لوک واراں
گرو گرنتھ صاحب وچّ ورتی گئی لوک ساہتک سمگری وچّ پہلا ورگ لوک کاوَ روپاں دا ہے۔ اہنا کاوَ روپاں وچّ وارا، گھوڑیاں، الاہنیاں بارامانہ رتی، سدّ، ستوارا اتے پھنہے وغیرہ پرمکھ ہن۔
وار
[سودھو]لوک کاوَ وچوں وششٹ وچّ روپانترت ہویا پہلا کاوَ روپ وار ہے۔ پنجابی ساہت وچّ واراں دی پرمپرا نہ کیول بہت پرانی ہے سگوں ایہناں دی رچنا اج وی ہو رہی ہے۔ پنجاب دی بھوگولک راجنیتک اتے اتہاسک ستھتی ایہناں دے اپجن لئی بہت انوکول رہی ہے۔ اتھوں دے وسنیکا نوں آدی کال توں ہی باہرلے حملہ آوراں نال لوہا لینا پیندا رہا ہے، جس کرکے پنجاب جنگ دا میدان بنیا رہا ہے ویر پرش جنگاں دے نائک ہندے ہن، اس لئی وار کسے یدھ کتھانک اتے اتشاہی کارنامے نوں کیندر وچّ رکھ کے اسدا جسّ گائن کردی ہے۔ وارا رچن اتے گاؤن دا کم ڈومّ، مراسی، بھنڈ جاں ڈھاڈی کریا کردے سن جس دے عوض وچّ اوہناں نوں سامنت، جگیر دار اتے رجواڑھیا ولوں نقد انعام تحفیاں اتے ہور کئیاں روپاں وچّ آرتھک سہائتا پراپت ہندی سی۔ وارا دا روپ زیادہ تر پنجاب اتے راجستھان وچّ ہوئیا سی۔
پنجابی وار کاوَ دی اک ودھا ہے۔ وار شبد دی اتپتی بارے وکھ-وکھ ودوانا دے اپنے-اپنے مت ہن۔ وار دے کاوَ شاستر نوں وچارن لگیا سبھ توں پہلا اس دے شبد دی اتپتی توں شروع ہندی ہے۔ جویں بھائی کانھ سنگھ نابھہ دے مہان کوش وچّ اس بارے لکھیا ہے- “یدھ سنبندھی کاوی اوہ رچنا جس وچّ سر-ویرتا دا ورنن ہووے۔ وار شبد دا ارتھ پؤڑھی چھند بھی ہویا ہے، کیوں کہ یودھیاں دی سرویرتا دا جسّ پنجابی کویا نے بہت کرکے اسے چھند وچّ لکھیا ہے۔ سری گورو گرنتھ صاحب وچّ کرتار دی مہما بھری بانی جو پاؤڑھی چھندا نال سلوک ملا کے لکھی گئی ہے، وار نام توں پرسدھ ہے۔" اسے طرحاں ہی رتن سنگھ جگی نے ساہت کوش وچّ وار بارے لکھیاں ہے- “وار شبد سنسکرت دے وارن شبد توں ویوتپت پرتیت ہندا ہے کیونکہ اس وچّ ورنت وشے دا اچت پربھو پاؤن لئی گھٹناواں دا وار-2 الیکھ ہندا ہے کئی ودوانا دا مت ہے کہ ڈھاڈی اپنے آسرا داتیا دے بارا (دروازیاں) `تے جا کے اوہناں دی اتے اوہناں دی کلّ پرمپرا دی صفت کردے نوں سموئے اتے صفت نائک دے ویر پکھ نال سبندھ رکھدی ہووے وار آکھیا جان لگا۔"
وار شبد دی اتپتی سنسکرت دی (بِ) دھاتو توں منی جاندی ہے جس دا پرمکھ ارتھ وار کرن جاں وار روکنا۔ راجستھانی بھاشا وچّ اس دا ارتھ سہائتا لئی پکارنا وی ہے۔ اس کاوَ روپ وچّ جوش نرڈتا نوں اجاگر کرن دی سمرتھا ہندی ہے۔ اس شبد دی ونت نوں زیاداترھ وار دی دھاتو توں ہی منی جاندی ہے۔
