معجزا

محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دا معجزہِ شق القمر۔

معجزا (Miracle) معجزہ، ایہجا حیرت انگیز کم اے کہ جو پیغمبران الہی طبیعت تے عادی قوانین دے بر خلاف اپنی نبوت دے اثبات دے لئی انجام دیندے نيں کہ جنہاں نو‏ں عام انسان انجام دینے د‏‏ی قدرت نئيں رکھدا ا‏‏ے۔ تحدی، معارض نہ ہونا تے مغلوب نہ ہونا معجزے د‏‏ی شرائط و خصوصیات وچو‏ں نيں۔

شیعہ متکلمین دے اعتقاد دے مطابق معجزہ قاعدۂ علیت تو‏ں کسی قسم د‏‏ی منافات نئيں رکھدا اے ہور ایہ صاحب معجزہ د‏‏ی قدرت الہی تو‏ں بہرہ مند ہونے تے اسک‏‏ے دعوائے صداقت نو‏‏ں بیان کردا ا‏‏ے۔ دینی تعلیمات وچ بوہت سارے پیغمبراں دے معجزات بیان ہوئے نيں۔ انہاں وچو‏ں بعض معجزات حواس ظاہری تو‏ں قابل درک تے بعض عقلی ہُندے نيں کہ عادی طور اُتے انسان دے حیطۂ قدرت تو‏ں خارج تے انہاں نو‏ں صرف عقل دے ذریعے درک کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ مرداں نو‏‏ں زندہ کرنا، عصائے حضرت موسا، ید بیضا، حضرت ابراہیم دا آتش وچ زندہ رہنا تے قرآن کریم بعض انبیا دے مشہور ترین معجزات نيں۔

مفہوم شناسی

مُعجِزَہ "ع ج ز" دے مادہ تو‏ں اسم فاعل دے وزن اُتے ا‏‏ے۔ ایداں دے کم دے معنا وچ اے جو دوسرے لوکاں نو‏‏ں انجام دینے تو‏ں عاجز کردا ا‏‏ے۔ دینی اصطلاح تے کلامی د‏‏ی اصطلاح وچ ایداں دے غیر معمولی کم نو‏‏ں کہیا جاندا اے کہ جو دعوائے نبوت تے تحدی دے نال ہُندا اے ہور کوئی دوسرا اسک‏‏ے مقابلے د‏‏ی توان نئيں رکھدا ا‏‏ے۔

اک عمومی تعریف دے مطابق ایسا غیر عادی کم جو عنایت تے خصوصی اذن الہی تو‏ں انجام پاندا اے اوراس دا ہدف خدا د‏‏ی طرف تو‏ں دتے گئے منصب نو‏‏ں اثبات کرنا ہُندا ا‏‏ے۔ تحدی، معارض نہ ہونا تے مغلوب نہ ہونا اس د‏ی پہچان تے شناخت د‏‏ی علامات وچو‏ں نيں۔

فرق

کرامت تے معجزا

کرامت اولیائے الہی دا اک ایسا غیر عادی فعل اے جو نبوت دے ادعا دے ہمرا نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ غیر معمولی کم دا ادعائے نبوت دے ہمرا ہونا معجزے د‏‏ی شرائط وچو‏ں ا‏‏ے۔

معجزا تے جادو

متکلمین تے فلاسفہ د‏‏ی طرفو‏ں سحر، جادو، معجزا تے کرامت دے درمیان فرق بیان ہوئے:

• منشائے فعل: معجزه تے کرامت دے فعل دا مشا عنایت خداوندی تو‏ں اپنے صالح افراد تو‏ں پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ جادو، شعبدہ تے اس جداں افعال د‏‏ی مانند طرح سیکھنے تے مشق دے قابل نئيں ہُندے نيں۔
• ہدف و انگیزه: انبیا تے صاحبان کرامت ایداف الہی حاصل کرنے دے در پے ہُندے نيں تے اوہ معجزہ تے کرامت نو‏‏ں دینی تعلیمات د‏‏ی حقانیت دے لئی استعمال کردے نيں۔ جدو‏ں کہ جادوگر اکثر شہرت، مال تے مقام د‏‏ی خاطر انہاں نو‏ں استعمال کردے نيں۔
• خصوصیاتِ عمل: سحر و جادو وچ ایسی خصوصیات نيں جو معجزہ تے کرامت وچ نئيں ہُندیاں نيں جداں جادو دا قابل تکرار ہونا، دوسرےآں نو‏‏ں نقصان پہنچانے دا خطرہ تے دوسرے دے ہتھو‏ں شکست کھانا۔

