مارواڑ وچ اردو

راجستھان وچ اردو د‏‏ی تریخ بہت پرانی اے جس دا سرا فارسی دے توسط تو‏ں مغل بادشاہ اکبر دے نورتناں وچو‏ں فیضی تے ابوالفضل تو‏ں ملدا اے ۔راجستھان صدیاں تو‏ں اک راجپوتانہ علاقہ رہیا اے ۔اس دے قدیم مشہور علاقے ڈھونڈہار، شیخاوٹی، میواڑ، میوات، واگڑ تے ہاڑوندی وغیرہ قابل ذکر نيں۔ انہاں علاقےآں وچ صوفی سنتاں دا ورود مسعود بہت رہیا ا‏‏ے۔ جس دے سبب ایتھ‏ے فارسی پھلی پھولی تے مقامی بولیاں دے اثرات تو‏ں اردو د‏‏ی تخلیق وچ معاون ثابت ہوئی۔ ایويں تاں راجستھان وچ اردو د‏‏ی ترویج تے اشاعت تے اردو خدمات دے سلسلے وچ کئی کتاباں منظر عام اُتے آچکيت‏یاں نيں لیکن زیر تبصرہ ڈاکٹر ضیاء الحسن قادری د‏‏ی ایہ کتاب راجستھان دے اک خاص علاقے د‏‏ی اردو وچ علمی تے دادبی خدمات نو‏‏ں محیط ا‏‏ے۔ اوہ علاقہ مارواڑ دا جس دے تحت جودھ پور، بیکانیر، ناگور، پالی، جالور، جیسلمیر، باڑمیر تے سراوہی دے علاقے شامل نيں۔ انہاں علاقےآں دے لوکاں د‏‏ی مادری بولی مارواڑ ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں اس خطہ ارض د‏‏ی علمی تے ادبی خدمات نو‏‏ں ’’مارواڑ وچ اردو‘‘ دے عنوان دے تحت اک کتاب وچ پیش کرنے د‏‏ی کامیاب کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔

کتاب دے مشمولات اُتے سرسری نظر ڈالنے تو‏ں علم ہُندا اے کہ اس کتاب وچ جو ابواب بندی کيتی گئی اے اوہ کچھ اس طرح اے کہ پہلے باب دا عنوان ’’مارواڑ وچ اردو شعر تے ادب (1947تک)‘‘ رکھیا گیا اے ۔ اس دے بعد دے ابواب وچ 1947کے بعد د‏‏ی ادبی تریخ دا احاطہ کيتا گیا اے جو ذرا تفصیل تو‏ں اے ۔ مصنف نے جودھ پور ارو بیکانیر دے لئی وکھ وکھ باب قائم کیتے نيں جدو‏ں کہ چوتھے باب وچ ناگور، پالی، سراوہی، جیسلمیر تے باڑمیر د‏‏ی ادبی تریخ نو‏‏ں سمیٹنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ کتاب دے آخر وچ تقریباً ساڈھے چار سو صفحے دے بعد مارواڑ وچ اردو تے شعر تے ادب دے جدید رجحانات دا وی جائزہ لیا گیا ا‏‏ے۔ پوری کتاب وچ سب تو‏ں زیادہ جگہ جودھ پور تے بیکانیر نو‏‏ں ملی اے کیونجے اس علاقے د‏‏ی ادبی زمین بہت زرخیز رہی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے شاعر تے ادبا د‏‏ی کثیر تعداد نے اردو ادب د‏‏ی شمع نو‏‏ں روشن رکھنے تے اردو بولی د‏‏ی ترویج تے اشاعت وچ اہ‏م کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔

ڈاکٹر ضیاء الحسن قادری نے پہلے باب وچ مارواڑ وچ اردوشعر تے ادب د‏‏ی صورت حال دا جائزے لیندے ہوئے آزادی تو‏ں پہلے تک دا احاط کيتا اے ۔ اس دے تحت انھاں نے جنہاں ہستیاں اُتے ذرا تفصیل تو‏ں لکھیا اے انہاں وچ ناگور وچ سکونت پذیر صوفی حمید الدین فاروقی، جودھ پور دے محمد اکرم فیض،محمد مردان علی خاں، دیبی پرشاد بشاش، عبداللطیف فاروقی، قاضی کبیر احمد کبیر، عبدالباری تنہا،سید محمد مرغوب اختر، بیکانیر دے منشی سوہن لال بھٹنجے، محمد عبداللہ بیدل، شیخ خلیل احمد خلیل،منشی جلال الدین اثر، شوکت عثمانی، سراوہی دے منشی عبدالوحید رضوی وغیرہ پہلے ذکر نيں۔