وار وچّ پاؤڑھی چھند دی ورتوں کیتی گئی ہے پاؤڑھی دے دو بھید ہن سرکھیڈی اتے نشانی۔ وار ڈوما مراسیاں راہیں لوکاں دید سموہ نوں سمبودھن کرکے سنائی جاندی سی۔ اس لئی وار وچّ سنبودھنی پرکریاں وی پائی جاندی سی۔ اس کرکے وار دا روپ بہت لوکک ہندا سی۔ وار پنجابیاں دے ساہت اتے سبھیاچار نال ڈونگھی طرحاں جڑھیا ہویا ہے۔ پوروَ نانک کال دیاں واراں جنہاں نوں لوک وارا دا نام دتا گیا اوہ کیونکہ ایہناں وارا دی پراپتی سانوں موکھک اتے مراسیاں ڈھاڈیاں دے مونہوں سن کے ایہناں دی موجودگی دا پتہ چلدا ہے۔ ایہناں لوک واراں نے پنجابی وار دی نیہہ پکیری کیتی۔ ایہہ ناں وارا دا سبندھ لوک-دھارا نال سبندھ ہون کرکے لوکوارا دا سروپ لوک کاوَ والا بنیا۔ ٹھیٹھ پنجابی وچّ پر موکھک روپ وچّ بھٹاں راہی ساڈے تکّ پہنچیاں ایہناں واراں دے سنکھیپ `تے ادھورے کتھانک ویروے ہی لبھدے ہن۔ اگیات کویاں ولوں رچیاں گئیاں ایہناں لوک واراں دی پہچان سبھ توں پہلاں نرملا پنتھی پنڈت تارہ سنگھ نروتم نے ‘گرمتِ نروے سارگ` (1819 ای.) نام دی اپنی پستک وچّ کروائی۔ پنڈت نروتم نے اوہ اتہاسک گھٹناواں وی بیان کیتیا جنہاں دے آدھار اتے دھنیاں والیاں وارا لکھیا گئیاں۔ ایہہ وارا راجستھانن دے راجپوت دی آپسی نکیاں وڈیاں بھیڑاں بارے ہن جنہاں وچوں کجھ مسلمان بن چکے سن۔ آدی گرنتھ وچّ جنہاں نوں وارا دیاں لوک دھنیاں دا پالن کرن دی صلاحَ دتی گئی ہے اوہ ہیٹھ لکھے انوسار ہے۔
آدی گرنتھ وچّ درج وارا لوک وارا
[سودھو]1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. گاؤڑھی کی وار محلہ پنجواں وار ماجھ کی تتھا سلوک محلہ پہلا آسا دی وار گوجری کی وار وڈہنس کی وار رامکلی کی وار سارنگ کی وار وار ملار کی کانڑھے کی وار رائے کمال دی مؤز کی وار کی دھنِ اپرِ گاونی ملک مرید تتھا چندرہاڑھا موہیاں کی دھنی گاونی ٹنڈے اسراجے کی دھنی سنکدر براہم کی وار للا بہلیم کی دھنی جوپے ویرے پوربانی کی دھنی رانے مہمے حسنے کی وار رانے کیلاس تتھا مال دیوَ موسے کی وار
9 لوک وارا وچوں
3 وارا (ملک مرید تتھا ایہناں چندرہاڑھا موہیاں دی وار، جودھے ویرے پوروائی دی وار، رانا کیلاس دیوَ تتھا مال دیوَ دی وار)
