مدھکالین پنجابی کتھا روپ تے پرمپرا

مدھکالین پنجابی کتھا روپ تے پرمپرا

لکھاری	ونجارا بیدی
اصل عنوان	مدھکالین پنجابی کتھا روپ تے پرمپرا
دیس	پنجاب، بھارت
بولی	پنجابی
صنف	لوکدھارا، کتھا روپ
چھاپن آلے	پرمپرا پرکاشن نویں دلی
تریخ اشاعت	1977
قسم ذرائع ابلاغ	پرنٹ
صفے	179

مدھکالین پنجابی کتھا روپ تے پرمپرا کتاب ونجارا بیدی ولوں لکھی گئی ہے۔ ایہہ کتاب تنّ حصیاں وچّ ونڈی نظر آؤندی ہے۔ پہلے حصے وچّ بیدی نے ترتیب وار مدھکالن(قرون وسطی) کتھا ساہت ،مدھکالن کتھا ساہت دی سرجنا،مدھکالن کتھا ساہت دیاں سرجن پرورتیاں،کتھانک روڑیاں تے روڑ کتھاواں،پنجابی کتھا پرمپرا،مدھکالن کتھا سنسار وغیرہ بارے چرچہ کیتی گئی ہے۔ اس توں بعد 26 دے لگبھگ کتھا روپاں دی وستار پوروک ویاکھیا کیتی ہے۔ پستک دے آخری دو بھاگ سرلیکھ انتکا نمبر 1 اتے انتکا نمبر 2 ادھین درج ہن۔ جس وچّ پہلاں چرچہ کیتے جا چکے کتھا روپاں دیاں ادھارناں وجوں کتھاواں درج ہن۔

پہلے چھ ادھیائے وچّ ہی ونجارا بیدی دی اس کتاب دا منورتھ تے نچوڑ شامل ہے۔ جس ادھین اوہ لکھدے ہن کہ مدھکالن کتھا ساہت نوں عامَ طور تے لوکدھارا اتے لوک کہانیاں دی پرمپرا توں نکھیڑکے سمجھن دا یتن کیتا جاندا ہے،پر اجیہا ادھٔین اپورن تے آنشک ہے۔ ونجارا بیدی نے کتھا ساہت دا بھانوے اوہ لپی بدھّ روپ وچّ پراپت ہویا ہے اتے بھاویں موکھک پرمپرا دوارا وچردا ساڈے تکّ پجا ہے،نوں سمچّ روپ وچّ لوکدھارا دے پرپیکھ وچّ ادھٔین کیتا ہے۔ ایہہ اپنے آپ وچّ ہی اک ولکھن اتے روچک یتن ہے۔ مدھکالن کتھا ساہت دی سرجنا وچّ پورانک کتھاواں تے بودھی ادھواناں،سامی کتھاواں تے روڑیاں،بھگتی لہر ورگیاں پرورتیاں دے پربھاو دا وی ذکر کیتا ہے۔ اس دے انترگت ہی کتھانک روڑھیاں تے روڑھ کتھاواں دے انتر نوں وی درسایا گیا ہے کہ کتھانک روڑھی کسے کتھا کہانی دا اوہ چھوٹے توں چھوٹا اکائی تتّ ہے،جو اپنے آپ وچّ سمپورن ارتھ رکھدا ہے اتے مڈھ قدیم توں وار وار دہرائے جان کرکے کتھا پرمپرا دا انگ بن گیا ہندا ہے۔ ونجارا بیدی نے کتھانک روڑھیاں نوں تنّ قسم دیاں منیا ہے:-

