مرکزی ایشیا وچ اسلام
اج دے زمانے وچ مرکزی ایشیاء پنج مستقل جمہوریاں قزاقستان ، قرقیزستان ، ازبکستان ، ترکمنستان ، تاجیکستان توں تشکیل پاندی اے ایہ علاقہ بوہت سارے قدرتی ذخائر دا مالک اے تے تجارت دے اعتبار توں اس کيتی جائے وقوع بہت مناسب اے، زمانہ قدیم وچ ایدھراں شاہ راہ ریشم دا عبور ہُندا تھا
سوویت یونین دا انحلال تے مرکزی ایشیا وچ نويں مستقل جمہوریاں دی تشکیل، معاصر تریخ وچ اک معنی خیزحادثہ اے، ایہ امر اقتصادی تے سیاسی جغرافیہ دے حوالے توں بہت ساریاں مہم تبدیلاں دا باعث ہويا، ایہ حادثہ ایداں دے علاقہ وچ رونما ہويا جتھے مدّت توں اسلام تے مسلماناں دا دور دورہ سی۔
حقیقت وچ سامانیان دی حکومت دے دوران مسلمان اس علاقہ اُتے مسلّط ہوگئے تے انہاں دا ایہ تسلّط اکتوبر۱۹۱۷ عیسوی دے انقلاب تک جاری رہیا۔
یہ علاقہ اسلام دنیا دا اک بہت اہم حصّہ سی کہ جس اُتے آخر وچ ترک مسلّط ہوئے، اس علاقہ وچ اسلام نے نہ تنہا بہت ساریاں مذہبی، اجتماعی تے ثقافتی بنیاداں نوں صدیاں پرمحیط وسعت بخشی، بلکہ بوہت سارے باعظمت شہر جداں بخارا، سمرقند، تاشقند، مرو، تے خراسان دے بوہت سارے شہراں دی نیہہ پائی، ایہ قدیم شہر وڈے علمی مراکز سن ۔ مصنفاں، مفکرین، دانشمند جداں ابن سینا، بیرونی، غزالی، عمر خیام تے فردوسی کہ جس دا علمی تاریخی تے ادبی آثار دی تخلیق وچ بہت وڈا حصّہ اے، ايسے علاقہ توں وجود وچ آئے اج دے زمانہ وچ مرکزی ایشیاء پانج مستقل جمہوریاں قزاقستان ، قرقیزستان ، ازبکستان ، ترکمنستان ، تاجیکستان توں تشکیل پاندی اے، مرکزی ایشیاء بہت وڈے علاقہ اُتے محیط اے کہ تقریباً جس دی وسعت ۴۰ لکھ کلومیٹر مربع تے اس دی آبادی تقریباً چھ کروڑ اے۔ ایہ علاقہ شمال توں روسی فیڈریشن، مشرق توں چین، جنوب توں ایران تے افغانستان تے مغرب توں دریائے خزر نال ملدا اے تے وکھ وکھ آب وہوااور متنوع قدرتی اوضاع دا مالک اے، شمال تے معرب وچ وسیع وعریض دشت، مشرق وچ اک وڈے گرم بیایان، مغرب وچ پامیر تے مشرق وچ کیان شان مرکزی ایشیا نوں بقیہ برِّاعظم توں جدا کردا اے، مرکزی ایشیا وچ دو وڈی ”آمودریا “ تے ”سیردریا“ نامی نہراں نيں، اس علاقہ نوں عربی وچ ”ماوراء النہر“ کہندے نيں اس توں پہلے اسنوں ”Transoxiana“ یعنی دو نہراں دے درمیان دا علاقہ کہیا جاندا تھا(۱) اس علاقہ وچ چند جزیرہ تے کچھ چھوٹے وڈے دریا پائے جاندے نيں انہاں وچ سب توں وڈا دریا مغرب وچ کاسپین تے مرکز دے اطراف وچ آرال نامی اک چھوٹا دریا تے مشرق وچ بالخاش نامی دوسرا چھوٹا دریا اے۔ ایہ علاقہ قابل توجہ قدرتی ذخائر جداں تیل، گیس، پتھر دا کوئلہ، سونا، یورینیم تے دوسرے معادن توں سرشار اے تے کھیتی باڑی دے اعتبار توں وی بہت زرخیز اے۔
تجارت دے اعتبار توں مرکزی ایشیا دی جغرافیائی جائے وقوع وی بہت ودھ اہمیت دی حامل اے، سمندری راستے دے کشف توں پہلے مرکزی تے مشرقی ایشیا دی مشرقی یورپ تے مشرق دے نزدیکی ملکاں دے درمیان تجارت، ايسے راستے اُتے تکیہ کردی سی(۲)
تاریخی نظر توں مرکزی ایشیا دے لوک دو دستےآں وچ تقسیم ہُندے نيں[سودھو]
۱۔ پہلا دستہ خانہ بدوشاں دا اے تے دوسرا دستہ شہر نشیناں کا، سب توں پہلے شہری مراکز تقریباً حضرت عیسیٰ مسیح دی ولادت توں ۱۵۰۰/سال پہلے ترکمنستان وچ تے احتمالاً ایران پسند لوکاں توں بسائے گئے، سکندر دے ذریعہ ”ہخامنشیان“ دی بربادی دے بعد اس دے جانشیناں نے ہینسم نوں مرکزی ایشیا دے جنوبی علاقہ وچ اپنا رئیس بنالیا عیسیٰ مسیح دی ولادت توں پہلے تیسری صدی دے درمیانی حصّے وچ مرکزی ایشیا دے مشرق وچ (اجوکا ازبکستان ) یونانی۔بلخی (باکتری) حکومت تشکیل پائی، حالانکہ مرکزی اشیا دا مغربی حصّہ (اجوکا ترکمنستان ) پارٹ بادشاہت توں متحد ہوگیا ايسے وجہ توں وکھ وکھ تہذیباں وجود وچ آئیاں لیکن ایہ پورا علاقہ اک ہی شاہ راہ بنام (شاہ راہ ریشم) توں جڑدا سی۔ ایہ اک ایسا تجارتی راستہ سی جو پورے بِّر اعظم جداں چین، ہندوستان، وسطی ایشیا تے کالے سمندر دے ساحلی دے ملکاں توں گذردا سی (۴)
حضرت عیسیٰ مسیح دی ولادت دے تیسرے سال کہ جدوں ایران اُتے ساسانی گروہ حاکم سی تاں اُس نے مرکزی ایشیاء دے جنوبی حصّے وچ دوبارہ توں اپنا جھنڈا گاڑدتا۔
انہاں دی حکومت دے دوران کئی صدیاں تک اس علاقہ دا سیاسی انتظام، ثقافتی سرگرمیاں تے اقتصادی حالات بہت مناسب رہے(۵) لیکن ستويں صدی عیسوی وچ عربیاں دے حملہ توں لے حالت بدل گئی (۶) اسلام نے نہ فقط اک جدید عقیدتی نظام بدلا بلکہ اس نے اک اجتماعی تے معرفت شناسی دا نواں نظام پیش کيتا (۷)
سن ۷۴۰ عیسوی یعنی ولید بن الملک دے دوران حکومت ،عربی لوک قتیبہ بن مسلم بن عمرو الباہلی دی حاکمیت وچ مرکزی ایشیاء اُتے حکومت کردے سن (۸) عربی سپہ سالار ”مرو“ وچ اج دے ترکمنستان دے ”ماری“ شہر دے نزدیک سی۔ اس دوران تقریباً پنجاہ ہزار عربی لوکاں نے بصرہ تے کوفہ توں ہجرت دی تے خراسان، بخارا تے دوسرے علاقےآں وچ جابسے ۔(۹) قتیبہ نے اپنی فوج وچ بہت ساریاں اصلاحاں کيتياں تے اس طرح اُس نے مقامی لوکاں دی وفاداری تے اطمینان نوں جلب کرکے انکا دل جِت لیا۔ اُس نے بخار ا وچ دو مسجداں تعمیر کراواں کہ جنہاں وچوں اک نوں ”مسجد قتیبہ“ کہیا جاندا اے۔ کومنسٹاں دی حکومت دے دوران ایہ مسجد کسٹم دے انبار وچ تبدیل کردتی گئی سی، لیکن سوویت یونین دے ٹوٹنے دے بعد دوبارہ ایہ مسجد مسلماناں نوں سپرد کردتی گئياں۔