[سودھو]ایہناں وچیلے کتھانک مغل بادشاہ اکبر اتے جہانگیر دے سمیں نال سنبندھ رکھدے ہن کیونکہ ایہناں دے جو وی کاوَ-ٹوٹے پراپت ہن اوہناں وچّ مغل بادشاہا دا ذکر آؤندا ہے اس لئی ایہہ تنّ وارا نانک نال اتے باقی پوروَ نانک کال نال سبندھت ہن۔ گورو گرنتھ وچّ درج گرمتِ وارا نوں لوک وارا دی دھنی `تے گاؤن دا ادیش وار دے کرتا نے لکھ دتا سی؟ اس بارے متبھید پائے جاندے ہن کئی ودواناں انوسار گورو ارجن دیوَ جی نے آدی گرنتھ دی سنپادنا کیتی سی اوہناں نے لوک وارا دیاں دھنیاں تے گاؤن دا ادیش دتا۔ گورو ہر گوبند رائے جی نے اکال تخت `تے گاؤن دی دھرت شروع کیتا تاں منیا جاندا ہے کہ اوہناں نے ایہہ ویر رسی وارا پرسدھ سن اتے لوکا دے دلاں وچّ وس چکیاں سن۔ جویں ایہناں دے ٹکڑھیاں توں ایہناں دی کتھا بارے پتہ چلدی ہے جویں سکندر `تے براہم ناں دے دو راجے سن۔ ایہناں دوہاں درمیان جنگ ہوئی۔ برہام عیاش ہے اتے اکثر ہی سندر کڑھیاں چکّ لیاؤندا ہے۔ جنگ دا فوری کارن وی ایہو ہے۔ براہم کسے براہمن لڑھکی نوں لجاندا ہے اتے اوہ سنکدر کول آن فریادی ہندا ہے۔ سکندر دی انکھ جاگدی ہے تے اوہ لڑھکی نوں چھڈاؤن لئی براہم اپر چڑھائی کر دندا ہے۔ براہم ہار جاندا ہے `تے نیکی دی فتح ہندی ہے۔ پاپی براہم خان، پر ہڈھیا سکندر۔ بھیڑھ دوہاں دا سچیاں بڈ رن دے اندر پھڑھیا خان براہم نوں کر چھڈے سکندر بدھیا منگل پائکے جن کیلے بندر۔ اپنا حکم منائکے چھڈیا جگّ اندر۔ براہم عورتاں نال کدے درووہار نہ کرن دا وعدہ اخیر تے کردا ہے تے سکندر اسنوں چھڈّ دندا ہے۔
ٹنڈے اسراجے کی وار
[سودھو]اس وار وچّ اسراجے دی کتھا نوں بیان کیتا گیا ہے۔ گورو نانک دیوَ نے آسا راگ دی وار نوں اس دھارنا اتے گاؤن لئی سنکیت کیتا ہے۔ اس وار وچّ اسراجے راجے سارنگ دا پتر ہے `تے اسدی متریئی ماں دے ووہار کرکے اسنوں موت دی سزا دتی جاندی ہے۔ مردور رائے `تے سلطان اسراجے دے متریئے بھرا ہن۔ اسراجے نوں مارن دی تھاں کھوہ وچّ سٹّ دتا جاندا اس کھوہ کولو وپاریاں دا قافلہ لنگھدا جو اس دی آواز سن کے اسنوں باہر کڈھ لیندے ہن اتے جس نگر اوہ قافلہ جاندا ہے اتھوں دے راجے دی موت ہو جاندی ہے۔ اس راجے دی سنتان ن ہون کارن رسم وجوں اسراجے نوں راجا بنا دتا جاندا ہے۔ کئی مندے ہن کہ اس دی بانہہ وڈّ دتی `تے کھوہ وچّ سٹن دی بجائے جنگل وچّ سٹّ دتا جس کرکے اسنوں ٹنڈا راجا کہندے سن اپنے متریئے بھراواں نال یدھ کیتا `تے جت پراپت کردا ہے اس سمیں ڈھاڈیاں نے ٹنڈے اسراجے دی وار لکھی بھبکیو شیر سردول رائے، رن مارو بجے، خان سلطان بڈ سورمے وچّ رن دے گجے پت لکھے ٹنڈے اسراج نوں پتاشاہی اجے ٹکا سارنگ باپ نے دتا بھر لجے فتح پائِ اسرائ جی شاہی گھر سجے پرمپرا وچّ ہور کتھا وی پرچلت ہے کہ سارنگ راجے نے اپنی پہلی پتنی دی موت توں بعد دوسرا ویاہ کرواؤندا ہے اسراجے دی متریئی ماں استے موہت ہو جاندی ہے پر اسراجے دے انکار کرن `تے اوہ جھوٹھا دوش لگا کے اسنوں سجا کرواؤندی ہے۔ موت توں بچ کے ہور نگر دا راجا بندا ہے اتے اپنے پتا دے راج وچّ پئے کال سمیں مدد کردا ہے تاں سارنگ اس توں معافی منگدا `تے راجگدی پردان کردا ہے ایہہ کتھا پورن بھگت دی کتھا والی ہے۔
للا بہلیما کی وار
[سودھو]‘ٹنڈے اسراجے دی وار` وانگ ہی ایہہ وار مشہور ہے ۔ ایہہ کتھا پرچلت ہے کہ للا `تے بہلیما دو جگیردار کانگڑیھ دے علاقے دے وسنیک سن۔ پہلا دوویں متر پر بعد وچّ دشمن بن جاندے ہن۔ للا دے علاقے وچّ پانی دیاں کولاں سن۔ للے نے اپنے متر بہلیما نوں سہائتا دی اپیل کیتی اتے سمجھوتہ ہویا کہ فصل پکن `تے للا بہلیما نوں فصل دا چھیواں حصہ دیویگا پر بعد وچّ بہلیما مکر جاندا ہے `تے دوواں وچکار یدھ ہندا ہے جس وچّ للا ماریا جاندا ہے۔ ایہہ وار وی بیر رسی روپ وچّ لکھی گئی۔ کال للا دے دیش دا کھوہیاں بہلما حصہ چھوٹا منائکے، جل نہروں دینا ٹراہن ہونے للا نے رن منڈء دھینا۔ بھیڑ دوہاں وچّ سچیا سٹّ پئی اجیماں، سر پڑھ ڈگے کھیت وچّ جیوں واہن ڈھیماں۔ مسارے للا بہلیما نے رن مے دھر سیما۔
موسے دی وار
[سودھو]موسیٰ اک جگیردار سی اس دی منگنی جس مٹیار نال ہوئی، کسے کارن اسدا ویاہ ہور نال ہندا ہے۔ موسیٰ اس جگیردار `تے حملہ کردا `تے اسنوں ہرا کے غلام بنا لیندا ہے۔ موسیٰ اپنی منگ توں پچھدا ہے کہ اوہ کس نال رہنا چاہندی ہے۔ مٹیار کہندی ہے جو اس دا پتی ہے۔ موسیٰ مٹیار دی درڑتا `تے سداچارک دیکھ کے خوس ہندا ہے `تے اوہناں دوواں نوں رہا کردا ہے۔ مسے دی اس کھلی دلی `تے بہادری نوں ڈھاڈیاں نے وار وچّ پیش کیتا ترے سے سڈ مراتب اکِ گھرئ ڈگے۔ چڑھیا موسیٰ پاتساہ سبھ سنیا جگے۔ دند چٹے بڑ ہاتھیاں دہُ کت ورگے رت پچھاٹی بگلیا گھٹ کالی بگیے ایہی کیتی موسیا کن کری ن اگے۔
رائے کمال مؤز کی وار
[سودھو]اس وار دی دھنی `تے گورو ارجن دیوَ جی دی گؤڑھی کی وار گائی جاندی ہے۔ بار دے علاقے وچّ دو بھرا رہندے سن۔ دوواں بھراواں وچّ پروارک جھگڑھا ہون کرکے چھوٹے بھرا کمالدین نے وڈے بھرا سارنگ نوں زہر دے کے مار دتا۔ سارنگ دا پتر مؤز جو اپنی ودھوا ماں نال نانکے رہندا ہے جوان ہون `تے اپنے چاچے کمالدین `تے حملہ کردا `تے جت پراپت کردا ہے اسنوں وی ڈھاڈیاں نے دوسریاں وارا دی سیلی وچّ پیش کیتا رانا رائے کمال دی رن بھاری باہی۔ موز دی تلونڈیؤ چڑھیاں ساباہی۔ ڈھالی امبر چھایا پھلے اد کاہی جوٹے آموھ ساہمنے نیڑھے جھلکاہی۔ موزے گھر ودھائیاں گھر چاچے دھاہی۔