• سنسارک جاں واستوک
• وشواس پرک
• ادھدیوک

جدکہ روڑھ کتھا اک وشیس پرکار دی پرمپراگت کتھا کہانی لئی ورتیا جاندا ہے۔ جو کسے وی جاتی کول بہتی ماترا وچّ نہیں ہندیاں۔ ونجارا بیدی پنجابی کتھا پرمپرا اتے مدھکلین کتھا سنسار دے شروعاتی دور بارے دسدے ہن کہ ایہناں دا اتہاس ہڑھپا تے آریائی سبھیتا توں شروع ہندا ہے۔ اس انترگت ہی مدھکالین کتھا روپ باتاں دے سبھاء تے روپ بارے جانکاری دندے ہن۔ باتاں دے انیک روپ ہن پر بیدی نے 26 دے قریب کتھا روپاں دی چرچہ کیتی ہے۔ ایہہ پرمکھّ مدھکلین کتھا روپ لکھے ہن اتے انتکا نمبر 1 وچّ درج سبندھت کتھا روپاں دیاں کتھاواں نوں وی ادھارن وجوں ایہناں وچّ شامل کر لیا ہے:-

باتاں

روپ اتے وشے دے پکھوں انی ونّ-سونتا ہے کہ اک پریبھاشا وچّ بننا سہج نہیں| پر ونجارا بیدی نے بات دے کجھ مول تتّ درسائے ہن ،جناں نوں مکھ رکھدیاں باتاں دی پریبھاشا سہج ہو جاندی ہے| ایہہ تتّ ہن:-

• برتانتک تتّ
• لوک من دی ابھویاکتی
• پرمپراگت روڑھیاں

باتاں نوں سبھاء پکھوں تنّ ورگاں وچّ ونڈیا ہے:-

• متھ
• دند کتھا
• کہانی

اس طرحاں باتاں لوک من دی برتانتک ابھوکتی ہن اتے ایہہ تنوں لچھن مدھکال دے سارے کتھا ساہت وچّ اجاگر ملدے ہن |پنجابی دی سبھ توں چھوٹی بات چار سطراں دی ہے پر برتانت ادبھت ہون کرکے روچک ہے |

کر کہانی کلیا
سن کہانی ڈوریا
انھے چور پکڑھیا
تے لوط مگر دوڑیا

کتھا

پنجابی وچّ کتھا شبد بھاویں کہانی وجوں وی ورتیا جاندا ہے ،پر سہج روپ وچّ اک خاص پرکار دے اپدیشاتمک پرسنگ جاں برتانت لئی پریوگ ہندا ہے ،جو کسے سنکلپ دی دڑھتا وجوں سروتیاں اندر نیتک قدراں قیمتاں نوں اجاگر کرن لئی سنائے جاندے ہن | بیدی نے کتھا شبد دے تنّ ارتھ درسائے ہن؛

• کوئی وی رچنا جس وچّ برتانت تتّ ہووے
• اک وشیش طرحاں دا دھارمک برتانت
• برتانت دے تتّ توں مکت ویاکھیا

پر ونجارا بیدی نے اک وشیش طرحاں دے برتانت والی رچنا دے ارتھاں وچّ ہی کتھا پد دا پریوگ کیتا ہے | انتکا نمبر 1 دے ادھین ‘’’بھرتھری تے پنگلا‘’’ کتھا دا حوالہ دتا ہے |

ساکھی

ساکھی شبد سنسکرت دے شاکسی دا تتبھو ہے ،جس دا ارتھ گواہی ہے جاں اکھیں دیکھیا سچ| پر ونجارا بیدی ساکھی نوں لوکدھارا دے انترگت مندے ہن کیونکہ ایہہ تتھّ اتے متھّ ،منوتاں تے وشواش دی مس توں اپجیا ہویا لوک سچ ہندی ہے | اس لئی ساکھیاں وچّ کسے مہانپرش دا جو مہاندرا اگھڑھدا ہے اوہ پورانک اتے واستوک ناں لگدا ہویا وی یتھارتھ لگدا ہے ونجارا بیدی انتکا نمبر 1 وچّ ساکھی ادھین مہراں دے کولے تے سولی دا سول ساکھی دا حوالہ دندے ہن |