عربی نسل نے کہ جو مقامی لوکاں توں وکھ رہندے سن اپنی بولی نوں محفوظ رکھیا، لیکن شروع شروع وچ مقامی لوک قرآن مجید نوں فارسی بولی وچ ازبر کردے سن (۱۰) اُنہاں نے یکا یک عربی بولی اُتے مہارت حاصل کرلئی، لیکن اس عمل دی مداومت نئيں کيتی گئی۔ مرکزی ایشیا دے بوہت سارے شہر خلافت (اسلامی) دے ثقافتی قلمرو وچ آگئے تے تقریباً اک صدی تک اس علاقہ دے اسلامی تعلیم دے مہم مراکز، عربیاں دے زیر نظر رہے لیکن اس دے بعد سلجوقیان تے ترکاں دے ہتھ وچ آگئے تے مغلاں دے حملہ وچ ویران ہوگئے۔ (۱۱)
عریباں دے ”آمو“ دریا تے ”سیر“ دریا اُتے حملہ دے بعد مرکزی ایشیا وچ ایمان دے جدید شیوہ تے زندگی دے نويں طریقے دے نال نويں اجتماعی زندگی شروع ہوئی۔ مرکزی ایشیا دے ساکناں نے عربیاں دے فلسفہ نوں قبول کيتا تے انہاں دی بولی نوں اسلامی رہتل و تعلیم دے لئی اقتباس کيتا۔ اس علاقہ دے اصلی شہر جداں سمرقتد، بخارا، ترمذ، خوازم، مرو، خنجد تے گند تے نسا، انہاں دے ساکناں دے اسلامی تفکرات دی وجہ توں مشہور سن ۔ انہاں شہراں دے دوسری اسلامی سرزمیناں توں تجارتی فکری تے مذہبی روابط سن ۔ اس علاقہ دے بوہت سارے دانشمند اس طرح نيں: امام محمد بن اسماعیل بخاری (۱۹۴۔۲۵۶ ھ ث) بزرگ محدَّث حافظ ابوعیسیٰ ابن عیسیٰ الترمذی (متوقی ۳۴۰ ھ ق) امام احمد بن محمد الخوارزمی (۳۹۳۔۴۸۴ ھ ق) بزرگ اسلامی متفکرَّ ابونصرطرحان حکیم الفارابی (متوفی ۳۳۹ ھ ق) زبردست عالم ابوریحان محمد بن احمد بیرونی (۲۶۲۔ ۳۴۸ ھ ق) تے مشہور و معروف دانشمند ابو علی سینا۔
ابو علی سینا نے طبّ تے فسلفہ وچ بہت ساریاں کتاباں لکھياں نيں (۱۲) اس دے مکتوب آثار وچوں طب دے موضوع اُتے ”قانون علم طب“ دے ناں توں اک کتاب اے کہ جس دا بارہويں صدی عیسوی وچ لاتینی بولی وچ ترجمہ ہويا جو فیزیکس دے عالماں دے لئی بہت مفید ثابت ہوئی اے اوروہ اس توں ہمیشہ استفادہ کردے نيں تے ایہ کتاب بہت مشہور اے (۱۳)
محمد بن موسیٰ خوارزمی جداں کہ اس دی کتاب دے ناں الجبر توں معلوم ہُندا اے، اوہ عرب وچ علم حساب دا موجد اے، اوہ فقط نہ اک حساب دان سی بلکہ اک منجم تے جغرافی دان وی سی، اس دے آثار، جبر ہندسی تے یونانی ہندسہ دا مجموعہ اے جو اج علم حساب دی نیہہ سمجھی جاندی اے۔ محمد بن موسیٰ خوارزمی نے صدیاں دے لئی خوارزمیاں دے روايتی تے قدیمی علم حساب نوں بہت ساریاں ضرورتاں نوں پورا کرنے لئے جداں آپاشی، سیاحت، تجارت تے معماری وچ کہ جو بوہتے یونانی تے ہندی رہتل توں متاٴثر سی قابل استفادہ بنایا(۱۴)
عباسیاں دے دورہٴ حکومت وچ عربیاں دی حاضری بہت جلد ختم ہوگئی لیکن اس علاقہ دی سلطنت خراسانیاں دے قلمروئے قدرت وچ باقی رہی، ايسے وجہ توں اس علاقہ وچ حالے ایرانیاں دا نفوذ ودھ سی۔
مرکزی ایشیا وچ سب توں پہلے مسلماناں دی مستقل حکومت ساسانیاں دی سی کہ جو سن ۸۷۵ عیسوی وچ اک ایرانی النسل شخص دے ذریعہ وجود وچ آئی اس نے اپنی حکومت دا مرکز، بخارہ کوقراردتا، ساسانی بادشاہت نے اپنی حکومت دے عروج وچ ماوراء النہر، خوارزم تے ایران وافغانستان دے اک وسیع علاقہ اُتے حکمرانی کيتی۔(۱۵) ساسانی حکومت دی داغ بیل ڈالنے والا اسماعیل بن احمد سی کہ جس دی حکومت سن ۸۷۵ عیسوی توں ۹۹۹ ء تک سی، ساسانیاں نے اک حد تک یوروپ تے چین دے نال تجارتی روابط نوں وسعت بخشی ايسے لئے شاہ راہ ریشم ايسے دوران وجود وچ آئی، ساسانی حکومت نے اس علاقہ یعنی ماوراء النہر، خوارزم، سیردریا، ایران تے افغانستان دی تریخ وچ بہت وڈا کرادار ادا کیتا، اس دوران فارسی تے تاجیکی بولی نوں فروغ ملیا ايسے وجہ توں ایتھے اُتے وڈے بڑےشاعر جداں رودکی تے فردوسی نے اپنے تاریخی آثار نوں تحریری شکل عطا کيتی، لیکن عربی بولی نے اک علمی بولی ہوݨ دے عنوان توں اپنی حیات نوں ادامہ دتا۔(۱۶)
سولہويں صدی دے آغاز توں بخارا تے خیوہ دے خان نشین ،علاقہ دی دو وڈی طاقت ہوݨ دی حیثیت توں ظاہر ہوئے، انہاں دی قلمروئے حکومت ،بخارا سی جو اج دے ا زبکستان نوں وی شامل اے (۱۷) البتہ اس وچ ترکمنستان ، تاجیکستان تے افغانستان کابھی کچھ حصّہ شامل سی، خیوہ تھوڑا چھوٹا علاقہ اورآرال دریاچہ دے جنوب وچ واقع سی تے اس دی قلمرو حکومت ترکمناں، قزاقاں تے قاراقالپاقیاں دی سرزمین سی، اٹھارويںعیسوی وچ اس علاقہ وچ واقع دیہاتاں توں کچھ لوک تیسری وڈی طاقت دے عنوان توں ابھرے، ترکمن قزاق، قرقیز بادتا نشیناں دے طاقتور قبیلہ ای نظام دے بقایاجات ایداں دے ہی موجود اے (۱۸)
مرکزوی ایشیا اُتے روسیاں دا تسلّط[سودھو]
