 

"جناب اے.ڈی.اعزاز نے اپنی پستک چازے چھتے وچ ڈھولیا نوں گائے جان دے تنّ ڈھنگا دی روانی،رگی اتے اتلا دھر بارے لکھیا اے|ڈھولا سناؤن والے ایہن اں وچوں 'رگی' ڈھنگ دی ورتوں ودھیرے کردے ہن |"

شیلی

ڈھولا کئی شیلیاں وچ پرچلت اے|پوٹھوہار وچ پرچلت ڈھولے روپ تے لے وچ ساندل بار دے جانگلیاں دے ڈھولیاں نال وکھرے ہن |”پوٹھوہاری ڈھولیاں دا اک بجھواں روپ –ودھان اے| ایہہ پنج سطراں دے ہن دے ہن اتے دے ٹکڑیاں وچ ونڈے ہن دے ہن |پہلی ٹکڑی تنّ سطراں دی ہن دی اے،جس وچ پہلیاں دو سطراں دا تکانت ملدا اے، تیجی دا نہیں|ٹکڑی دو سطراں دی ہن دی اے|پہلی ٹکڑی دے پربھاو نوں گوڑا کردی اے تے بجلی دی لشک وانگ چکاچوند کر جاندی اے|”ایہہ دوجی ٹکڑی ڈھولے دی اکائی دا بجھواں ہن دیاں وی بھاوَ وچ سنتتر تے سمپورن ہون کرکے ،کسے وی ڈھولے دی پہلی کلی نال لگّ کے گانئی جا سکدی اے|ایہہ دوجی کلی،کسے ڈھولے دا حصہ ہن دیاں وی ہر ڈھولے نال نشچت نہیں، ایہہ جتھے ڈھکّ جاوے، ڈھکا کے گا لئی جاندی اے –

                       میرے ڈھولا تے میں ہانی
                       ڈھولے کندھاں توں منگیاں پانی
                       دودھ چ’ دیساں جیوے ڈھولا
                       ڈھول رنگلا
                       چٹی تیری پگڑی گلابی شملہ |

پنجابی دے پہاڑی علاقےاں دے ڈھولے عامَ طور تے پہاڑی وچ ‘کہرواں’ تال وچ گائے جاندے ہن ، پر کچھ ڈھولے تلنگ تے بھیروی وچ گا لئے جاندے ہن | “ساندل بار وچ پرچلت ڈھولیاں دا کوئی بجھواں روپ – ودھان اتے ایہن اں دی لے پوٹھوہاری ڈھولیاں نالوں وکھری اے|ایہہ اکٹھ وچ گایاں جاندا اے| کناں تے ہتھ دھرکے لمی جہی ہیک نال|اس طرحاں جاپدا اے جویں ویراگ وچ آ کے کوئی وین پا رہا ہووے، کسے مٹیار دے دبے ہوئے ارماناں دا چتر کھچّ رہا ہن دا اے|”جانگلی ڈھولے دی مٹھاس کچے دودھ ورگی ہن دی اے |

                   کناں نوں سوہن  ے بوندے 
                   سر تے چھتے نے لاڈے |
                   کیڈی رہاڑ کریندے نے
                   نیندر کچی دے جاگے |
                   ستی سفنہ واچیا
                   ماہی ملیا اے کھابے|
                   ابھڑ بھاندے ہتھ سییا تے سارے
                   ڈھولا کول ہووے تاں جاگے |

الاہن یاں

الاہن ی توں بھاوَ سلاگھا اتھوا ستتی۔ اس دا ارتھ وستھار ہویا جد کسے پرنانی دی مرتو ہو جائے تاں سدیوی وچھوڑا دے گئے ویکتی دے گن کرم دسن والے جہڑے کرنامئی تے سوگ گیت استریاں دوارا الاپے جاندے ہن ، پنجابی وچ؛ اوہن اں نوں الاہن یاں کیہا جاند اے۔