سخن

سخن کسے ست،نیتک جاں ادھیاتمک کتھن اپر ادھارت برتانت ہے ، جس وچّ مسلمان پیر فقیر آدی دے بچن بلاس اتے پنّ کرم دی چرچہ ہندی ہے | ونجارا بیدی انوسار اس چرتر دے تنّ کتھا روپ ملدے ہن ؛

• سخن
• بچن
• گلاں

انتکا نمبر 1 وچّ ‘’’بگانی وستو‘’’، ’’’بھروسہ‘’’ سخناں نوں پیش کیتا گیا ہے |

بچن

سخن وانگ بچن وی کسے ست بچن دے دوآلے اسری کتھا ہے | بچن وچّ عامَ تور اتے کسے گورو بھگت ،سادھ فقیر دے ست بچناں دوآلے برتانت اساریا گیا ہندا ہے | ونجارا بیدی نے بچناں دی ورگونڈ وی کیتی ہے ؛

• برتانت دی انہوند والے بچن
• برتانت یکت بچن
• گوشٹی بچن

بچناں سبندھی ونجارا بیدی مایہ، حکم، سنسار کہ گتِ’’’، ’’’2 > 2

   پرمان وی دتے ہن|

مصلے

مصلے وچّ کسے پیر پیغمبر جاں مہانپرش دے ست کرم دے برتانت دوارا کسے سدھانت دی ویاکھیا کیتی جاندی ہے | بیدی نے انتکا 1 وچّ حوالے وجوں بابا فرید نال سبندھت مصلے ‘’’شکر دیاں ڈھیماں’’’ نوں پیش کیتا ہے |

مہاتم

مہاتم اک وشیس پرکار دی دھرم کتھا ہے ،جس وچّ کسے دھارمک کرم کانڈ ،ورت ،اشنان ،دان پنّ دی وڈیائی،کسے دھرم استھان دی یاترا جاں اشنان دے پنّ پھل دا مہتو کسے برتانت دوارا پرگٹایا گیا ہندا ہے | انتکا نمبر 1 وچّ مہاتم کتھا روپ دے حوالے وجوں ‘’’اکادشی مہاتم’’’ دا ذکر کیتا گیا ہے |

پرمان کتھا

پرمان اک وشیش پرکار دی کتھا ہے ،جس وچّ کسے سنکلپ ،پرمارتھ ،گیان ،وچار جاں منوت دی پروڑتا جاں ویاکھیا کیتی ہندی ہے ،بھاوَ کہ سوخم سنکلپ نوں ستھول برتانت وچّ سرجیا گیا ہندا ہے | ونجارا بیدی نے ‘’’ہتھوں ہتھ نبیڑا’’’، ’’’دانے-دانے اپر مہر ‘’’، ’’’روح دا بھرمن‘’’ پرمان کتھا روپ وجوں درسایا ہے |

سدھی

سدھی اک وشیش پرکار دی منتر کتھا ہے ،جسدا ودھی پوروک سرون کرن نال ،سہج بھاوَ وچّ ہی روگی دا اوہ خاص روگ دور ہو جاندا ہے ،جس نال سبندھت اوہ سدھی ہے | ونجارا بیدی نے انتکا نمبر 1 وچّ ‘’’ادھ سیس دی سدھی ‘’’دا حوالہ دتا ہے |

مڈھی تے اصلے

ایہناں کتھاواں وچّ کسے وستو ،پرانی ،روپ-رنگ ،پرکرتک پرپنچ دے مڈھ بجھن جاں کارن نوں گھٹنا دوارا پیش کیتا ہندا ہے ،جو مول وچّ لوک من دی ہی ابھویاکتی ہے| اسلامی متھاں ،منوتاں تے سنکلپاں دے ادھار اپر جنہاں مڈھیاں دا نرمان ہویا ،اوہناں نوں اصلا کیہا جاندا ہے | ونجارا بیدی نے ‘دھنی دی چھونی ‘ مڈھی دا ذکر کیتا ہے|

