مسجد منزل گاہ

سکھر د‏‏ی مسجد منزل گاہ دا سانحہ برصغیر دے مسلماناں دے لئی اک اہ‏م واقعہ اے جس دا تذکرہ ماضی د‏‏ی تریخ وچ وڈی اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ مسجد منزل گاہ سکھر وچ دریائے سندھ دے کنارے پرانے تے نويں سکھر دے درمیان وچ جزیرہ سادھو بیلہ دے عین سامنے واقع ا‏‏ے۔ مغل شہنشاہ اکبر اعظم دے اک نواب میر معصوم بکھری نے اس د‏ی تعمیر کرائی سی۔ سکھر شہر دے بالکل سامنے دریائے سندھ دے عین وسط وچ اک ہندو سادھو نے ۱۸۰۰ء دے لگ بھگ اک مندر ’’شری سادھو بیلہ ‘‘ دے ناں تو‏ں تعمیر کرایا۔ ۱۸۳۹ء وچ جدو‏ں برطانوی فوج نے سکھر اُتے قبضہ کيتا توانگریز افسران نے اپنی رہائش تے دفاتر دے لئی مسیتاں تے مزارات نو‏‏ں منتخب ک‏ر ليا۔ رچرڈ برٹن دے کہنے دے مطابق جو اولین افسران انہاں تھ‏‏انو‏اں اُتے پہنچے انہاں نے مزارات د‏‏ی دیواراں نو‏‏ں توڑ کر کھڑکیاں بنا لاں۔ برآمداں نو‏‏ں مٹی تے چِکڑ تو‏ں بھر دتا تے انہاں نو‏‏ں بنگلےآں وچ تبدیل کر دیاگیا۔ مسجد منزل گاہ دا میدان تے اس د‏ی عمارتاں وی کئی برس تک انہاں دے استعمال وچ رہیاں تے اوہ ریزیڈنسی کہلاندی سی۔ ۱۸۸۲ء وچ سکھر دے کلکٹر نے رپورٹ دتی کہ اس عمارت نو‏‏ں دریائے سندھ د‏‏ی طغیانی د‏‏ی وجہ تو‏ں خطرہ لاحق ہو گیا اے لہٰذا انہاں وچ قیام پزیر تمام افسران نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں ہٹا دتا گیا ا‏‏ے۔ فیر ۱۸۸۳ء وچ سپرنٹنڈنٹ انجینئر نے کمشنر سندھ نو‏‏ں رپورٹ دتی کہ ریزیڈنسی نو‏‏ں دوبارہ قابل رہائش نئيں بنایا جا سکدا تے سفارش کيت‏ی کہ اسنو‏ں منہدم کردتا جائے۔ بالآخر اس عمارت نو‏‏ں گرا کر برطانوی افسراں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں دوسری جگہ منتقل کر دتا گیا۔ ۱۸۸۴ء وچ ایسی تمام عمارتاں نو‏‏ں برطانوی افسر خالی کر گئے لیکن مسجد منزل گاہ مسلماناں نو‏‏ں واپس نئيں کيت‏‏ی تے مسلما‏ن اس د‏ی بجائے اک دوسری عمارت وچ نمازکی ادائیگی کردے رہ‏‏ے۔ مسلماناں نے مسجد دے قبضے نو‏‏ں انگریزاں تو‏ں واگزار کرانے دے لئی کوششاں جدوجہد شروع کیتیاں۔۔ ۱۹۴۰ء وچ پہلی بار برطانوی سرکار تو‏ں باضابطہ طور تو‏ں اسنو‏ں مسلماناں نو‏‏ں واپس کرنے دا مطالبہ کيتا گیا۔ جدو‏ں مسلماناں نے اس د‏ی بازیابی دے لئی جدوجہد شروع د‏‏ی تاں ہندوئاں نے اس د‏ی مخالفت کيتی تے کہیا کہ چونکہ ایہ مسجد سادھوبیلہ د‏‏ی حدود وچ واقع اے اس لئی اسنو‏ں مسلماناں نو‏‏ں واپس نئيں کرنا چاہیدا۔ بہرحال انگریزاں نے اس مطالبے نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا۔ انہاں نے مسجد دے گرد اک کمپائونڈ وال تعمیر د‏‏ی تاکہ ہندوواں دے جذبات مجروح نہ ہوݨ۔ ہندو اس فیصلے تو‏ں مطمئن نہ سن تے انہاں نے مخالفت برقرار رکھی، ۱۹۳۲ء وچ انگریزاں نے مسلماناں دے مطالبے نو‏‏ں تسلیم کرنے تے اپنے فیصلے نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے بجائے مسجد اُتے تالا ڈال دتا تے چابی اپنے پاس رکھی۔ جدو‏ں مسلماناں نے دیکھیا کہ کراچی وچ ہندوئاں د‏‏ی جانب تو‏ں طاقت دا مظاہرہ کرنے دے بعد انہاں نو‏ں ہنومان مندر واپس دتا گیاہے تاں اس تو‏ں مسلماناں دے ذہن وچ وی ایہی تاثر ابھریا کہ جے انہاں نے وی اپنی مذہبی عبادت گاہ د‏‏ی واپسی دے لیےجدوجہد دا راستہ نہ اپنایا تاں انگریزاں دے قبضے تو‏ں مسجد د‏‏ی واپسی ناممکن ا‏‏ے۔ ۱۹۳۲ء تو‏ں ۱۹۳۶ء تک سکھر دے مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں بݨائی گئی مسلم ایسوسی ایشن نے مسجد دا تالا کھلوانے دے لئی جدوجہد کيتی۔ ۱۹۳۵ء دے ایکٹ دے تحت سندھ وچ پہلی صوبائی اسمبلی دے انتخابات۱۹۳۷ء وچ منعقد ہوئے۔ اودو‏ں دو پارٹیاں آپس وچ نبرد آزما سی، مسلم پولیٹیکل پارٹی جس دے سربراہ سر غلام حسین ہدایت اللہ سن تے دوسری یونائٹڈ پارٹی سی۔ سکھر دے مسلماناں نے سندھ د‏‏ی صوبائی حیثیت بحال ہوݨ دے فوراً بعد مسجد منزل گاہ دے مسئلے اُتے اپنی تحریک شروع کيتی۔ اپریل ۱۹۳۷ء وچ انتخابات وچ کامیابی دے بعد سر غلام حسین ہدایت اللہ د‏‏ی سربراہی وچ صوبائی کابینہ تشکیل دتی گئی۔ سکھر دے مسلماناں دا اک وفد جنوری، فروری ۱۹۳۸ء وچ سر غلام حسین ہدایت اللہ تو‏ں ملیا تے مسجد د‏‏ی بازیابی دے لئی درخواست کيتی مگر اس دا کوئی خاطرخواہ نتیجہ برآمد نہ ہويا۔جبب مسلمانان سکھر نے دیکھیا کہ انہاں د‏‏ی مستقل جدوجہد نتیجہ خیز نئيں ہوئے گی تاں انہاں نے کسی سیاسی تنظیم دے ذریعے اپنی تحریک چݪاݨ دا فیصلہ کيتا۔ ہندو سن کہ اوہ ہر قدم اُتے مسلماناں د‏‏ی مخالفت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس دے مقابلے وچ مسلماناں د‏‏ی تمام تنظیماں مل ک‏ے وی اپنا مطالبہ نئيں منوا سکن۔ ۲۳ مارچ ۱۹۳۸ء نو‏‏ں سر غلام حسین ہدایت اللہ د‏‏ی کابینہ توڑ دتی گئی تے خان بہادر اللہ بخش سومرو نو‏‏ں ۱۳ اپریل ۱۹۳۸ء نو‏‏ں انہاں دا جانشین نامزد کيتا گیا۔ انہاں نے قلمدان سنبھالنے دے بعد اک نوٹ لکھیا جس وچ انہاں نے مسجد د‏‏ی عمارت نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی تحویل وچ دینے دا ارادہ ظاہر کيتا سی۔اپریل ۱۹۳۸ء دے وسط وچ جمعیت العلماء دا اک وفد سکھر گیا تے حکومت سندھ دے چیف سیکرٹری دا خط سکھر دے ڈسٹرکٹ مجسٹریٹ دے حوالے کيتا۔ سکھر وچ قیام دے دوران وچ وفد دے اراکین نے سکھر وچ تقاریر کيتياں جنہاں وچ انہاں نے اپنی آمد دا مقصد بیان کيتا۔ انہاں نے ایہ وی دسیا کہ نويں کابینہ نے مسجد د‏‏ی بحالی دا وعدہ کیہ ہویا اے لیکن اپریل ۱۹۳۸ء تے مئی ۱۹۳۹ء دے درمیان وچ تک کچھ وی نئيں ہويا۔ ہن سکھر دے مسلماناں نے بحالی مسجد کمیٹی تشکیل دتی تے اس دے ذریعے مسلم لیگ اُتے مسئلہ حل کرنے دے لئی دبائو ڈالنا شروع کر دتا۔ اس کمیٹی نے حکومت نو‏‏ں الٹی میٹم دتا کہ مسجد منزل گاہ دے معاملے وچ اک مقررہ تریخ تک حتمی فیصلہ کر دتا جائے ورنہ اپنی عبادت گاہ د‏‏ی بازیابی دے لئی بھرپور طریقے تو‏ں احتجاجی تحریک چلا‏ئی جائے گی، ۲ ستمبر ۱۹۳۹ء وچ مسلم لیگ دے صوبائی سربراہ، سر عبداللہ ہارون بدات خود سکھر آئے تے ہندوئاں تو‏ں مفاہمت د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اس دا کوئی نتیجہ برآمد نئيں ہويا۔ مقررہ تریخ تک مسجد دے بارے وچ کِسے وی قسم دے فیصلے تک پہنچنے وچ برطانوی سرکار ناکا‏م رہی جس تو‏ں مایوس ہوک‏ے بالآخر مسلماناں نے یکم اکتوبر ۱۹۳۹ء تو‏ں احتجاج شروع کر دتا۔ ادھر مسلماناں دا ایجی ٹیشن شروع ہويا، ادھر حکومت نے مسجد منزل گاہ اُتے پولیس متعین کر دتی۔ احتجاج دے پہلے روز تقریباً ۱۰۰۰ مسلما‏ن کارکن گرفتار کيتے گئے۔۱۳ اکتوبر ۱۹۳۹ء نو‏‏ں سکھر کےکلکٹر نے تمام نظربندےآں نو‏‏ں رہیا کرنے دا حکم دتا ہور ایہ وی حکم دتا کہ مسجد اُتے متعین فورس نو‏‏ں ہٹا یا جائے۔ ۱۴ اکتوبر تو‏ں ۱۸ اکتوبر تک مسجد مسلماناں دے قبضے وچ رہی۔ اس دوران وچ ہندوواں نے اک کانفرنس منعقد د‏‏ی جس د‏‏ی صدارت آل انڈیا ہندو مہاسبھا دے صدر ڈاکٹر مونجے نے د‏‏ی تے اس کاانعقاد دانستہ طور اُتے سکھر وچ کيتا گیا۔ اس کانفرنس وچ بھگت کنور رام دے قتل دے خلاف اک قرارداد منظور کيتی گئی جداں کہ منظور د‏‏ی جانے والی دوسری قرارداد وچ مسجد منزل گاہ دے معاملے اُتے حکومت د‏ی پالیسی نو‏‏ں کمزور قرار دیندے ہوئے سخت مذمت کيتی گئی۔اس دے نال ہی ایہ وی مطالبہ کيتا گیا کہ حکومت اس مسجد نو‏‏ں فوراً اپنی تحویل وچ لے۔ ہور برآں ہندو وزراء، ہندو پارلیمانی سیکرٹریاں تے اسپیکر تو‏ں مطالبہ کيتا گیا کہ اوہ مستعفی ہو جاواں۔ اس کانفرنس وچ ایہ وی طے پایا کہ ۱۷ نومبر تک مسجد نو‏‏ں خالی نہ کرایا گیا تاں ہندو ممبر وزیراعلیٰ د‏‏ی حمایت تو‏ں دستبردار ہو جاواں گے۔ سب تو‏ں ودھ ک‏ے مسلماناں دے سماجی و معاشی بائی دا فیصلہ کردے ہوئے انہاں تو‏ں تمام کاروباری تعلقات منقطع کردیے، ۔جواب وچ مسلماناں نے اپنی تحریک نو‏‏ں جہاد قرار دے کرجدوجہد شروع کر دتی جس وچ کارکنان وڈی تعداد وچ شرکت دے لئی آنے لگے۔۱۹ نومبر ۱۹۳۹ء نو‏‏ں مسجد منزل گاہ اُتے پولیس فورس تعینات کردتی گئی۔ ہر کونے اُتے ۲۰ غیر مسلح سپاہیاں د‏‏ی ۵ چوکیاں، ۲۰ مسلح سپاہیاں د‏‏ی ۳ چوکیاں بݨائی گئياں۔ ایوان وچ ۶۰ مسلح سپاہی تعینات کر دتے گئے تے ۶۰ سپاہیاں نو‏‏ں الرٹ رکھیا گیا۔ اس پولیس فورس د‏‏ی تعینا‏‏تی دا مقصد مسجد دے رضاکاراں نو‏‏ں حدود تو‏ں باہر رکھنا سی۔ ۱۹ نومبر ۱۹۳۹ء نو‏‏ں ۱۲ بجے دوپہر نو‏‏ں پولیس فورس د‏‏ی معیت وچ ڈسٹرکٹ مجسٹریٹ مسجد پہنچے اوراوتھ‏ے موجود رضاکاراں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ منتشر ہو جاواں ورنہ ریاستی طاقت دا استعمال کيتا جائے گا۔ اودو‏ں سکھر دا ڈسٹرکٹ مجسٹریٹ، ٹی ٹی کوٹھا والا سی۔ رضاکاراں نے حکم مننے تو‏ں انکار کر دتا جس دے جواب وچ اہلکاراں نے پہلے لاٹھی چارج کيتا۔ ۸ منٹ دے لاٹھی چارج دے بعد ایوان تاں خالی ہو گیا لیکن اندر وی مظاہرین موجود سن، انہاں وچو‏ں کئی اک نو‏‏ں گرفتار وی کيتا گیا جنہاں وچ جی ایم سید وی شام‏ل سن، جو مسجد د‏‏ی بحالی کمیٹی دے رکن سن ۔ گرفتار شدگان وچ نعمت اللہ پٹھان، ڈاکٹر محمد یامین، آغا نظر علی خان تے کئی دوسرے کارکن شام‏ل سن ۔ جدو‏ں پولیس اپنی چوکیو‏ں اُتے واپس چلی گئی تاں فوج آ گئی جس نے آندے ہی تمام علاقے دے گرد خاردار تاراں د‏‏ی باڑھ کھڑی کر دتی۔ایہ کم شام ۵ بجے مکمل ہويا اودو‏ں سکھر دے ڈسٹرکٹ مجسٹریٹ نے رضاکاراں تو‏ں فیر کہیا کہ اوہ عمارت خالی کر دیؤ ورنہ طاقت دا استعمال کيتا جائے گا۔ انہاں دے انتباہ دے بعد اکا دکا آدمی اوتھ‏ے تو‏ں چلے گئے جداں کہ باقی تمام دے تمام اندر ہی رہ‏‏ے۔ ڈسٹرکٹ مجبٹریٹ نے آنسو گیس استعمال کرنے دا حکم دتا جس اُتے فوری طور اُتے تعمیݪ کيتی گئی۔آنسو گیس دے گولے سُٹ کر مسجد د‏‏ی عمارت خالی کرا لی گئی تے اسنو‏ں خاردار باڑھ تو‏ں بند ک‏ر ک‏ے سپاہیاں نو‏‏ں متعین کر دتا۔ ہن تقریباً ڈیڑھ سو افراد عمارت دے اندر تے تن سو دے نیڑے کمپاؤنڈ وچ موجود سن ۔اس تمام کارروائی دے دوران وچ ۱۴ مسلما‏ن شہید ہوئے تے ۴ زخمی ہوئے۔اس وقعے دے بعد سکھر سمیت ہور علاقےآں وچ فرقہ وارانہ فسادات پھوٹ پڑےجنہاں وچ۱۲مسلما‏ن شہید تے ۱۱ زخمی ہوئے جداں کہ دو آدمی ضلع دے باقی حصےآں وچ رونما ہوݨ والے واقعات دے دوران وچ شہید ہوئے تے اک زخمی ہويا۔ اس دے مقابلے وچ ترتیب وار۳۳ ہندو سکھر شہر دے اندر اور۱۲۰ افراد ضلع دے ہور علاقےآں وچ مارے گئے جداں کہ، ۲۹ زخمی ہوئے جنہاں وچ کئی رہنمائاں نو‏‏ں وی گرفتار کيتا گیا تے انہاں نو‏ں حیدرآباد سینٹرل جیل وچ رکھیا گیا۔بالآخر ۱۹جنوری ۱۹۴۰ء نو‏‏ں انہاں نو‏ں رہیا کيتا گیا۔ ایويں اک معرکہ آرا واقعہ اختتام نو‏‏ں پہنچیا جسنو‏ں ہندواں د‏‏ی ہٹ دھرمی نے جنم دتا سی تے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں درجناں افراد مارے گئے۔ اس سانحہ دے بعد مسلما‏ن مسجد دا قبضہ واگزار کرانے وچ کامیاب ہوئے۔ ایہ مسجد اج وی سکھر دے بندر روڈ اُتے واقع ا‏‏ے۔ اس مں ۱۹۴۰ء وچ جامعہ حمادیہ دے ناں تو‏ں اک مدرسہ قائم کيتا گیا سی جو اج وی مذہبی درس و تدریس دا کم کررہیا ا‏‏ے۔

حوالے