روسیاں تے مسلماناں دے درمیان سب توں پہلی جھڑپ ”ولگا“ دے مقام اُتے رونماہوئی، رقیب، خان نشیناں دی طاقت دے تجزیہ نے کہ جس وچ آسترخان، کازان، کریمہ تے اردو تے سیری علاقہ دے تاتاری خاننشین شامل سن، ترازی روسیاں دے لئی اک سنہرا موقع فراہم کیہ تاکہ اوہ اپنی گذشتہ شکستاں دی تلافی کرسکن تے اس طرح مغلاں نے فاتح تاتاریاں نوں اپنا غلام بنالیا، شروع وچ روسیاں نے ”ولگا“ علاقہ وچ پیش قدمی کی، سن ۱۵۵۲ عیسوی وچ قازان تے ۱۵۵۶ عیسوی وچ استرخان کوروس وچ منظم کرنے دی خاطر روسیاں دے حملہ شروع ہوئے، کریمہ خان سن ۱۷۷۱ءء وچ فتح ہوگیا تے ۱۷۸۳ءء وچ روس وچ منضم کرلیا گیا، قازان دے روس دے نال الحاق دے بعد بزرگ ”باسیل“ کلیسا دے مبھَو ایوان نوں ماسکو دے میدان وچ فتح دی جشن منانے دی غرض توں تعمیر کيتا گیا اس دی گنبداں نوں پیاز دی شکل وچ بنایا گیا تاکہ تاتاری خدمت گزاراں دے عمّاماں دی شبیہ بن جائے(۱۹)
روس دے سیاسی رہبراں نے سن ۱۷۴۰ءء وچ مسجدےآں دے ویران کرنے دا کھُلّم کھُلّا حکم صادر کیتا، تن سال دی مدت وچ ”ولگا“ دے علاقے وچ ۵۳۶ مسجدےآں وچوں ۴۸۱ مسجداں ویران ہوگئياں(۲۰) ایہ امر ۱۷۴۴ءء وچ اک تیز شورش دا نتیجہ ہويا لہٰذا قازان وچ دونويں مسجدےآں دی تعمیر دی اجازت دے دتی گئی، جدوں دین دے بدلنے دی بے پناہ کوششاں ، مدارس تے مسیتاں دے انہدام تے دینی رہبراں دے قتل عام نے روسیاں نوں اپنے مقصد وچ کامیاب نہ ہوݨ دتا تاں انھاں نے اپنی سیاست تے استراجیک نوں بدلا لہٰذا اس دے بعد توں مذہبی امور سیاست توں جدا ہوگئے، عیسائیاں دے ”ارتودوکس“ فرقے دی پہلی تبلیغی جماعت ”ملکہ آنالوانوا“ دے حکم توں قازان دی طرف روانہ کيتی گئی ”عیسائیاں دے امور دا نواں دفتر ۱۷۴۰ءء وچ تاسیس ہويا(۲۱) تے آسترخان، نیژنی، نوگوارد تے ورونژ اس دے قلمرو نفوذ وچ آگئے، اس پورے علاقے وچ انہاں دیاں تنظیماں سی، انہاں تنظیماں نے اس علاقے دے عیسائیاں نوں ادارہ کرنے دے لئی مسلماناں دے اُتے اک ٹیکس لاگو کردتا سی، سن ۱۷۵۰ماں حکومت دے سرکردگان اک بحرانی حالت توں دوچار سن تے عیسائیاں دے امور دا جدید دفتر بنام (K.N.Dٰٰ)آشکارا طور اُتے مسلماناں دا مخالف سی، لہٰذا ایہ گل سبب ہوئی کہ ۱۷۶۴ءء وچ اس دفتر نوں بند کردتا(۲۲) ۱۷۸۴ءء وچ کریمہ دے علاقے دے شہراں دے ناں تبدیل کردتے گئے تے کریمہ دا ناں وی ”تارویدہ“ تے مشہور شہر ”آق مسجد“ نوں ”سمیفار وپل“ توں بدل دتا گیا، اٹھارويں صدی دے اواخر وچ تاتاری نسل دے اک لکھ توں لے کے تن لکھ افراد تک مرکزی استپ تے شمالی کریمہ وچ کہ جو عثمانی بادشاہت دے بقایاجات سن بے یار ومددگار آوارہ گھوم رہے سن (۲۳)
مسلماناں دی آخری پناہ گاہ جو روس توں ملحق ہوئی اوہ ترکستان سی کہ جو دو خان نشین علاقےآں ”خنجد“ و”خیوہ“ تے اک امیر نشین علاقہ بخارا وچ تقسیم ہُندی سی۔ روسیاں دے حملے، کریمہ دی جنگ دے بعد شروع ہوئے۔ ازبک نسل مرکزی ایشیا دی سب توں وڈی ملت سی کہ جس دی آبادی ۱۸۶۰ء ء وچ ۳۵ لکھ سی۔ اس زمانہ وچ ترکمن قیر قیز تے تاجِک بہت چھوٹی چھوٹی ملدیاں سی(۲۵) سن ۱۷۶۸ ء تے ۱۸۷۳ ء وچ امیر نشین بخارا تے خان نشین خیوہ تحت الحمایہ ملکاں وچ تبدیل ہوگئے (۲۶) سن ۱۸۷۶ ء وچ خانشین خنجد کامل طور توں روس دے نال ملحق ہوگیا تے آشکارا طور اُتے اپنی خود مختاری کھوبیٹھیا(۲۷)
ترازیاں دی حکومت دی اصلی سیاست ہر علاقہ دے اعتبار توں وکھ وکھ سی، لیکن مجموعی طور اُتے انہاں دی سیاست ایہ سی کہ حاکم طبقہ جو روسی بادشاہت دا خطرنادشمن سمجھیا جاندا سی بالکل نابود ہوجائے، اس دے بعد روسیاں نے فئوڈال عمارتاں نوں مسمار کردتا تے انہاں نوں انہاں دے حقوق توں محروم کردتا، فیر انہاں دے اموال تے خراج نوں ہڑپ کرلیا(۲۸)
ایتھے اُتے مسلمان وکھ وکھ پہلوآں وچ اک خاص علامت توں پہچانے جاندے سن ، ترازی حکومت، ترکستان وچ اسلام نوں اپنا خطرناکترین دشمن سمجھدی سی، کیونجے روسیاں نے مسلماناں دی کئی شورشاں کاتجربہ کررکھیا سی کہ جنہاں دی ہدایت، مسلمان مذہبی رہنماواں دے ہتھ وچ سی جس طرح روسی لوک، قوی جنگجو فوج دے ذریعہ اپنی حکومت دے مضبوط کرنے وچ کامیاب ہوئے ايسے طرح مسلماناں دے اک فرقے نے اپنی روايتی تعلیم دی اصلاح کرنے دی طرف توجّہ دتی تاکہ انسانی قوّت نوں روس دے نال مقابلہ دے لئی آمادہ کرن(۲۹) اس فرقہ دا رہبر اسماعیل بیگ دا سپرینسکی تھا(۳۰) نويں فکراں دے ایجاد کرنے والےآں دی تحریک نے، روايتی افراد دی مقاومت دے باوجود کہ جو روسی مستعمرات دے ادارہ دی ہر طرح دی اصلاحات دا مقابلہ کردی سی، ملی گرا نوخواہاں دی دوبارہ جاڈگدی دے لئی تے روسی سازی دی سیاست دے خلاف بہت بلند تے کامیاب اقدامات کيتے تے عیسائیاں دے مقابلے وچ مسلماناں دی دینی تبلیغ وچ مدد کيتی(۳۱)
اسی طرح مسلماناں دا اک گروہ نويں متفکرین دے پرچم دے سایہ وچ آگیا، روسی مسلماناں دی پہلی کانگریس۱۵/اگست ۱۹۰۵ نوں نیژنی شہر وچ تشکیل پائی، اسماعیل بیگ دا سپرینسکی اس کانگریس دا صدر سی۔
روسی مسلماناں دے متحدہ محاذ دا اصلی موضوع روسی مسلماناں نوں اک پلیٹ فارم اُتے جمع کرنا تے اک ایسی حکومت دی منگ سی جس وچ تمام اقوام حصّے دار ہون،(۳۲) دوسری کانگریس ۱۳/سے ۲۳/جولائی ۱۹۰۶ءء نوں ”سن پترزبورگ“ دے شہر وچ بنائی گئی ایہ دونے کانگریس غیر قانونی سی، لیکن انہاں ک پورے ملک وچ پھیل جانے دی وجہ توں حکومت نے نہ فقط انہاں دے اُتے پابندی لگانے دا اقدام کيتا بلکہ انہاں دی دوسری نشستاں نوں برپا کرنے دی وی اجازت دیدتی۔