حکایت

حکایت سنکھیپ تے اکہری گھٹنا والی اک اجیہی کہانی ہے ،جس وچّ کوئی نیتک اپدیش جاں سکھیا دین لئی جیون دی کسے حقیقت نوں گلپ روپ وچّ ورتیا جاندا ہے| انتکا نمبر 1 وچّ حکایت کتھا روپ دے ادھین ‘انگور کھٹے ہن ‘،چاند کی کتھا ،ریچھ اور لومڑھی’، دانے توں بھنڈار ‘،حکایتاں نوں ورتیا گیا ہے|

چرتر ،چلتر

چرتر کسے پرانی دے آچرن، چال-ڈھال، کرنی کیرت نال سبندھت برتانت ہے ،جو پاٹھکاں سروتیاں وچّ نیتک قدراں قیمتاں ابھارن لئی رچیا جاندا ہے |اس دے الٹ چلتر وچّ تینویں دے مکر فریب دا برتانتک بمب ہندا ہے| ونجارا بیدی نے چلتر ‘سچ کہ کوڑھ’ دا حوالہ دتا ہے|

بجھاول کتھا

اوہ کتھا جس وچّ بجھارت اتے اڑاؤنی دے مول تتّ برتانت دے ادھار بنائے جان اتے بجھارت دے بجھن ،اڑاؤنی دے سلجھن تے کوئی رہسّ پرگٹ ہووے ،بجھاول کتھا ہے | ونجارا بیدی نے انتکا نمبر 1 دے ادھین ‘چندو چودویں رات’ بجھاول کتھا دا حوالہ دتا ہے|

پری کتھا

پری فارسی دا شبد ہے ،جس دی ویونتپتی ‘پریدن’ توں ہوئی ہے ،جس دے ارتھ ہن ‘اڈان ‘| سامی لوکدھارا انوسار پری الوکک سندرتا رکھن والی اوہ یوتی ہے جو اپنے پراں دوارا آکاش وچّ اڈّ سکدی ہے | کسے پری ،اپچھرا ،دیوَ آدی نال سبندھت برتانت کتھا نوں پری کتھا کیہا جاندا ہے | پری کتھاواں وچّ بنیادی طور تے واستوکتا تے پرا دا سنیوگ ہندا ہے ۔| ونجارا بیدی نے ‘ اناراں شہزادی ‘ پری کتھا نوں پیش کیتا ہے|

پریت کتھا

منکھ دی اپنے نالوں ودھیرے بلوان ،وکرال اتے رہسمئی شکتیاں نال جوجھن اتے اوہناں نوں پراجت کرن دی سہج بھاونا وچوں پریت کتھا دا جنم ہویا |ایہناں کتھاواں دے پاتر بھوت ،پریت ،جنّ، آدی ہن | ونجارا بیدی انوسار پریت کتھا دی پرمپرا بڑھی ہی پراچین ہے اتے پورانک جگت نال جا جڑدی ہے | پراناں وچّ پساچ ،جکھ ،کنّ، بیر آدی دا الیکھ ہے |

جنور کتھا

جنور کتھا وچّ پرمکھ پاتر کوئی پشو-پنچھی ہندا ہے ،جس دا بھوتک تے مانسک ووہار منکھاں ورگاں ادبھت لگدا ہے اتے واستوکتا دا بھرم وی بنیا رہندا ہے| ونجارا بیدی نے جنور کتھا دیاں چار ونگیاں وی درسائیاں ہن ؛ • نیتی کتھاواں • مڈھیاں • نائک پشو پاتر والیاں کتھاواں • سہائک پشو پاتر والیاں کتھاواں جنور کہانی وجوں بیدی نے ‘چڑھی وچاری کیکر جیوے ‘ دا ذکر کیتا ہے |