ہسنا `تے مہما دووے بھٹی راجپوت سن حسنے نے مہمے دی اکبر بادشاہ کول سکائت کیتی `تے مہمے نوں قید کر لیاں۔ بعد وچّ مہمے نے بادشاہ توں حسنے نں کچلن دی آگیا لئی کیونکہ اوہ باغی ہو رہا سی۔ مہمے `تے حسنے دا یدھ ہندا ہے جس وچّ ہسنا ہار جاندا ہے۔ بعد وچّ حسنے نے معافی منگ لئی `تے مہمے نے اسنوں معاف کر دتا۔ اس وار وچّ جو سطراں چرچت ہن اوہناں وچّ اس ڈھاڈی دا نام آؤندا ہے جس نے ایہہ لکھی 1. مہما ہسنا راجپوت رائے بھارے کھٹی، بھیڑھ دہاں دا مچیا مر وگے سپھٹی مہمے پائی گھتے رن گل حسنے گھٹی بنّ حسنے نوں چھڈیا زس مہمے کھٹی 2. حسنے رانیاں دوہاں اٹھائی دل۔ مہما ہسنا مریا، دودھ توں مکھی گئی ٹل بہتے رنگ وگتیا، اتھربن بید پایا ٹٹ گل۔ آکھی ماکھے ڈھاڈیاں، دو سینہ ن ٹردے رلا۔ اس وچّ بادشاہ اکبر دا سنکیت ہے جس توں پتہ چلدا ہے کہ ایہہ پوروَ نانک کال دی نہیں سگوں اس توں بعد وی ہے۔
وار جودھے ویرے پوربانی کی
[سودھو]رامکلی دی وار اس وار دی دھنی `تے گائی جاندی ہے۔ ایہہ کتھا پوربان راجپوت دی ہے۔ اس دے دو پتر جودھا اتے ویرا جنگلا وچّ لکّ چھپ کے رہندے `تے ڈاکے ماردے سن۔ اکبر بادشاہ اوہناں دی بہادری بارے سندا ہے تاں اوہناں نوں پھوز وچّ بھرتی ہون لئی سنیہا بھیجدا ہے۔ دوواں نوں راجپوتی انکھ اپر مان سی `تے اوہ پھوز دی نوکری توں ناہ کردے ہن۔ اکبر بادشاہ اپنی بے عزتی سمجھدا `تے اوہناں دا مان توڑھن لئی اوہناں `تے حملہ کردا `تے دووے بھرا بہادری نال لڑھدے مارے جاندے ہن۔ ڈھاڈیاں نے اکبر اتے دوواں بھراواں دی بہادری نوں پربھاوسالی ڈھنگ نال پیش کیتا ہے۔ جودھے بیر پوربانیئے دو غلہّ کری کراریاں، پھوز چڑھائی بادشاہ اکبر رن بھاریاں۔ سنمکھّ ہوئے راجپوت ستری رن قاریاں۔ دھوہ میانو کڈھیاں بجلّ چمکاریاں اندر سنے اپچھرا مل کرن جہاریاں۔ اے ہی کیتی جودھ ویر پاتشاہی غلہّ ساریاں۔
وار ملک مرید تتھا چندرہڑھا سوہیاں کی