تیسری کانگریس ۱۶ /سے ۲۱/ اگست تک دوبارہ نیژنی دے شہر وچ بنائی گئی اس کانگریس دا صدر ”توپہی باس اُف“ سی، ایہ کانگریس برملا حساس موضوعات اُتے بحث کردی سی تے اس نے اک ۱۵/ نفری کمیٹی وی تشکیل دی، حالانکہ اس کمیٹی وچ مسلماناں دی تمام وڈی قوماں دی شرکت نئيں سی، مرکزی کمیٹی وچ آذر بائیجان توں فقط اک ممبر سی باقی سب تاتاری سن، آزادی خواہان آذربائیجان نے کانگریس دی دوسری نشست دے بعد روسی مسلماناں دے اعتماد نوں کھودتا تے تاتاریاں دے لئی میدان نوں خالی چھوڑدتا(۳۲)آذربائیجان دے آزادی خواہاں نے ۱۷/اکتوبر ۱۹۰۵ءء کو”باکو“ شہر وچ (مسلماناں دی مشروطہ پارٹی دے ناں توں اک پارٹی بنائی۔ جداں کہ” لینین“ تاتاری مسلمانوںکے فوقیت دی بحث کردا اے اس توں معلوم ہُندا اے کہ قازان دے تاتار دے دو جنس دے ہر ۱۰۰ لوک دے لئی دو مکتب فکر سن حالانکہ عیسائیاں دے اُرتودکس فرقے دے کلیسا دے ممبراں دے ہر ۱۵۰۰ توں ۳۰۰ لوک دے لئی اک مکتب فکر تھا(۳۳)
پان ترکاں دا عقیدہ سی کہ تمام مسلمان متحد ہاں(۳۴) تے مسلماناں دی اک کثیر تعداد دا خیال سی کہ فقط پان ترکیزم تے پان اسلامیزم دا اتحاد مسلماناں دی نجات دا واحد راستہ اے، کاسپرینسکی تنہا تن وکھ وکھ روزنامہ ”عالم نسواں“ ، ”عالم صبیاں“ تے خاخان دے ناں توں نشر کردا سی، ايسے وقت اک سیاسی پارٹی ”تاتار جوان“ دے ناں توں ظاہر ہوئی، ابتدا وچ اس دیاں سرگرمیاں مخفی تے زیر زمینی سی تے ایہ پارٹی ترک جواناں دے لئی نمونہ سی (۳۵) شروع وچ اس نے اک ہفت روزہ رسالہ ”خدمت وطن“ دے ناں توں منتشر کيتا لیکن ۱۹۰۸ءء وچ روسیاں نے اسنوں بند کردتا(۳۶)
اکتوبر دے انقلا ب دے وقت سوویت یونین وچ اسلام دی وضعیت[سودھو]
جد سن ۱۹۱۷ وچ ”بلشو کی“ انقلاب برپا ہويا تاں مرکزی ایشیا دے جدید روشن فکراں نے اک انجمن ”انجمن مسلمانان“ دے ناں توں تشکیل دتی ايسے طرح علماء نے وی ملاشیر علی دی سرکردگی وچ ”جماعت علماء“ نامی پارٹی دی نیہہ پائی، اس انجمن دا پہلاجلسہ اپریل وچ برگزار ہويا جس وچ ۴۵۰ صاحب نظر افراد نے شرکت کيتی۔ انھاں نے اس جلسہ وچ روس دے استعمارکے خاتمہ تے مقبوضہ سرزمیناں نوں انہاں دے اصلی مالکاں دی طرف پلٹانے دی منگ کيتی۔مرکزی ایشیا دے مسلماناں دی دوسری کانفرنس تاشقند وچ منعقد ہوئی کہ جو شریعت دے ذریعہ ادارہ ہُندی سی تے اس دے کم دی انجام دہی محکمہ شریعت دے ذمّہ تے شیخ الالسلام دی صدارت وچ سی(۳۷)
اکتوبر دے انقلاب توں کچھ پہلے آوارستان دے ”آل آندی“کے مقام اُتے علماء، صوفیاں تے داغستان دے مذہبی رہبراں دی اک کانفرنس منعقد ہوئی تے شیخ نجم الدین نقشبندی نوں داغستان تے چچنیہ دے امام دے عنوان توں انتخاب کيتا تے اعلان کيتا گیا کہ اس دی روش پہلے امام یعنی ”امام شامل“ دی روش اے تے کسی مسلمان نوں اس دی نافرمانی دا حق نئيں اے۔ ”شیخ اوزن حاجی“ نے اعلان کیہ اسيں مسلماناں دی سرزمین وچ شریعت دی اک ایسی حکومت دی نیہہ ڈالاں گے کہ جو جمہوری ہوئے گی۔ (۳۸) انہاں صوقیاں دے دس ہزار توں ودھ مرید سن تے ایہ لوک کہندے سن کہ” بیگ“ (امام شامل دا وڈا پُتر) تے ”کاینماس علی خان اُف“ انہاں دے کمانڈر ہونگے۔ انہاں نے ۱۹۲۵ ء تک بلشو دی فوجاں دا مقابلہ کيتا جدوں ستمبر۲۵ ۱۹ وچ بلشویکیوں نے امام نجم الدین نوں گرفتار کرلیا تاں دس لکھ داغستانی مسلماناں نوں،صوفیاں تے مذہبی راہنماواں دے اطراف توں بھگا دتا گیا۔ (۳۹) روس دی سرکاری خبر رسان ایجنسیاں نے اعتراف کيتا کہ شکست دے زمانے وچ داغستان وچ ۱۹ نفر مرشد تے ۶۱۲۰۰ نفر مرید سن تے جمہوریہ چچن وچ چالیس لکھ توں ودھ ۰۰۰٬۴۰۰ مسلمان تے پنجاہ ہزار ۰۰۰٬۵۰ توں ودھ وڈے صوفی موجود سن ۔ (۴۰) لیکن اوہ صوفی حضرات جو پہاڑی علاقےآں وچ سن انہاں نے اپنی سرگرمیاں نوں جاری رکھیا ۔ جہاد فوج نے جنگ تاں ختم کردتی لیکن اک دوسرا تدریجی جہاد شروع ہوگیا تے اوہ ایہ کہ مرکزی ایشیا دے پورے علاقے وچ داخلی جنگ چھڑ گئی۔ مرکزکے کومنسٹی راہنما دا مرکزی ایشیا دے روسی کومنسٹاں اُتے کوئی اختیار نئيں سی ايسے وجہ توں بلشوکی انقلاب دے بعد، دوسال دے اندر روسی نوں منسٹاں نے مرکزی ایشیا وچ خوب قتل و غارتگری پھیلائی۔ مسلماناں دی مسجدےآں تے مدرسےآں نوں مسمار کردتا مرداں توں عورتاں نوں جدا کرکے انہاں دی حرمت پامال کيتی گئی، روسی سپاہیاں نے سویاں عورتاں نوں غلامی توں آزادی دلانے دے بہانے یا بعبارت دیگران نوں گھر دی چہار دیواری دے اندر محبوس ہوݨ دے بہانے، گرفتار کرلیا۔ تاشقند دے مقامی لوکاں دی فوج بنام ”اور دا“ دی مدد توں فاتح نوں منسٹاں دے ہتھ توں مقبوضہ زمین دوبارہ واپس آگئی تے ایہ چیز ”پارتیزانی“ مقاوم فوج نوں اک نويں حیات ملنے دا سبب بنی جو انہاں نوں مقامی فوج دی مدد توں عطا ہوئی، بعد وچ کومنسٹ مورّخاں نے اسنوں ”پاسماچی“ (پاندیت) قیام دا ناں دتا کہ جو اکتوبر دے انقلاب دے بعد اک دہائی توں ودھ مدت تک جاری رہیا۔
فرغانہ دے علاقے وچ مسلماناں دی آبادی ویہہ فیصد کمی ہوگئی سی انہاں وچ کِنے لوک وبائی امراض دے پھیلنے دی وجہ توں مرے تے کِنے افرا جنگ وچ مارے گئے کسی دے لئی مشخص نئيں اے۔ مرنے والوںکی صحیح تے دقیق تعداد دا توعلم نئيں اے لیکن انہاں داخلی جنگاں وچ کم توں کم دس لکھ آدمی جاں بحق ہوئے۔