نیتی کتھا

نیتی کتھا پد انگریزی شبد ( Fable ) دا سمانارتھک ہے |ایہہ اک طرحاں دی اپدیشاتمک کتھا ہے ،جس وچّ کسے جیون وہار ، جگت جاں نیتک سکھیا نوں برتانت وجوں پیش کیتا گیا ہووے | اس کتھا دی ولکھنتا اسدے انت وچّ دتے اپدیش وچّ ہندی ہے | ونجارا بیدی انوسار نیتی کتھاواں دا سبھ توں پراچینتم سنکلن ‘ایسپ پھیبلج’ ہے اتے بھارت وچّ نیتی کتھاواں دے دو پرسدھ سنکلن ‘پنچتنتر ‘ اتے ‘ہت اپدیش ‘ ہن |

دنت کتھا

دنت کتھا اک اردھ اتہاسک رچنا ہے ،جس وچّ تتھّ اتے متھّ دا سنجوگ ہندا ہے |اس دے نرمان وچّ یتھارتھ ، کلپنا اتے پرمپرا تنوں تتّ اس طرحاں اوت-پوت ہندے ہن کہ اک مہان اتے گورومئی سچ بن کے ابھردے ہن | ونجارا بیدی انوسار دنت کتھاواں دی ولکھنتا ہی ایہہ ہے کہ ایہہ اتہاس ولّ مکھ کرکے تردیاں ہن اتے دنت کتھاواں دی سرجناں دیاں تنّ پرورتیاں وی درسائیاں ہن ؛ • دھارمک پرورتی • پریم دی پرورتی • بل پراکرم اتے ساہس دی پرورتی انتکا نمبر 1 وچّ دنت کتھا دے ادھین ‘بیبی پاکدامن ‘،’ لسی دا چھپڑ’،’غیب غازی’ دنت کتھاواں دا ذکر کیتا گیا ہے |

گلاں

گلاں لگھو کتھاواں ہن ، جہناں ادھین جیون وچّ واپردیاں نکیاں –نکیاں گھٹناواں نوں کلپنا دی پٹھّ چاڑ کے روچک روپ دے لیا جاندا ہے |جد کسے گلّ وچّ برتانت دا تتّ آ گیا تاں اوہ کتھا بن جاندی ہے |ایہہ برتانت سوخم وی ہو سکدا ہے اتے ستھول وی | ونجارا بیدی نے ‘مہمان ‘،’ربّ ملائی جوڑھی’ گلاں دا نمونہ وی پیش کیتا ہے |

ہساونی

سدھارن تور تے ہساونی پد کسے وی ہاسے –ٹھٹھے دی کتھا لئی ورت لیا جاندا ہے ،پر ونجارا بیدی انوسار ایہہ اک خاص ونگی دی کتھا ہے ،جس وچّ کسے کل ، جاتی ، قبیلے آدی جاں اک طرحاں دا دھندا کرن والے پیشاوراں اتے کٹاخش ہندا ہے | ونجارا بیدی نے ‘ملاں دی داہڑ’،’قسمت دی گلّ ‘ ہساونیاں دا ذکر وی کیتا ہے |

پھکڑ

پھکڑ شبد عربی دے فقر دا وکرت روپ ہے ، جسدا ارتھ ہے درویش جاں فقیر| پر ونجارا بیدی انوسار پنجابی وچّ پھکڑ اوہ کتھا ہے ، جس وچّ لنگ سبندھاں ،کامورتی نال سبندھت کسے انوبھوَ جاں برتانت دا ، سداچارک مناہیاں توں لاپرواہ ہو کے ،بڑھی بیباکی نال ورنن کیتا گیا ہووے | ونجارا بیدی نے پھکڑ ‘ستھرا جی کے ،’ چن بدلی وچّ ‘ نوں انتکا نمبر 1 وچّ پھکڑ کتھا روپ ادھین پیش کیتا ہے|