بڈھا تاں بہن دا کرسی ڈاہ
ہائے نی بڈھڑا مرنی گیا
بڈھڈی رنڈی کر نی گیا۔

لوک کہانیاں/لوک کتھاواں

لوک کہانی توں بھاوَ اجیہا پرمپراگت برتانت اے جس وچ لوک مانس دی ابھگئکتی ہووے اتے لوک سموہ نے جس نوں پروانگی دے کے پیڑھی اگے توریا ہووے۔ پنجابی لوک کہانی ودھیرے کرکے واتک وچملدیاں ہن ، پر کجھ بھاگ کویتا وچ وی اے۔ایہن اں کہانیاں دی سرجنا وچ بے-مہاری کلپنا اتے ادبھتّ ہوند تو چھٹّ کتھانک روڑیاں اتے اپیوگ درشٹی دا ہتھ وی ہن دا اے۔ پنجابی لوک کہانیاں دی وڈی وشیشتاں ایہن اں دے وشے، روپ گھٹناواں، پاتر آدی پکھاں توں ونّ سونتا اے۔ پنجابی لول کہانیاں اتر اک پیتلی جھات توں سہجیہی اس سٹے تے پجیدا اے۔ کہ جو کجھ وی لوک چیتناں اتے لوک کلپنا دی پکڑ وچ آ سکدا اے، اوہ سبھ کجھ ایہن اں کہانیاں وچ سمو لیا گیا اے۔ایہن اں دا سما ستیگ، تریتا، دواپر اتے کلیگ تک پھیلیا ہویا۔ پنجابی لوک کہانیاں دی پرکرتی، سبھاؤُ، وشے، پاتراں، گھٹلاواں آدی نوں مکھ رکھدے ہویا ایہن اں نوں ہیٹھ لکھیا شرینیاں وچ ونڈیا جا سکدا اے۔ 1. متھک کتھاواں 2. دنت کتھاواں 3. پشُ/پنچھی کہانیاں 4. نیتی کتھاواں 5. پری کہانیاں 6. بجھاون کہانیاں 7. پریت کتھاواں دوارا درپوتی دیپ بے-پتی، پرماتما جویں دریوکن دی ہن کار توڑ دا اے۔ جنمیجا اتے پریچھت بارے پرسنگ، دائی پوتنا دی مکتی، کبجا کبّ دور ہونا، بدر دے گھروں سداما دی مترتا، چندراولی یا دی دی گوپی نال پیار، اتے سرگاں وچ کلاپ-برچھاں لیا کے گوپی ستبھاما دی اچھا پوری کرنی آدی متھک کتھاواں ہن ۔

متھک کتھاواں

٭متھک کتھاواں توں بھاوَ پوروَ تریخی یوگ وچ واپریاں گھٹناوا توں ہیے، جہڑی لوکاں دیاں الوکک پرمپراوا نال جڑیاں ہون ۔ انگریزی وچ اجہہیاں کتھاواں نوں متھس آکھدے ہن متھک کتھاواں شدھ روپ وچ لوک مانس دی ابھگئکتی ہن ۔ ایہن اں وچ کالپنک نروپرن شکتی دی کوئی سیما نہیں ہن دی، گھٹناواں اتکتھنی تے شردھایکت بھے نال بھریا ہوئیا ہن ۔ اصل وچ متھک کتھاواں وچ کجھ وی اسمبھو نہیں ہن دا ایہن اں نوں ہیٹھ لکھے بھاگاں وچ ونڈیا گیا اے۔ ٭٭پورانک بھگتاں، رشیاں، منیاں اتے متھک راجیا بارے ٭٭رام چندر اتھاواں رامئن سنبندھی۔ ٭مہابھارت اتے بھگوان کرشن بارے ٭دیوتیا اتے دیتاں نال سنبندھت۔ ٭پورانک بھگتاں، رشیاں، منیاں اتے متھک راجیاں: ٭٭راجا ہریش چندر دی کتھا، گوتم اہلیا پرسنگ، دراباسا رشی، بلراجا، اج راجا اتے راجا جنک بارے کہانیا راجا بھگیرتھ، رش. بیاس، سکدیو رشی، نارد اتے وشوامرت بارے متھک کتھاواں پرچلت ہن ۔ ٭٭رمائن نال سمبندھت کجھ کتھاواں جویں متریئی ماں دے آکھے رام چندر لوں بنواس لچھمن دوارا سروپنکھاں دا نکّ کٹے جانا، راون اتے ہن ومان بارے کتھاواں توں چھوٹّ کمبھکرن، بالی،تارکا اتے مریچ، آدی بارے کہانیاں پرچلت ہن ۔ ٭٭مہامبھارت نال سنبندھت، دریودھن دوارا