۱۹۱۹ءء توں ۱۹۲۵ءء تک حکومت دا اسلام تے مسلماناں دے سلسلے وچ محدود تے درمیانہ نظریہ سی، سوشیالسٹی حکومت چاہندی سی کہ مسلماناں نوں ٹھنڈا رکھیا جائے کیونجے سوشیالیسٹی قانون دے سایہ وچ مسلماناں نوں انہاں دے مذہبی حقوق دینا روسی ترازیاں دے حقوق دینے توں ودھ بہتر اے اورےہ لوک حکومت دے لئی ودھ کارآمد ثابت ہوسکدے نيں، لہٰذا خود لینین نے کہ جو اس طرح دی تھیوری دے مروجین وچوں سی اجازت دتی کہ مسلمان اپنی کچھ مسیتاں تے مدرسےآں نوں کہ جنہاں نوں فوج نے مسمار کردتا سی دوبارہ بنالاں لیکن ایہ سازش ودھ دن تک نہ چل سکی، جدوں اسٹالین اپنی خاص چالاکیوں دی وجہ توں حکومت اُتے مسلّط ہوݨ وچ کامیاب ہوگیا تاں اسلام تے مسلماناں دے اُتے بلاواسطہ حملےآں دی تجویز پاس دی گئی، مدارس تے مسیتاں کومسمار کرایا جانے لگا، یا بند کردتا گیا، بہت ساریاں تاریخی مسیتاں کہ جو لکڑی دی بنی ہوݨ دی وجہ توں مشہور تے اسلامی معماری دا شاہکار سی، جلادتا گیا، مال تے جائداداں تے اوقاف ہڑپ کرلئی گئے، دروس تے مباحث اسلامی نوں ممنوع قرار دے دتا گیا۔ شریعت دی عدالت ختم کردتی گئی، سیکڑاں تے ہزاروںں مسلماناں نوں جسمانی اذیتاں پہنچائی گئياں یا انہاں نوں قتل کردتا گیا، ، ایتھے تک کہ جدّت پسند تے روشن فکراں دے رہنماواں نوں کہ جو کومنسٹاں دے ہمراہی تے ہمفکر سن اوہ وی امان وچ نہ سن، انہاں نوں ماسکو لیایا جاندا توں کہ اگ دے سپرد کيتا جائے(۴۱) ۱۹۰۲۰ءء دے آخر تک ۱۰ لکھ توں ودھ مسلماناں نے افغانستان دی طرف ہجرت کی، مہاجراں دے دوسرے قافلاں نے ترکی، وسطی ایشیا ایتھے تک کہ ہندوستان وچ جاکے پناہ لی۔
سودیت یونین دے مسلماناں دا اپنی رہتل تے اپنے کلچر توں جدا ہوݨ تے مذہبی جماعتاں توں قطع رابطہ دے نال انہاں دی بولی دے الف باء وی ۱۹۲۸ءء وچ عربی توں ”لاتینی“ بولی وچ تے اُس دے بعد ۱۹۴۰ءء وچ ”سریلیک“ بولی وچ تبدیل ہوگئے(۴۲) شادی بیاہ دی مذہبی رسماں بے اعتبار تے معیوب سمجھی جانے لگياں، ہر اسلامی عمل دے معیار تے اقدار جداں روزہ، نماز، حج تے ختنہ دے اُتے سوالیہ نشان لگایا جانے لگا۔
اسٹالین دے مرنے دے بعد خروش چوف نے اسلام دے خلاف اک دوسری مہم دا آغاز کيتا تے اوہ ایہ کہ اُس نے اسلام نوں مارکیسزم تے لینیزم دی آئیڈیولوجی دے برعکس خطرناک دشمن قرار دتا لیکن اس دی ایہ حرکت اسٹالین کےنظریہ یعنی مذہب دے مقابلملائم رویہ تے لینین دے قوانین توں انحراف دے سبب شدید محکومیت دی شکار ہوئی۔
اس دے زمانہٴ حکومت وچ سوویت یونین دی تریخ وچ سب توں خطرناک اسلام مخالف ایہ ہی تحریک سی(۴۳) ۱۹۶۰ءء دی دہائی دے اوائل وچ مرکزی ایشیا دے تاشقند شہر دی یونیورسٹی وچ منکران خدا دی اک جماعت دی تاسیس ہوئی۔
سوویت یونین دے وکھ وکھ مسلمان نشین جمہوری ملکاں وچ ۱۹۶۰ءء دے بعد اسلام مخالف اسناد جداں فیلم، ڈرامے تصاویر وغیرہ دکھانے دی مہم شروع کيتی گئی، ضدّ دین تے ضدّمذہب دے مرکزی ایشیا دے وکھ وکھ شہراں عجائب گھربنائے گئے۔
خدا دے انکار دا اک عجائب گھر بخارا دی اک قدیم مسجد وچ نقشبندی صوفیاں دے مقبراں دے نزدیک کھولیا گیا، مسجدےآں دے بند کرنے دی کینہ توزی اس حد تک پہنچ گئی سی کہ بوہتے وڈی مسجدےآں نوں بند کردتا گیا تے تقریباً دیہاتاں دی چھوٹی تمام ہی مسجدےآں وچ تالے لگادئیے گئے، ۱۹۴۷ءء تے ۱۹۷۵ءء دے درمیان روس وچ اسلام مخالف ۹۲۳ کتاباں تے کتابچے مسلماناں دی ۲۱ زباناں وچ نشر کيتے گئے، ایہ تعداد دوسری اسلام مخاف کتاباں دے علاوہ اے۔ (۴۴) ۱۹۶۴ءء وچ روس دے اک محقق دی تحقیق دے مطابق روشن ہويا کہ مسیتاں تے ہور مذہبی مراکز دی قلت دے باوجود مسلماناں دی تعداد پہلے ورگی ہی سی، اسلام مخالف پروپیکنڈے مسلماناں نوں متعاقد کرنے تے انہاں نوں اپنے عقائد توں دست بردار کرنے وچ ناکام رہ گئے(۴۵) مسلماناں تے روسیاں دے درمیان معاشرتی تاثیر وتاثر اک ظاہری امر سی، آپس وچ نسلی ملاپ بوہت گھٹ سی، نسلی تے نژادی انفکاک خصوصاً دیہاتاں وچ اپنی پہلی حالت اُتے باقی سی، شہراں وچ معاشرتی میل جول دا فقدان انہاں نوں اک دوسرے توں جدا کردا سی، مسلماناں تے روسیاں دے درمیان شادیاں بوہت گھٹ ہُندیاں سن، ایتھے تک کہ اک مسلمان مرد دی روسی عورت دے نال شادی کرنا بالکل غیرمعمول تے رائج نہ تھا(۴۶)
۱۹۸۰ءء دے اواخر وچ جدوں توں میخائل گورباچوف دے ہتھ وچ سوویت یونین دا اقتدار آیا تاں اس دی سیاست یعنی ”پروسٹوریکا“ تے ”گلاسٹوسٹ“ مرکزی ایشیا اُتے موثر ثابت ہوئی، اس دا سب توں وڈا نتیجہ اسلام توں ہماہنگ آئین دا قبول کرنا ظاہر ہويا، ایہ تبدیلی مقامی افراد دے لئی تعجب تے اشتیاق دا سبب ہوئی، ایہ سیاست اک تہذیبی، اجتماعی تے مذہبی حادثہ سی تے عام لوک چاہندے سن کہ کومنسٹاں دی مسلّط رہتل تے کلچر توں اپنی جدا ئی نوں ثابت کرن، کئی نويں مسجداں بنائی گئياں تے بوہت سارے علاقوںماں چند اک غیر رسمی مذہبی دروس شروع ہوگئے ، بھانويں حالے تک حکومت دے کلیدی عہدہ دار کومنسٹ پارٹی توں سن تے مذہبی رسومات دا انجام دینابھی ممنوع سی لیکن اس دے باوجود حکومت، اسلام نوں دوبارہ زندہ کرنے دی تشویق دلاندی سی، مذہب دی حیات نو دے نال نال صوفیزم وچ وی کہ جو مرکزی ایشیا وچ جڑ پکڑے ہوئے سی، زندگی دی اک لہر دوڑ گئی۔