گپّ

گپّ وچّ گلّ نوں ودھا چڑھ کے بیان کیتا جاندا ہے ،نرمول رس گپاں دوارا ہی مانیا جا سکدا ہے | بیدی انوسار گلاں دا ریڑکا پائی رکھنا پنجابی سبھاء ہے ،اسے لوک برتی نے گپّ نوں وکھرا کتھا روپ پردان کیتا ہے | ونجارا بیدی نے گلاں دا شاہ گپّ دا حوالہ وی پیش کیتا ہے |

چٹکلہ

چٹکلہ چٹکی پد توں بنیا ہے ، جس دا ارتھ ہے ، بہت گھٹّ ماترا وچّ چونڈی بھر | جس طرحاں چونڈی بھر کے کسے دے کتکتاری کڈھی جا سکدی ہے جاں چٹکی مر کے کسے دا دھیان کھچیا جا سکدا ہے ،اسے طرحاں چٹکی بھر شبداں نال کسے دے من بدھ دی ترنگ نوں جھٹکا دینا ہی چٹکلہ ہے | چٹکلے وچّ کوئی سوخم جہی نزاکت ہندی ہے ،جو کئی وار وینگ ، ورودھابھاس جاں شکتی چپلتا اتے ادھارت ہندی ہے | ونجارا بیدی نے ‘بوجھ ‘،مورکھ چٹکلیاں دا ورنن وی کیتا ہے |

کہاوت

کہاوت شبد بھاویں اکھان دے پریائ وجوں روڑھ ہو گیا ہے ،پر ایہہ شبد اس لگھو کتھا لئی وی پریوگ کیتا جاندا ہے جو کسے کتھن دے سار تتّ دا برتانتک وستار ہووے جاں کسے اکتی نال سبندھت ہووے | اکھان اتے کتھا وچوں اک دی مول برتی کاوک ہے اتے دوجے دی برتانتک ہے |

ٹوٹکا

ٹوٹکا شبد ٹووٹ توں بنیا ہے ،جس دا ارتھ ہے ٹوٹا جاں ٹکڑا | ٹوٹکا لگھو پر روچک رچنا ہے ،جس وچّ کسے وہارک ،سکھیا ، جیون جگت اتے نیتک اپدیش آدی نوں برتانت دوارا درڑھ کروایا جاندا ہے | ونجارا بیدی نے عقل مند ٹوٹکے نوں پیش کیتا ہے |

متھّ

ونجارا بیدی انوسار لوک کہانیاں سبھاء دے پکھوں تنّ پرکار دیاں ہندیاں ہن ؛ • متھّ • دنت کتھا • کلپت کتھا سبھ توں اپرلی پدھر اتے متھّ ہے ، جو دیوَ کتھا ہون کرکے پورب –اتہاسک یگ وچّ واپری منی جاندی ہے اتے ایہہ ربّ ، منکھ، وشو تے پرکرتی نال سبندھت شنکیاں تے رہساں دا کلپنا دی پدھر اتے سپشٹیکرن کردی ہے | بہہتیاں متھّ کتھاواں کسے سمپردائے جاں سموہ دے دھرم دا انگ ہندیاں ہن اتے ایہناں وچّ کوئی جاتی جاں قبیلہ شردھا رکھدا ہے |

• انتکا نمبر 2 ادھین کتھا ، ماہل، اتے کتھا چکر بارے چرچہ کیتی گئی ہے | سنکھیپ روپ وچّ کوئی پرمپراگت کتھا بھاویں اوہ لگھو ہے ، جاں دیرگھ ، جے اپنے آپ وچّ سمپورن ہے تاں کتھا دے انترگت آ جاندا ہے ، جدکہ ماہل انیکاں کتھاواں دا سموہ ہے | کتھا چکر کسے اک پاتر نال سبندھت کتھاواں دا سموہ ہے | ونجارا بیدی نے شیخ چلی ،اکبر بیربل ، ستھرا آدی نال سبندھت کتھا چکراں دا ویروا وی دتا ہے |

انت وچّ پستک سوچی اتے انکرمنکا دا بؤرا دتا گیا ہے ۔

حوالے