دنت کتھاواں

پنرپراگت برتانت وچ جد دیوی دیوتیا دی تھاں منوکھّ پریوش کردے ہن ۔ اتے متھک گنا نوں منکھ نال جوڑ دتا جاندا اے۔ دنڈ کتھا وچ دیوتیا اتے اردھ دیوتیا دی تھاں تریخیاتی آردھ تریخیویکتی دے کارنامیا نوں اپنے منورتھ دی سدھی لئی ورتیا جاندا اے اس وچ سنتاں مہاتماواں، پیراں فقیراں، تریخییودھیا اتے راجیاں نال سنبندھت پریت کتھاواں جویں ہیر رانجھاں، سنسی پنوں شیری فریاد، لیلیٰ مجنوں اتے یوسف جولیکھاں آدی تیرتھ استھاناں، مندرا، پہاڑا گپھاوا آدی بارے تباہ ہوئے کلیھ، تلإ/سروور، دریا، پراتن عمارتاں بتاں آدی بارے منکھی بولی،، رہُ ریتاں اتے سداچارک نیماں سنبندھی دبے ہوئے کھزانیا سنبندھی دنت کتھاواں پرچلت ہن ۔

پشو- پنچھی کہانیاں: ایہن اں کہانیاں دے مکھ پاتر پشو-پنچھی ہن ۔ پشو پنچھیاں دا مانویکرن کرکے ایہن اں کہانی وچ اوہن اں نوں منوکھاں وانگ سوچدے،کم کردے بولدے، نچدے کددے وکھایا گیا اے۔ منکھاں نے وکھ-وکھ پشو پنچھیاں نوں جہڑیا وشیش خاصیت پردان کیتیاں ہن ، اوہن اں انوسار اوہ کارج کردے ہن ، جویں کا سیانا اے، لومڑی چالک، شیر بہادر اے اتے بگھیاڑ لالچی آدی۔

نیتی کتھاواں

نیتی کتھاواں وچ پشو پنچھیاں نوں منکھاں والے گن پردان کردے وئنگمئی اکتی دوارا مانوجاتی نونیتک سکھیا دتی جاندی اے۔ عامَ طور تے اجیہیاں کہانیاں دے دو بھاگ ہن دے ہن ۔ پہلے حصے وچ وار تاں دے نال-نال ادیش نوں اداہرن سہت سمجھیا جاندا اے اتے دوجے حصے وچ اپدیشاتمک کتھن دا وورن لوکوکتی دے روپ وچ دتا جاندا اے۔ ‘لومڑی تے انگور` دی کہانی وچ لومڑی دی انگوراں دے گچھے تک پجن دی اسمرتھا بارے دس کے انت وچ اک لوکوکتی آؤندی اے۔ ٭داکھے ہتھ نہ اپڑے، آکھے تھوہ کؤڑی۔ شیر، گھوڑا، ہاتھی، گدڑ، لومڑی، کاں، بلی، چوہا، طوطا مور آدی ایہن اں کہانیاں دے پاتر ہن ۔ ہر کہانی دے انت ونچ کوئی نہ کوئی سماجک، سداچارک، دھارمک یا راجنیتک اپدیش دتا گیا اے۔

پری کتھاواں

پری کتھاواں پنجابی لوک کہانیاں دی بہت دلچسپ سرینی اے پریاں توں الاواں ایہن اں دے پاتر بادشاہ، سہجادے اتے سوداگر وی ہن دے ہن ۔ ہر پرکار دیاں الہونیاں اتے اسمبھو غلہّ ایہن اں کتھاواں وچ واپردیاں ہن ۔