صدیاں تک صوفی گری مرکزی ایشیا وچ اسلام دے درخت دی سب توں پُربار شاخ رہی سی، ایتھے تک دے ست دہائیاں دے گذرنے دے بعد وی اک ۸۶سالہ ”شیخاصفراپر“ نامی سواݨی پا میر وچ اک صوفی دے مقبرے دی متولی سی(۴۷)
سوویت یونین دے انحلال دے بعد اسلام انہاں جمہوریاں دی آئیڈیالوجی بدلنے تے اپنے نظریات پیش کرنے دے لئی آمادہ سی۔اس دے بعدسے اسلامی رہتل دا موضوع روز ناواں تے رسالےآں دے سرورق اُتے اپنی موجودیت دا اعلان کرنے لگا، عربی تے اسلامی کتاباں چھاپی جانے لگی، ریڈیو تے ٹی وی اسٹیشن ،مذہی راہنماواں نوں تقریراں دی اجازت دینے لگے تے بوہت سارے مذہبی پروگرام جداں نماز عید نوں کو ٹی وی توں نشر کيتا جانے لگیا سی۔
”فرغانہ“ مرکزی ایشیا وچ سب توں وڈی آبادی والی جگہ اے، لیکن اس دے نمنگان شہر وچ جو اک ماڈرن تے فیشن ایبل شہر سی اسلام دے وجود دا سب توں ودھ اثر دیکھیا جاندا سی۔ ”عدالت“ دے ناں توں رضاکارانہ تے خصوصی جماعتاں جنہاں دے میمبران اکثر جوان سن تے مقامی اسلامی گروہاں توں منسلک سن، صوبےآں دے مراکز جداں نمنکان، اندیجان تے خنجدماں رونق افروز ہوگئياں۔ ویہويں صدی وچ اک ”اخوان المسلمین“ نامی گروہ نے مرکزی ایشیا وچ نفوذ کیتا، اس دا اصلی مقصد اسلامی حکومت نوں تشکیل دینا سی۔ ۱۹۳۰ءء دی دہائی وچ (اخوان المسلمین) نے مرکزی ایشیا دے شہراں وچ خفیہ مراکز ایجاد کيتے ، اس تحریک نے ”پروستوریکا“ سیاست دے ظاہر ہوݨ دے بعد اپنے آپ نوں آشکار کردتا، انسانس اسلامی پارٹی(i.r.p)کہ جو پہلے برادر گروہاں دی بلاواسطہ وارث تے انہاں دی محنتاں دا نتیجہ سی، مرکزی ایشیا دے پنجاں جمہوری ملکاں وچ پھیل گئی(۴۸)
سوویت یونین دے جمہوری ملکاں تے انہاں وچ مسلماناں دی آبادی[سودھو]
دارالکومت ملک فیصد آبادی رقبہ/کیلومیٹر مربع
تاشكند ازبكستان/ ۸۶/ ۱۹۸۱۰۰۷۷/ ۴۴۷۴۰۰
دوشنبه تاجيكستان/ ۸۸/ ۵۴۹۰۰۰۰/ ۱۴۳۱۰۰
عشق آباد تركمنستان/ ۸۶/ ۳۷۸۹۰۰۰/ ۴۸۸۱۰۰
آلماتى قزاقستان / ۵۲/ ۱۶۷۸۲۰۰۰/ ۲۷۱۷۷۰۰۰
بيشكيك قرقيزستان/ ۳٫۷۷/ ۴۵۹۰۰۰۰/ ۱۹۸۵۰۰
تھلے دتا گیا خاکہ سوویت یونین دی جمہوریاں وچ نومبر ۱۹۷۹ءء تے جنوری ۱۹۸۹ءء دی مردم شماری دے مطابق مسلماناں دی آبادی نوں کو دکھاندا اے
آبادی وچ فی صدی وادھا[سودھو]
درصد رشد جمعيت/ ۱۹۸۹/ ۱۹۷۹
۳۴ (ازبكستان)/ ۱۶۶۸۶۲۴۰/ ۱۲۴۵۵۹۷۸
۱٫۲۴ (قزاقستان )/ ۸۱۳۷۸۷۸/ ۶۵۵۶۴۴۲
(تاجيكستان) ۵٫۴۵/ ۴۲۱۶۶۹۳/ ۲۸۹۷۶۹۷
(تركمنستان) ۳۴/ ۲۷۱۸۲۹۷/ ۲۰۲۷۹۱۳
(قرقيزستان) ۸٫۳۲/ ۲۵۳۰۹۹۸/ ۱۹۰۶۲۷۱
(آذربایجان) ۲۴/ ۶۷۹۱۱۰۶/ ۵۴۷۷۳۳۰
(تاتار) ۴٫۷/ ۶۶۴۵۵۸۸/ ۶۱۸۵۱۹۶
(داغستانى) ۱٫۲۵/ ۲۰۷۲۰۷۱/ ۱۶۵۶۶۷۶
(چواش) ۵/ ۱۸۳۹۲۲۸/ ۱۷۵۱۳۳
(تاشقير) ۷٫۵/ ۱۴۴۹۴۶۲/ ۱۳۷۱۴۵۲
(چچن) ۸٫۲۶/ ۹۵۸۳۰۹/ ۷۵۵۷۸۲
(اوست) ۳٫۱۰/ ۵۹۷۸۰۲/ ۵۴۱۹۸۳
(قراقالپاك) ۶٫۳۹/ ۴۲۳۴۳۶/ ۳۰۳۳۲۴
(قاب هاردو) ۷٫۲۲/ ۳۹۴۶۵۱/ ۳۲۱۷۱۹
(ركريم) ۲٫۱۰۳/ ۲۶۸۷۳۶/ ۱۳۲۲۷۲
(اويغور) ۵٫۲۴/ ۲۶۲۱۹۹/ ۲۱۰۶۱۲
(اينگوش) ۶٫۲۷/ ۲۸۶۱۹۸/ ۲۳۷۵۷۷
(ترك) ۷٫۱۲۳/ ۲۰۷۳۶۹/ ۹۲۶۸۹
(كاراكاى) ۱٫۱۹/ ۱۵۶۱۴۰/ ۱۳۱۱۷۴
(كرد) ۳۲/ ۱۵۲۹۵۲/ ۱۱۵۸۵۸
(اووش) ۹٫۱۴/ ۱۲۴۹۴۱/ ۱۰۸۷۱۱
(آبخازى) ۲٫۱۳/ ۱۰۲۹۳۸/ ۹۰۹۱۵
(بلغار) ۸٫۳۲/ ۸۸۷۱۱/ ۶۶۳۳۴
(دونكان) ۸٫۳۴/ ۶۹۶۸۶/ ۵۱۶۹۴
(چركس) ۷٫۱۲/ ۵۲۳۵۶/ ۴۶۷۴۰
(بلوچ) ۱٫۵۳/ ۲۹۰۹۱/ ۱۸۹۹۷
(عرب) ۲٫۷۰/ ۱۱۵۹۹/ ۶۸۱۳
توجہ[سودھو]
ایہ مردم شماری ، ملّی تے نسلی مردم شمار ی دے لحاظ توں اے، کیونجے کومنسٹ حکمراناں نے مردم شماری نوں مذہبی روایات دے اعتار توں منتشر نئيں کيتا اے، ایہ خاکہ سوویت یونین وچ مسلماناں دی واقعی آبادی نوں روشن نئيں کردا، اس رپورٹ دے مطابق مسلماناں دی کل آبادی چھ کروڑ ہُندی اے۔
فروری ۱۹۹۰ ءء وچ مرکزی ایشیا دے مسلماناں نے مرکزی ایشیا دے مسلماناں دے امور دے صدر دی برطرفی دی منگ کی، انھاں نے اس اُتے عورتوںسے نامشروع روابط دا الزام لگایا تے اس کواستعفا دینے اُتے مجبور کیتا، ايسے زمانہ وچ جاہ طلب آلماندی ”رادبیگ نیسان بای“ نے قزاقستان دا مفتی اعظم بننے دے لئی اُمیدواری دا اعلان تے ماسکو توں مشورہ دے بغیر قزاق مسلماناں دی اک جدا تنظیم بنانے دا اقدام کیا(۴۹) لوک اس توں ودھ اُتے راضی نئيں سن کہ ماسکو انہاں دے لئی فقط فیصلہ کرے کہ کون انہاں نوں مذہبی مسائل دی تعلیم دینے دے لئی معیّن ہوئے۔
اسلام دی جاڈگدی وچ اس معنوی استقلال دی سب توں پہلی علامت جدید مسجدےآں دی تعمیر سی ، اکتوبر ۱۹۹۰ ءء وچ قزاقستان وچ موجود مسجدےآں دی تعداد ۵۰، ترکمنستان وچ ۳۰، تاجیکستان وچ ۴۰ ، اورازبکستان وچ ۹۰ سی، جدوں کہ ۱۹۸۹ءء توں پہلے قزاقستان وچ ۱۵، ترکمنستان وچ ۵، تاجیکستان وچ ۱۷، تے ازبکستان وچ ۳۷ مسجداں سی(۵۰) اکتوبر ۱۹۹۱ وچ روس دے ہر جہوری ملک وچ اک ہزار توں ودھ جدید مسجداں تعمیر ہوگئياں ۔ہر روز اک نويں مسجد دی نیہہ رکھی جاندی سی ، مرمّت شدہ گھر، مدارس، اجتماعی مراکز ایتھے تک کہ معطّل کارخانے مسجدےآں وچ تبدیل ہوگئے۔ ۱۹۹۲ءء وچ ہر جہوری ملک وچ ہزاراں مسیتاں بن گئياں ، انہاں مسیتاں تے مدارس دی تعمیر دے مالی اخاراجات عربی ملکاں دی طرف توں تامین ہُندے سن، ۱۹۹۰ءء دے شروع وچ سعودی عرب نے مرکزی ایشیا وچ اک اچھوتے عمل دا اقدام کيتا جس توں لوک دوبارہ اسلام دی طرف متوجہ ہوگئے ، اس نے اس علاقہ وچ ۰۰۰/۰۰/۱۰ (دس لکھ) قرآن بھیجنے دا انتظام تے مقامی بولی وچ قرآن دے ترجمہ دے خرچ دا اہتمام کیتا،ہور تاشقند وچ اک اسلامی نشر واشاعت دا مرکز کھلوایا، انہاں علاقےآں وچ قرآن دا وارد ہونا بہت ودھ عمومی شوق تے ہیجان دا باعث ہويا، سعودی عرب دے ریڈیو اسٹیشن نے اپنے پروگراماں وچ تبدیلی کردے ہوئے مرکزی ایشیا دے مسلماناں دے لئی ندائے اسلام دے ناں توں اک پروگرام نوں ترتیب دتا، شاہ فہد نے بارہور ۱۹۹۱ء تے ۱۹۹۲ء وچ سویاں حج دے امید وار افراد نوں وظیفہ حج دے انجام دینے دے لئی مدعو کيتا۔
