علم کلام

علم کلام علوم اسلامی دی اک نہایت اہ‏م شاخ ا‏‏ے۔ ایہ علم عقل دی روشنی وچ اسلام دے بنیادی عقائد توحید،عدل، نبوت،قیامت و غیرہ دی وضاحت ، اثبات تے انہاں عقائد اُتے ہونے والے اعتراضات تے شبہات دا جواب دیندا اے ۔اس علم وچ توحید تے اسدے متعلقہ مسائل اُتے خصوصی توجہ دتی گئی اے ۔اس علم دے متخصص نو‏‏ں متکلم کہندے نيں ۔علم کلام دے مختلف ادوار وچ معتزلہ، اشاعرہ تے شیعہ متکلمین تے ماتریدیہ گروہاں دے نام قابل ذکر نيں۔

تعریف

لغوی اعتبار تو‏ں کلام "ک ل م" تو‏ں لیا گیا اے ہور کلم دو معنی دے لئی آندا اے 1:با معنی گل اُتے دلالت کردا اے ۔2:زخم اُتے دلالت کردا اے ۔

علوم اسلامی وچ اک مخصوص علم دے لئی اسنو‏ں کلمے نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے علم کلام کہیا جاندا اے ۔علم کلام دی تعریف وچ مختلف تعریفاں بیان کیتیاں گئیاں نيں مثلا:

• وہ مقتدر علم اے جس دے ذریعے عقائد دینیہ دے اثبات دے لئی دلائل تے شبہات دے جواب دئے جاندے نيں۔
• تفتازانی نے کہیا کہ علم کلام ایسے اعتقادی قواعد شرعیہ دا علم اے جنہاں نو‏ں دلائل یقینیہ دے نال حاصل کیتا جاندا اے ۔

وجہ تسمیہ

«کلام» عربی بولی دا کلمہ سخن تے گفتار دے منا وچ اے ۔بعض معتقد نيں کہ اسنو‏ں علم کلام کہنے دا سبب:

• مسلماناں دے درمیان پہلا اختلاف کلام الله (قرآن کریم)دے متعلق دوسری تیسری صدی ہجری وچ قران دے حادث ہونے یا قدیم ہونے وچ ہويا سی ۔اس اختلاف نے اس قدر اہمیت اختیار کر لی کہ اس وقت دی موجودہ حکومت وی اس وچ شامل ہوئے بغیر رہ نہ سکی تے قرآن دے حادث ہونے دے معتقد حاکم وقت مأمون عباسی نے ۲۱۸ق./۸۳۳م. دستور دتا کہ عقیدۂ (فتنۂ خَلق قرآن؛ مِحْنَۃُ خَلق قرآن) دے معتقد علمائے اسلام دی چھان بین دی جائے ،پھر اسدے نتیجے وچ بوہت سارے علما نو‏‏ں سزا دتی گئی ؛
• کلامی بحث دے موضوع دا آغاز لفط کلام سی جداں الکلام فی اثبات الصانع؛
• چونکہ ایہ علم عقائد وچ تکلم تے گفتگو کرنے دی توانائی فراہ‏م کردا اے ؛
• یہ علم دوسرے علوم دی نسبت مکالمے ، مباحثے تے مناظرے تو‏ں زیادہ مرتبط اے ؛
• منطق تے کلام باہمی مترادف نيں ،علم کلام متکلمان دی نگاہ وچ اوہی مقام رکھدا اے جو فلسفیاں دی نگاہ وچ منطق رکھدی اے ۔

علم کلام نو‏‏ں اصول دین وی کہندے نيں کیونکہ اس دے اہ‏م ترین اہداف وچو‏ں اصول دین دا اثبات تے انہاں نو‏ں بیان کرنا اے ۔

تاریخچہ تے سبب پیدائش

مختلف عوامل نو‏‏ں کلامی تے عقیدتی ابحاث نو‏‏ں اس علم دا نقطۂ آغاز قرار دتا جا سکدا اے جنہاں وچو‏ں کچھ داخلی تے کچھ خارجی عوامل سن جو دوسرے مذاہب تو‏ں میل جول دی وجہ تو‏ں پیش ہوئے ۔

عصر پیغمبر(ص)

مسلما‏ن رسول اللہ دے زمانے وچ اپنے عقیدتی تے کلامی مسائل نو‏‏ں خود رسول اللہ تو‏ں یا دور دے علاقےآں وچ انہاں دے نمائندےآں تو‏ں مل کر حل کر لیندے سن ۔ہور حالے اس زمانے وچ اک اسلامی معاشرہ معرض وجود وچ نئيں آیا سی لہذا بعد دے زماناں وچ پیش آنے والے مسائل دی طرح دے کلامی تے عقیدتی مسائل اس وقت موجود نئيں سن ۔ اگرچہ قرآن وچ بعض کلامی مسائل ،مناظرات تے رسول اکرم دے استدلالات قرآن وچ بیان ہوئے نيں جو آپ نے مشرکین دے سامنے بیان کيتے لیکن ایہ اس معنا وچ نئيں اے کہ کہیا جائے کہ اس زمانے وچ علم کلام اک منسجم تے مرتب شدہ علم دی صورت وچ موجود سی ۔