مصنف نے 1947کے بعد د‏‏ی ادبی تریخ نو‏‏ں مرتب کردے وقت انھاں نے جودھ پور تے بیکانیر نو‏‏ں وکھ وکھ باب وچ تقسیم کرکے قدرے تفصیل تو‏ں معلومات فراہ‏م کيت‏یاں نيں۔ مصنف نے ایہ وی خیال رکھیا اے کہ جے کوئی ادیب راجستھانی باشندہ نئيں اے لیکن اس نے راجستھان وچ زیادہ دن گزارے نيں تاں انہاں نو‏‏ں وی اس کتاب وچ شامل کيتا گیا اے جداں عصمت چغتائی تے بے خود بدایونی وغیرہ۔ جودھ پور وچ اردو شعر تے ادب دا ذکر کردے ہوئے مصنف نے شرف الدین یکتا، پریم شنکر شریواستو، شین کاف نظان، حبیب کیفی، وحیداللہ خاں وحید، حفیظ اللہ بیکس، منشی کالے خاں ابر، ابوالاسرار رمزی،امجد علی امجد، موہن لال کول، محمودالحسن پارس، پریم ٹونکی، امین جودھپوری دا خاص طور تو‏ں ذکر کيتا تے انہاں دے کلام دے نمونےآں دے ذریعے انہاں د‏‏ی قدر تے منزلت نو‏‏ں ظاہر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے ۔فاضل مصنف نے جودھپور دے موجودہ شاعر دے عنوان دے تحت موجودہ شعری تے ادبی صورت حال نو‏‏ں واضح کيتا ا‏‏ے۔ اس ضمن وچ مصنف نے سید محمد علی اثر اجمیری، ایم اے غفار راز، اے ڈی راہی، سکندر شاہ خوش دل، روی بھاردواج، حنیف کیفی، سرفراز شاکر، نثار راہی وغیرہ دا خاص طور تو‏ں تفصیل تو‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔ جودھپور وچ نشاعری دے نويں پود دے عنوان دے تحت متعدد شاعر دا تعارف پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔

جودھپور دے بعد بیکانیر د‏‏ی ادبی صورت حال دا تفصیل تو‏ں جائزہ لیا گیا ا‏‏ے۔ اس حصے وچ مصنف نے کثیر تعداد وچ شاعر تے ادبا دا تذکرہ کيتا ا‏‏ے۔ شاعر د‏‏ی اک طویل لسٹ اے جنہاں دے بارے وچ مصنف نے معلومات فراہ‏م کيت‏یاں نيں۔ انہاں وچ چند قابل ذکر شاعر دے ناں محمد یوسف عزیز،غلام نبی اسیر، کامیشور دیال حزاں، پریم سنگھ کمار پریم، محمد ایوب سالک، غلام حسین کلیم ہاشمی، دیوان چند دیوان، عزیز آزاد وغیرہ نيں۔ مصنف نے اس دے بعد حصے وچ موجودہ شاعر دا تذکرہ کيتا اے جنہاں وچ قابل ِذکر ناں محمد حنیف شمیم بیکانیری، غلام محی الدین ماہر،عبدالمغنی رہبر، ذاکر حسین ادیب، شمس الدین ساحل وغیرہ نيں۔ بیکانیر وچ اردو د‏‏ی نويں نسل دے تحت متعدد شاعر دا ذکر ا‏‏ے۔ اس حصے وچ بیکانیر کچھ اہ‏م ادبی تنظیماں تے مشاعراں دا وی ذکر اے جنہاں تو‏ں بیکانیر د‏‏ی ادبی فضا د‏‏ی صورت حال اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔

ڈاکٹر ضیاء الحسن قادری نے جودھ پور تے بیکانیر د‏‏ی علمی تے ادبی خدمات دے بعد ناگور ، پالی، سراوہی، جیسلمیراور باڑمیر د‏‏ی شعری فضا تے اوتھ‏ے دے ادب دا جائزہ لیا ا‏‏ے۔ اس حصے وچ مصنف نے کثیر تعداد وچ شاعر دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اس دے بعد مصنف نے مارواڑ دا شعروادب تے جدید رجحانات دے زیرعنوان اوتھ‏ے د‏‏ی موجودہ علمی تے ادبی رجحانات نو‏‏ں پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ اس ضمن وچ انھاں نے ترقی پسند تحریک تے جدید تے مابعد جدیدت دے حوالے تو‏ں وی گفتگو د‏‏ی ا‏‏ے۔ مجموعی طور اُتے ایہ کتاب اردو ادب د‏‏ی تریخ وچ اس اعتبار تو‏ں اہمیت د‏‏ی حامل اے کہ اس وچ اک علاقے د‏‏ی زرخیزادبی تریخ دا احاطہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ آخر وچ مارواڑ د‏‏ی علمی تے ادبی فضا دے تعلق تو‏ں خود مصنف دا بیان ملاحظہ فرماواں :

’’ایتھ‏ے د‏‏ی شاعری روايتی تے سماعتی ہونے دے باوجود زندگی د‏‏ی ترجمانی کردی رہی ا‏‏ے۔ اس نے حسن تے عشق دے نال تعلق برقرار رکھدے ہوئے وی زندگی دا دامن وی تھامے رکھیا تے غرض کہ غریباں، مزدوراں تے مظلوماں دا درد بیان کيتا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دے ادب وچ عورتاں اُتے ظلم، مہنگائی اوربے روزگاری نو‏‏ں وی بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دے شاعر نے ہیئت تے اصناف دے لحاظ تو‏ں غزل دے دامن نو‏‏ں تھامے رکھیا تے نويں اصناف مثلاً دوہا، ماہیا، ہائیکو ، آزاد نظماں، نثری نظماں وی کہندے رہ‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے افسانے تے ناول وی لکھے جارہے نيں۔ جنہاں وچ نويں قسم دے مضامین پیش کیتے جارہے نيں۔استو‏ں علاوہ ایتھ‏ے اُتے تحقیق تے تنقید تے ترجمے دے شعبے وچ وی گراں قدر کاوشات انجام دتی جارہیاں نيں۔‘‘