سعودی عرب حکومت نے ۱۹۹۱ءء وچ خلیج فارس دی جنگ وچ اک سمجھوتے اُتے دستخط کردے ہوئے انہاں جمہوریاں نوں ماسکو دی حمایت دی غرض توں ڈیڑ عرب ڈالر قرض دے کے مذکورہ جنگ وچ اک بہت وڈا کردار ادا کیا(۵۱) اس دے باوجود وی، عرب برادری مذہبی تے احساسی روابط دی حد تک ہی باقی رہی، عملی میدان تک نہ پہنچ سکی۔ ۱۹۹۲ءء وچ سعودی وزیر خارجہ سعود الفیصل مرکزی ایشیا دے دورے اُتے آیا اس نے دیکھیا کہ انہاں دے کم نے لوکاں نوں دوبارہ اسلام دی طرف پلٹنے وچ ودھ مدد دتی اے نہ ایہ کہ اقتصادی وسعت تے تجارتی روابط نوں ایجاد کيتا اے، ایتھے تک کہ قزاقستان دے آلماندی وچ شہر سب توں پہلے کھلنے والے غیر ملکی اک سعودی بینک بہ ناں ”البرکہ“ وچ مقامی لوکاں دی سرمایہ گذاری بوہت گھٹ سی۔
ازبکستان وچ مسلماناں دی مذہبی بیداری[سودھو]
تاجیکستان دی داخلی جنگ تمام پڑوسی ملکاں دے لئی اک خطرناک موضوع وچ تبدیل ہوگئی، اس ڈر تے دہشت دا ریشہ اس ملک دی تریخ تے جغرافیہ نال ملدا اے۔
درّہ فرغانہ کاصوبہ، جس وچ فرغانہ، نمنگان تے اندیجان شہر شامل نيں، تاجیکستان دی سرحد پرواقع اے ۔جدوں تاجیکستان دی داخلی جنگ ازبکستان تک پہنچ گئی تاں اسلامی تنظیماں نے اپنی نہضت دے لئی بہت ساریاں حمایتاں نوں حاصل کیتا، تاریخی نظر توں ایہ زرخیز درّہ کہ جو پٹ سن دی کاشت توں مشہور اے، اسلام دا قلعہ شمار ہُندا سی،نمنگان شہر دے شہردار (D.M) دے جانشین عبدالرشید عبدالله اُف دے کہنے دے مطابق ایتھے دے لوک کومنسٹاں دے تسلُّط دے دوران وی روايتی رسماں نوں خفیہ طور توں انجام دیندے سن ۱۹۹۱ءء وچ ازبکستان دے استقلال دے بعد درّہ فرغانہ وچ اسلام نے نويں زندگی پائی ۱۹۹۰ توں ۱۹۹۲ تک نمنگان دی مسجدےآں دی تعداد ۲ توں ۲۶ تک پہنچ گئی، اج نمنگان ضلع وچ ۱۳۰ مسجداں تے مسلماناں دی تعداد ۱۵/لکھ اے، ۱۹۸۹ءء وچ نمنگان ضلع توں فقط ۴ افراد نوں وظیفہٴ حج نوں ادا کرنے دی اجازت ملی ، لیکن ۱۹۹۲ءء وچ نمنگان ضلع توںحاجیاں دی تعداد ۱۵۰۰ /نفر تک پہنچ گئی تے پورے ملک دے حاجیاں دی تعداد ۴۰۰۰ (چار ہزار) سی۔
صدر ”اسلام کریم اُف“ اسلام گرائی تے اس دی تجدید حیات دی نوید دیندا تے اپنی ملک دے اندر تقریاں نوں ”بسم ا الرحمن الرحیم“ توں شروع کردا سی، اوہ مئی۱۹۹۲ءء وچ سعودی عرب دے دورہ اُتے گیا تے مکہ مکرمہ پہنچ کے حج وعمرہ توں مشرّف ہويا، کریم اُف دی حکومت نے اک مولوی نوں اپنے ادارہ دے مذہبی امور دے لئی رئیس دے عنوان توں منتخب کيتا تے عید فطر وقربان اُتے عمومی تطیل دا اعلان کيتا۔
نتیجہ[سودھو]
مرکزی ایشیا وچ اسلام دی دوبارہ زندگی ۱۹۸۰ءء دی دہائی دے اواخر وچ شروع ہوئی، ایہ اوہ زمانہ سی جدوں روس دے تسلط دے دوران میخائل گورباچوف دی سیاست، ”پروسترویکا“ تے ”گلاستوست“ دے تحت پورے سوویت یونین وچ لوکاں نوں اپنی مذہبی روسمات دے انجام دینے دی اجازت دتی گئی سی۔ اس سیاست دے نال مسلماناں دی مذہبی زندگی دی تجدید حیات دی لہر پورے ملک وچ دوڑ گئی۔ ستّر سال مذہبی اعمال دی محدودیت تے دین دے توقّف دے بعد یکاک اسلام دی تجدید حیات دا پورے سوویت یونین وچ چرچہ ہوگیا۔
مرکزی ایشیا دے مسلمان، روس دے تسلّط دے دوران وڈے آرام توں بیٹھے سن، انہاں دی آبادی دی اکثریت سنّی مسلمان تے حنفی فرقہ توں وابستہ سی۔ دسمبر ۱۹۹۱ءء وچ یکاک کومنسٹ سوویت یونین دے انحلال دے بعد مرکزی ایشیا وچ اسلامی سنتاں دے احیاء دے ودھ مقدمات فراہم ہوئے۔مذہبی احکام دے جاری ہوݨ دا سب توں واضح نمونہ، اسلامی معاشرت نوں قبول کرنا تے اپنانا سی، انہاں وچ مذہبی شادی ، نماز یومیہ دی ادائیگی تے مسیتاں دی طرف ودھ رغبت وغیرہ شامل سی۔ ايسے طرح مسیتاں تے مدارس دی تعمیر دا وی قابل توجہ تعدادماں آغاز ہويا۔۹۹۰۔۱۹۹۱ء وچ مسجدےآں دی تعداد دا افتتاح ۱۶۰ توں ۵۰۰ تک پہنچ گیا، مسیتاں تے مدارس دی تعمیر دا خرچ عربی ملکاں دے ذریعہ ادا ہويا۔ایرا ن تے ترکی وی کہ جو مرکزی ایشیا دے مسلماناں دی حمایت وچ رقابت دی صف وچ کھڑے سن اس کم وچ شریک سن ۔سعودی عرب نے قرآن مجید دے نسخےآں دی اک وڈی تعداد اس علاقہ وچ ارسال دی۔ ترکی، ایران تے سعودی عرب نے مذہبی جماعتاں نوں ایتھے اُتے بھیجیا تے مرکزی ایشیا دے طالب علماں نوں اپنے اپنے ملکاں وچ دینیات دی تعلیم دی دعوت دتی، آہستہ آہستہ اسلامی پارٹیاں ودھ ہُندی گئياں تے اسلامی پارٹیاں کار سانس سب ملکاں وچ پھیل گیا۔