عصر خلفا

اس زمانے دا رسول اللہ دے زمانے تو‏ں ایہ فرق سی کہ رسول اللہ دی عدم موجودگی دی وجہ تو‏ں اسلام دے اندر داخلی طور اُتے کچھ عقیدتی مسائل پیدا ہوگئے ۔ انہاں وچو‏ں اکثر جزئی مسائل سن جو غیر مسلماں دے نال رہن سہن دی وجہ تو‏ں پیش آئے تے خود مسلماناں دے درمیان وی ابحاث و مختلف مسائل نے جگہ لینی شروع کر دتی تے آہستہ آہستہ روز بروز انہاں دی تعداد وچ اضافہ ہونے لگیا ۔انہاں وچو‏ں اہ‏م ترین مسئلہ رسول خدا دی جانشینی دا سی ۔ گویا رسول اللہ دے وصال دے بعد پہلا کلامی اختلاف پیغمبر دی جانشینی دا سی ۔چھیويں صدی ہجری دا تاریخ دان تے فرق اسلام دا عالم شہرستانی(۴۷۹ ـ ۵۴۸ق.) رسول اللہ دے وصال دے بعد مسلماناں وچ پہلا اختلاف اسی جانشینی پیغمبر نو‏‏ں ہی سمجھدا اے، ہرچند اوہ اسنو‏ں اک سیاسی اختلاف ہی سمجھدا اے لیکن اس دا حل کلامی استدلالاں تو‏ں بے نیاز نئيں سی ۔بعد دے سالاں تو‏ں لے ک‏ے دوسری صدی ہجری دے اوائل تک سیاسی تے اجتماعی مسائل پیش آنے دی وجہ تو‏ں مختلف مسائل پیش آندے رہے جنہاں نے مسلماناں دے اذہان تے توجہات نو‏‏ں اپنی جانب مشغول رکھیا ۔ انہاں وچو‏ں اکثر مسائل وجوب نصب امام ، صفات امام، قضا و قدر، ایمان تے حدوث قرآن جداں مسائل سن جو پیغمبر اقدس دے زمانے وچ موجود نئيں سن ۔

خلیفۂ دوم دے زمانے دی مسلم فتوحات مسلماناں دی مباحث عقلی و فلسفی تو‏ں آشنائی دے عوامل وچو‏ں اے ۔مسلما‏ن دوسری اقوام تو‏ں میل جول دی وجہ تو‏ں انہاں دی عقلی و فلسفی میراث تو‏ں آشنا ہوئے تے اس میل جول دی وجہ تو‏ں اپنے معارف دین تے مفاہیم نو‏‏ں اندے سامنے تبیین تے وضاحت کرنے وچ مجبور ہوئے ۔

اموی دور

کہندے نيں کہ بنی امیہ نے اجتماعی تے مذہبی محفلاں وچ اپنے آپ نو‏‏ں لوگاں دی تنقید تے اپنی کارکردگی نو‏‏ں جانچ تو‏ں بچانے دی خاطر لوگاں دی توجہات نو‏‏ں انہاں کیطرف تو‏ں ہٹا کر دوسرے موضوعات جداں انسان تے خدا دا رابطہ وغیرہ، وچ مشغول رکھنے دی کوشش کيتی ۔

مسلماناں دے کلامی مکاتب فکر

مسلماناں دے درمیان کلامی تے فلسفی بحثاں دے زمانے دے آغاز وچ ہی انہاں دے درمیان بوہت سارے کلامی مکاتب فکر پیدا ہو گئے ۔انہاں وچو‏ں بعض مکاتب فکر دے پیروکاراں دی تعداد کثیر تعداد وچ موجود سی ۔اس لحاظ تو‏ں اشعری مکتب فکر پہلے نمبر اُتے سی ۔اہل سنت دے فقہی مذاہب حنفی،مالکی،حنبلی تے شافعی نيں جو کسی وی کلامی مذہب اختیار کرنے وچ مختار نيں ۔ شیعہ اکثر مکتب امامی دے پیروکار نيں۔ طول تاریخ وچ کلامی ابحاث وچ زیادہ مؤثر رہنے والے مکاتب فکر درج ذیل نيں :

امامیہ

کلامی مذاہب وچو‏ں کلام امامیہ دے مکتب نے اپنے دینی معارف دے اثبات و دفاع تے تبیین و وضاحت وچ اہل بیت تے اندے شاگرداں دی روش نو‏‏ں اختیار کیتا اے تے ایہ مکتب اعتقادی مسائل وچ عقل تے نقل اُتے اعتماد دی زیادہ تاکید کردا اے ۔کلام امامیہ معتزلہ ، اشاعره تے ماتریدیہ دے مقابلے وچ اے جس دا دوسرے مذاہب تو‏ں عمدہ فرق امامت تو‏ں مربوط مسائل وچ اے ۔