پریت کتھاواں

جن، بھوت، پریت، بونے، بھوتنیاں، چھیواں اتے چڑیلاں، آدی امانوی پاترا نال جڑیاں رہسمئی جگت دیاں چمتکاری گھٹناواں نال سنبندھت پرمپراگت برتانت نوں پریت کتھاواں دی لڑی وچ رکھیا جا سکدا اے۔

بجھاون کتھاوان

متھک کتھاواں، دنت کتھاواں یا پری کہانیاں وانگ بجھاون کتھاواں کسے وکھرے کھیتر دیاں کہانیاں وانگ بجھاون کتھاواں کسے وکھرے کھیتر دیاں کہانیاں نہیں ہن ۔ واستو وچ بجھاون کتھا وچ کوئی نیتی دی گلّ سمجھائی گئی ہن دی اے کسے دوجی کہانی وچ پہیلیاں شرطاں دے روپ وچ آؤندیاں ہن اتے کسے کتھا وچ اجیاے پرشن ساہمنے آؤندے ہن ، جنہاں دا اتر تلاس کرنا ہن دا اے۔

پنجابی بجھارتاں

بجھارت یا بات دا شبد ساہمنے آؤندیاں ہی ساڈی کلپنا سانوں بچپن وچ لے جاندی اے۔ جدوں ہر بچہ اپنے بزرگ پاسوں ہن گارے والیاں لمیاں-لمیاں باتاں سنن یا بجھارتاں نوں بجھن دی پرکریا وچو گزریا سی۔ اکار دی درشٹی توں بجھارت اکھان دے ودھیرے نیڑے اے۔ کئی وار اکھنا اتے بجھارتا نوں لوک گیت سمجھ لیا جاندا اے، جو ٹھیک نہیں۔ لوک گیت گائے جاندے ہن  : اکھانادی ڈھکوے روپ وچ لکھتی یا الکھتی طور تے ورتوں کیتی جاندی اے۔ اتے بجھارتاں پائیا جاندیاں ہن ۔ ایہہ وارتک وچ وی ملدیاں ہن ، پر بہہتیاں بجھارتاں تکانت وچ ہن دیاں ہن ۔ ایہہ اک تکی دو تکی، بہو تکیاں بجھارتاں وی ہن دیاں ہن ۔ ٭بات پاواں بتولی پاواں سن تے بھائی حکیماں ٭لکڑیاں چوں پانی کڈھا چکّ بناواں ڈھیما ٭اک بجھارت پاواں، سر کٹّ کے لون لاواں ٭جے کھاواں تے پچھتاواں نہ کھاواں تے پچھتاواں <poem> کالی ہاں پر کاں نہیں لمی ہاں پر ڈور نہیں بنہی جاندی ہاں پر پشو نہیں۔

پنجابی کہاوتاں

کہاوتاں لوک ادب دا اجیہا روپ ہن ، جنہاں وچ لوک جیون دے لمے تجربیاں اتے انوبھواں نوں لوک بولی دوارا بہت ہی سنکھیپ پرنتو ڈھکوی شیلی راہیں واکاں/تکاں دے روپ وچ پرگٹایا گیا ہن دا اے۔ اکھان لئی پنجابی وچ اکھوت لوکوکتی اتے کہاوت اردو وچ اکھان دے سمانارتھک شبد ہن پنجابی وچ ہزارا دی سنکھیاں وچ اکھان ملدے ہن ، پر بنتر دی درشٹی توں کوئی وی اک وشیش روپ نشچت نہیں اے۔ دو شبدے، تنّ شبدے، چار شبدے اکھاناں توں لے کے اک تکے، دو تکے، اٹھ جا دس تکے اکھان وی ملدے ہن ۔