[سودھو]ایہہ وار دی دھنی `تے گورو نانک دیوَ جی دی ساجھ راگ دی وار گائی جاندی ہے، ایہہ وار اکبر دے دوہ یودھے ملک مرید اتے چندرہڑھا سوہی بارے ہے۔ اکبر نے مرید نوں قابل `تے حملہ کرن لئی بھیجیا۔ اسنے جت پراپت کیتی اتے راج پربندھ ٹھیک کرن لئی اسنوں رکنا پیا۔ چندرہڑھا مرید دا ورودھی سی اسنے اکبر بادشاہ نوں مرید ورودھ بھڑھایا کہ اوہ باغی ہو گیا۔ بادشاہ نے چندرہڑھا نوں ہی مرید `تے حملہ کرن لئی بھیجیا۔ اس لڑھائی وچّ دوویں مارے جاندے ہن۔ ڈھاڈیاں تے دوہاں نں بہادر یودھیا وجوں وار وچّ پیش کیتا۔ قابل وچّ مرید خاں پھڑھیا بڑ زور۔ چندہڑھا لے فوج دو چڑھیا بڈ تور۔ دہا کندھاراں مہ جڑھے دامانے دور۔ سمجھ پجو تے سوریاں سر بدھے ٹور۔ ہولی کھیلے چندرہڑھا رنگ لگے سور۔ دووے طرفہ جٹیاں سر وگن کور۔ میں بھی رائے سدائسا وڑھیا لاہور دووے سورے سامنے جوجھے اس ٹھور۔
وار رانے کیلاش تتھا مال دیوَ کی
[سودھو]گورو نانک دیوَ جی دی ملار دی وار اس وار دی دھنی `تے گائی جاندی ہے۔ اس وار انوسار کیلاش دیوَ `تے مال دیوَ راجپوت دووے بھرا جہانگیر دے سمیں دے سن۔ ایہناں بھراواں کول کانگڑھے دیاں اپنیاں-2 ریاستاں سن۔ دوویں بھرا بادشاہ نوں کر دندے سن پر دوواں نال بادشاہ دی بندی نہیں سی۔ اس لئی دوواں بھراواں ونچ ان بن پیدا کیتی `تے اس کارن دوواں دا یدھ ہندا ہے جس وچّ کیلاش دیوَ ہار جاندا ہے۔ مالدیو اسنوں معاف کردا `تے اسدا ادھا راج واپس کردا ہے۔ اس وار وچّ مالدیو نوں اک نائک وجوں پیش کیتا ہے۔ دھرت گھوڑھا پربت پلان سر ٹٹر امبر نؤ مے ندی نڑنوے رانا جل کندھر۔ ڈھکا رائے امیر دے کر سنگھ اڈنبر آنت کھنڈا رانیا کیلاسے اندر بجلّ جھیوں چمکانیاں تیغا وچّ امبر مالدیو کیلاش نوں بنیاں کر سنگھر پھر ادھا دھل مال دے چھڈیاں راڑھ اندر مال دیؤ جس کھٹیا جیو ساہ سکندر۔ ایہہ وارا سدھ کردیاں ہن کہ ڈھاڈیاں `تے بھٹاں وچّ وار بہت پربھاوشالی پرمپرا سی۔ ایہناں وارا نے کیول پنجابی واراں دا ودھی ودھان نوں ہی ساہمنے نہیں لیادا سگوں ایہناں واراں نے ٹھیٹھ پنجابی نوں اس روپ وچّ ساہت دا مادھئم بنایا۔ ایہناں وارا توں ہی سانوں اس سمیں دے سماجک، راجنیتک ورودھا بارے پتہ چلدا ہے۔ راجیاں `تے جگیردارا دا آپسی ووہار، سداچارک پکھ، یتھارتھ اتے آدرشک روپ سامہنے آؤندا ہے، ایہہ لوک وارا ساہت دی پرکرتی نوں پرگٹاؤدیاں `تے دوجیاں واراں نوں پربھاوت کردیاں ہن۔ اس وارا دی ادھیاتمک `تے بیر رسی وارا نال تلنا وی پیدا ہندی ہے۔ اس لئی ایہناں واراں دا مہتو ہور وی نکھرکے سامہنے آؤندا ہے۔
حوالے
[سودھو]- . نور ستندر سنگھ، پنجابی وار-کاوَ دا اتہاس پنجابی اکادمی دلی۔
- ڈاکٹر. جگبیر سنگھ، پنجابی ساہت دا اتہاس آدی کال بھگتی کال #
- . دھرم سنگھ، (بھوگل) ہردیجیت سنگھ، پنجابی ساہت دا اتہاس (1700ای. تکّ)
- (جگی) ڈاکٹر. رتن سنگھ، ساہت کوش