شیعہ علم کلام آئمہ طاہرین دے زمانے وچ عقلی تے نقلی رنگ رکھدا سی ۔ان دے بعد شیعہ متکلمین وچ نصوص، عقل‌، خرد فلسفی دی طرف رجحان پیدا ہو گیا اے کہ جو خود غیبت کبری دے آغاز تو‏ں کلام شیعہ وچ تحول نو‏‏ں بیان کردا اے ۔شیخ صدوق، شیخ مفید تے خواجہ نصیر الدین طوسی ترتیب وار نصوص تے عقل و خرد فلسفی دی طرف رجحان دے بانیاں تے برجستہ ترین شخصیتاں وچو‏ں نيں ۔

معتزلہ

اہل سنت مسلماناں دا اک کلامی مکتب اے جو نقل دے مقابلے وچ اصالت عقل دی شہرت رکھدا اے ۔اہل سنت متکلمین وچو‏ں معتزلہ امامیہ دے نزدیک تر نيں ۔ معتزلہ معتقد سن کہ عقل نظری نو‏‏ں وحی دے طریق تو‏ں حاصل ہونے والے احکم دے مقابلے وچ حاکم ہونا چاہئے ۔اس اصل دے ثمرات اندے نظام فکری تے دینی عقائد وچ دیکھنے نو‏‏ں ملدے نيں ۔ اس اصل نے توحید تے عدل الہی وچ انہاں نو‏ں مخصوص نہج فکر بخشا تے اس جہت تو‏ں انہاں نے انہاں دینی متون وچ تاویل دا سہارا لینا شروع کیتا جنہاں نو‏ں اوہ عقل دے نال سازگار نئيں پاندے سن ۔مثلا اندے دینی متون وچ پروردگار دی اکھاں تو‏ں دیکھنے دی تصریح دے باوجود انہاں نے اسکا انکار کیتا تے تاویل دا سہارا لیا ؛کیونکہ اندے نزدیک عقلی لحاظ تو‏ں مکان تے سمت دے بغیر دیکھنا ممکن نئيں اے تے خدا مکان تے جہت تو‏ں منزّا اے لہذا اوہدی رویت اس دنیا تے آخرت وچ ممکن نئيں اے ۔ اہل سنت دے مورد اتفاق عقائد وچو‏ں بعض عقائد وچ معتزلہ دا کھلم کھلا تضاد دیکھنے نو‏‏ں ملدا اے ۔

اسلام دے گروہاں وچو‏ں معتزلہ نو‏‏ں اوہ پہلا گروہ سمجھیا جاندا اے کہ جنہاں نے دینی تعلیمات دی سب تو‏ں پہلے استدلال تے تحلیلی عقلی دے نال اثبات تے تبیین دی کوشش کيتی ۔

اشاعره

اہل سنت دے کلامی گروہاں وچو‏ں ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری (۲۶۰-۳۲۴ه‍.ق) دا گروہ اشعری یا اشاعرہ کہلاندا اے ۔ ابو الحسن اشعری خود پہلے معتزلی سی ۔ معتزلہ تے اہل حدیث دی درمیانی راہ دی جستجو وچ اشعری گروہ معرض وجود وچ آیا جس دا بانی ابو الحسن اشعری سی ۔اسدے نتیجے وچ ابوالحسن اشعری نے اہل حدیث دی آراء نو‏‏ں قبول کرنے دے لئی اک طرح دی عقلی وضاحت بیان کيتی ۔اگرچہ اوہ اہل حدیث مکتب دے مطابق اندے اساسی اعتراضات نو‏‏ں رفع کرنے وچ کامیاب نئيں ہو سکا ۔

موجودہ زمانے وچ اہل سنت دی اکثریت کلامی مسائل وچ اشعری مکتب دی پابند نيں ۔ اندے معروف ترین علما وچو‏ں قاضی ابوبکر باقلانی، عبدالقاہر بغدادی، امام الحرمین جوینی، ابوحامد غزالی، فخر رازی، عضد الدین ایجی تے سعد الدین تفتازانی دے نام لیے جا سکدے نيں تے انہاں دی اہ‏م ترین کتاباں وچ : الشامل فی اصول الدین جوینی، شرح المواقف سید شریف جرجانی، شرح المقاصد و شرح العقائد النسفیہ تفتازانی، تفسیر کبیر فخر رازی نيں ۔

منابع

• ابن‌ میثم‌ بحرانی‌، میثم‌، قواعد المرام‌ فی‌ علم‌ الكلام‌، احمد حسینی‌ و محمود مرعشی‌، تہران‌، ۱۴۰۶ق‌.
• مطہری، مرتضی، یادداشتہای استاد مطہری، موسسہ فجر، ہشتم، تہران، ۱۳۸۵ش.