تاجیکستان نے غیر مذہبی مفکرین دا جدّی طور توں مقالہ شروع کردتا اے تے اُمید اے مستقبل نیڑے وچ مرکزی ایشیا وچ اسلام ودھ بااہمیت ہوجائے گا، کیونجے مرکزی ایشیا دے تمام جمہوری ملکاں نے سرکاری طور اُتے اپنی حکومتاں نوں اسلامی حکومت ہوݨ دا اعلان کردتا اے۔
حوالے[سودھو]
Modern Age Islam and the رسالہ توں نقل، طبع دہلی
۱۔ اس ہنر نوں یونانی بولی وچ Laxartusاور Oxus تے عربی بولی وچ سیحون جیحون کہیا جاندا اے ․
۲۔ دوندرا کاؤشیک، مرکزی ایشیا راز منہ جدید (ماسکو، انتشارات توسعہ، ۱۹۷۰) ص۱۴․
۳۔ پیٹر فرینانڈ، آسیای میانہ جدید وہمسایگانش (لندن، امور بین الملل نیہہ سلطندی، ۱۹۹۴ءء) ص۷․
۴۔ پیٹر فرینانڈ، گذشتہ، ص۱۵․
۵۔ مقبول بدخشانی، ایران دی تریخ (لاہور، مجلس تریخ ادب، ۱۹۷۶ء) ج۱، ص۲۹۲۔۲۹۷․
۶۔ ایچ، اے، آر، گیپ، فتوحات اعراب در آسیای مرکزی، لندن، ۱۹۲۳ء، ص۱۵․
۷۔ مقبول بدخشانی، گذشتہ، ج۲، ص۱۴۲․
۸۔ سین بریل، دائرة المعارف اسلام، (طبع جدید ۱۹۸۶ء) ص۵۴۱۔۵۶۷․
۹۔ یاقوت الرومی، معجم البلدان، (بیروت دائرةالصادر، ۱۹۸۶ء) ج۱، ص۵۶۵۔۵۶۷․
۱۰۔ ریچررڈ، نفرای، تریخ بخارا، (کیمرج، ماساچوست، ۱۹۵۴ء) ، ص۱۴۷، اصل وچ ایہ کتاب نرشخی نے عربی بولی وچ لکی اے )
۱۱۔ مقبول بدخشانی، گذشتہ ، ص۱۳۵․
۱۲۔ شمس الدین ”فروپاشی انحاد جماہیر شوروی وچشم انداز احیای اسلام در آسیائے مرکزی“ مجلہ مطالعات، آسیای غربی، علیگڑھ شمارہ ہفتم (۱۹۹۱ء) ص۲۳․
۱۳۔ دوندرا کاؤشیک ، گذشتہ، ص۱۷․
۱۴۔ گذشتہ․
۱۵۔ ای فلیپ، اردوی، شاہانہ، مردان صحراگرد استپ(لندن، ۱۹۶۵ء) ، ص۸․
۱۶۔گذشتہ․
۱۷۔ ارمینس ویمیرانی، تریخ بخارا، ترجمہ نفیس الدین (لاہور، مجلس، تاریخی ادب، ۱۹۵۹ء)․
۱۸۔ گذشتہ، حیدر(۱۸۰۰۔۱۸۲۶) ایہ پہلا شخص سی جس نے اپنے آپ نوں امیر دا ناں دیا․
۱۹۔ مقبول بدخشانی، گذشتہ ، ص۱۶․
۲۰۔ ۔محمد، ام، خان،”اسلام در دورہٴ ترازہا وانقلاب اکتوبر“ مجلہ نیہہ امور اقلیت مسلمان، شمارہ اوّل، (لندن جنوری۱۹۹۱ء) ج۷، ص۲۴․
۲۱۔ گذشتہ․
۲۲۔ گذشتہ․
۲۳۔ رودکی ایل ، روشت، ملیت ہای قومی در اتحاد جماہیر شوروی: نگاہی جامعہ شناختی بہ یک مسئلہ تاریخی، (نیویورک، ۱۹۸۱ء)، ص۶۶․
۲۴۔ سیمور بکر، بخارا وخیوہ وکشور ہای تحت الحمایہ روس(۱۹۶۵۔۱۹۴۲ء)، (ہاوارد، ۱۹۸۶
۲۵۔ شمس الدین، گذشتہ، ص۲۶․
۲۶۔ شیرین آکینز، مسلمانان اتحاد جماہیر شوروی، (چاپ دوم، لندن ۱۹۸۶ء)، ص۵۷․
۲۷۔ مرکزی ایشیا وچ تاتاراں نے مدارس دے نويں اصول، رسالےآں، محلےآں تے روزناواں دا انتشار، ترجمہ تے چھپائی نوں اسماعیل بیگ کاسپرینسکی کہ جو کریمہ شہر دا مشہور شخص سی، دی صدرات وچ آغاز کیتا، جس نے مرکزی ایشیا دے مقامی لوکاں وچ تحریک دی لہر دوڑادی، انہاں روز ناواں دا مرکزی ایشیا دے لوکاں دا ثقافتی جاڈگدی وچ بہت وڈا کردار رہیا، اس مطلب نوں دیکھن دے لئی رجوع کرن، دوندرا کاؤشیک دی گذشتہ کتاب دے صفحہ ۷۵۔۸۰ اُتے تے آروید ناتھ دی کتاب ”شکل گیری جمہوری ہای شوروی آسیای مرکزی (دہلی نو۱۹۶۷ء)، ص۵۰۔۶۳․
۲۸۔ شمس الدین، مسائل نوگرای سیاسی درمیان روسہای آسیای مرکزی پہلے از انقلاب اکبر، مجلہ ہندی سیاست، شمارہ ہای ۱۔۲۔۶ (اپریل، اگست۱۹۶۹ء) ج۷، ص۸۵۔۸۶․
۲۹۔ تدؤسز سرتیو چوسکی، آذربائیجان شوروی، (۱۹۰۵۔۱۹۲۰ء) ہویت ملی در یک جمعیت مسلمان، (انتشارات دانشگاہ کیمبریج ۱۹۸۵)، ص۶۸۔۹۰․
۳۰۔ گذشتہ․
۳۱۔ و، ل، لین، مجموعہ کامل آثار، (ماسکو ۱۹۶۲ء) ، ج۲۸، ص۵۱۴․
۳۲۔ پان ترکیزم دی تحریک کہ جو ترکاں دی حمایت وچ سی، پہلی عالمی جنگ دے اختتام تے تھوڑا اس دے بعد سوویت یونین دی مہم سیاست دا قابل توجہ عنصر تھا․
۳۳۔P.14.24.ibid,no.35
۳۴۔ محمد، ام، خان، گذشتہ، ص۳۴․
۳۵۔ اسلام دی تریخ کمبریج، چاپ ہولت لامستوی ولویس، (انتشارات دانشگاہ کیمبریج، ۱۹۷۰)، ج۱، ص۱․
۳۶۔ بنیکسوت و ویمبوش، تصوف در اتحاد جماہیر شوروی، (لندن، ۱۹۸۵ء) ص۲۴․
۳۷۔ گذشتہ، ص۳۰․
۳۸۔ تدؤسز سوتیوچوسکی، گذشتہ، ص۱۳۴․
۳۹۔ شمس الدین، گذشتہ، ص۲۷․
۴۰۔ فضل الرحمان، ”سیاست اتحاد جماہیر سوروی درقبال مسلمان روسیہ“ مجلّہ نیہہ امور اقلیت مسلمانان، (۱۹۸۰ء)، ج۲، ص۴۰․
۴۱۔ بنیکسون، اسلام رسمی دراتحاد جماہیر شوروی، مذہب در سرزمینہای کمونیستی، مجلّہ نیہہ امور اقیت ہای مسلمانان، شمارہ، ۳،(۱۹۷۰ء) ج۷، ص۱۵۱․
۴۲۔گذشتہ․
۴۳۔ جی ام لانداؤ بہ ”برخی کارہای شوروی ہا بر روی اسلام، مطالعات خاور میانہ“ شمارہ ۳ (لندن، اکتوبر ۱۹۷۳)، ج۹، ص۳۶۲․
۴۴۔ ریچرڈ پیپ ”مسلمانان آسیای مرکی، بخش دوم“ مجلہ خاور میانہ، شمارہ ۳(واشنگٹن، تابستان۱۹۹۵ء) ج۹، ص۲۹۵۔۳۰۳․
۴۵۔ احمد رشید، ”تجدید حیات تصوف“ مجلہ اقتصادی شرق دور، (۱۷ دسمبر۱۹۹۲ء)
۴۶۔ گذشتہ، تجدید حیات آسیای مرکزی، اسلام یا ناسیونالیسم، (کراچی، انتشارات دانشگاہ آکسفورد، ۱۹۹۴ء) ص۴۴․
۴۷۔ گذشتہ، ص۴۵․
۴۸۔”چالش اسلامی“ مجلہ اقتصادی شرق دور، (۱۲جولائی۱۹۹۰ء) ایہ تعداد مرکزی ایشیا دے ۱۹۹۰ءء دے پاندھی اہل قلم دے اقوال دے مطابق اے۔
۴۹۔ احمد رشید، گذشتہ، ۲۲۰۔۲۲۱․
۵۰۔ دلیپ ہیرو ”پیشرفت وانحطاط اسلام در آسیای مرکزی“ مجل بین المللی خاور میانہ، شمارہٴ۴۴۳ (پنج فروری ۱۹۹۳ء) ص۲۰
منبع: مجلّہ اسلام دی تریخ، شمارہ۴․