٭دو شبدے - واہی پاتشاہی ٭تنّ شبدے - ماواں ٹھنڈیاں چھاواں ٭چار شبدے - عورتاں گھر دیاں دولتاں ایہہ لوکاں دی زندگی دا نچوڑ ہن ۔ ایہن اں ونچ سیاکھن تاں ہن دی ہی اے۔ پر بہتی وار اپدیش وی لکیا ہن دا اے۔ ٭جہدے گھر وچ داݨے، اوہدے کملے وی سیاݨے ۔

لوک واراں

پنجابی ادبوچ واراں دی پرمپرا نہ کیول بہت پرانی اے سگوں ایہن اں دی رچنا اج وی ہن دی اے۔ وار یدھ سنبندھی اوہ کاوَ رچنا اے جس وچ سوربیرتا دا ورنن ہن دا اے۔ ایہہ لوک واراں نے ہی پنجابی وار دی نیہہ پکیری کیتی اے۔ لوک واراں دا سنبندھ لوکدھارا نال ہون کرکے، ایہن اں دا سروپ لوک کاوَ والا بنیا اے۔ ایہہ واراں ٹھیٹھ پنجابی، روپ وچ بھٹا، مراسیاں، ڈوما دوارا گائیاں جادیاں سن اتے موکھک روپ وچ ساڈے کول پہن چیاں، ایہن اں وچ بہادری دا جس گائن کیتا جاندا سی لوک ادب وچ نوں لوک وارا ملدیاں ہن ۔ گورو گرنتھ صاحب وچ درج 11 واراں ونچوں 9 واراں اجہیاں ہن جنہاں نوں لوک واراں دی دھنی تے گاؤن دا ادیش دتا گیا اے۔

حوالے

1. سوہن در سنگھ ونجارا بیدی ، پنجابی لوک-دھارا وشو کوس ، جلد ستویں ، نیشنل بکّ شاپ ، دلی ، 2010، پنہ 1825 ۔
2. ڈاکٹر. ناہر سنگھ ، لوک کاوَ دی سرجن پرکریا ، لوکائت پرکاشن ، چنڈی گڑھ ، 1983 ، پنہ 169 ۔
3. ڈاکٹر. ناہر سنگھ ، لوک کاوَ دی سرجن پرکریا ، لوکائت پرکاشن ، چنڈی گڑھ ، 1983 ، پنہ 180 ۔
4. بکرم سنگھ گھمن ، پنجابی لوک کاوَ ، وارث شاہ فاؤنڈیشن ، امرتسر ، 1992 ، پنہ 177 ۔
5. پنجابی لوک-ادبشاشتر ڈاکٹر. جسوندر سنگھ
6. لوکیان اتے مدھکالین پنجابی ادبکرنیل سنگھ تھند
7. پنجاب دا لوک ورثہ، کرنیل سنگھ تھند
8. پنجابی ادبدا تریخ، دھرم سنگھ اتے ہردے جیت سنگھ بھوگل۔
9. ڈاکٹر. کرنیل سنگھ تھند ، پنجاب دا لوک ورثہ ، پبلیکیسن بیورو ، پنجابی یونیورسٹی ، پٹیالہ ، 1996 ، پنہ 159 ۔
10. ڈاکٹر. جیت سنگھ جوشی ، سبھیاچار اتے لوکدھار دے مول سروکار ، لاہور بکّ شاپ 2- لاجپت نگر ، مارکیٹ لدھیاݨا ، 2004 پنہ 240 ۔
11. ڈاکٹر. کرنیل سنگھ تھند ، پنجاب دا لوک ورثہ ، پبلیکیسن بیورو ، پنجابی یونیورسٹی ، پٹیالہ ، 1996 ، پنہ 160 ۔
12. ڈاکٹر. سوہن در سنگھ بیدی ، پنجاب دی لوکدھار ، نیشنل بکّ ٹرسٹ ، انڈیا نویں دلی ، 1971 پنہ 210 ۔
13. ڈاکٹر. سوہن در سنگھ بیدی ، پنجاب دی لوکدھار ، نیشنل بکّ ٹرسٹ ، انڈیا نویں دلی ، 1971 پنہ 211