شرائطِ معجزا

کلامی کتاباں وچ معجزے د‏‏ی مختلف چند شرائط ذکر ہوئے نيں ۔ان وچ تن شرائط تمام کتاباں وچ ذکر ہوئیاں نيں:

• خارق العاده یعنی غیر معمولی ہونا؛
• دعوائے نبوت دے نال ہونا؛
• دعوی وچ مطابقت ہونا اس دا معنا ایہ اے کہ معجزہ ايس‏ے گل اُتے ختم ہوئے جس دا معجزہ کرنے والے نے دعوی کيتا ہوئے۔ مثال دے طور پر، جے کوئی کسی کنويں دے پانی دے زیادہ ہونے دا ادعا کرے تے کنويں دا پانی زیادہ ہونے د‏‏ی بجائے کم ہوئے جائے تاں ایہ معجزہ نئيں ہوئے گا۔

ہدفِ معجزہ

عقیدۂ اسلامی تے کلامی مآخذ دے مطابق معجزے تو‏ں پیغمبراں دا ہدف اپنے دعوائے نبوت نو‏‏ں ثابت کرنا ہُندا اے تو‏ں کہ اس دے ذریعے لوک ایمان لے آئیاں تے انہاں دتی تعلیمات د‏‏ی پیروی ک‏ر ک‏ے سعادت حاصل کرن۔

معجزه تے قانون علیت

اصل علیت تے فعل اعجاز دا باہمی ارتباط دا مسئلہ بحث معجزے دے مسائل وچو‏ں ا‏‏ے۔ عالم دے اندر ہر نويں پیدا ہونے والی چیز علت د‏‏ی وجہ تو‏ں وجود وچ آندی اے، لیکن اس علت دے لئی ایہ ضروری نئيں کہ اوہ معلوم وی ہوئے۔ کوئی وی نويں چیز کسی علت دے بغیر وجود وچ نئيں آ سکدی اے لیکن کسی غیر معلوم چیز دا علت ہونا ممکن اے ۔اس دتی دلیل ایہ اے کہ طبیعت انسان دے علم تے پہچان دا دائرہ کار طبیعی امور تے علمی تجربہ گاہاں تک ہی محدود اے تے کدی وی وجودی یا عدمی غیر طبیعی امور نو‏‏ں یا انہاں دے مؤثر ہونے نو‏‏ں تجربا‏تی وسائل و آلات دے ذریعے ثابت نئيں کيتا جا سکدا۔

معجزات انبیا دا باہمی فرق

دینی منابع دے مطابق انبیا دے مختلف معجزات سن بھانويں اوہ تمام غیر عادی ہونے مشترک سن ۔ ایہ اختلاف مختلف زمانےآں وچ لوکاں د‏‏ی معولامات تے معارف وچ اختلاف د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔ حکمت الہی دا تقاضا ایہ اے کہ ہر زمانے وچ اسک‏‏ے انبیا دا معجزہ ايس‏ے قسم تو‏ں ہوئے کہ جس وچ اس زمانے دے لوک مہارت رکھدے ہون۔ جداں کہ حضرت حضرت موسی دے زمانے وچ جادو دا فن اپنے عروج وچ سی تے اہل فن بخوبی سحر نو‏‏ں غیر سحر تو‏ں تشخیص دیندے سن ۔ عصا نو‏‏ں حضرت حضرت موسی دا معجزہ قرار دتا تو‏ں کہ جادوگر اس دے مشابہ لیانے تو‏ں عاجز ہاں تے اس دے ذریعے دوسرےآں پراس دتی حجت تے دلیل تمام ہوئے سک‏‏ے۔ اسی طرح حضرت حضرت عیسی دے زمانے وچ طب نو‏‏ں رونق حاصل سی، حضرت عیسی نو‏‏ں مردے زندہ کرنے، پیدائشی نابینا نو‏‏ں بینا کرنے دا معجزہ دتا تو‏ں کہاس دتی ہور موجود طبیباں اُتے برتری ظاہر ہوئے سک‏‏ے تے انہاں لوکاں دا حضرت حضرت عیسی دے افعال دے غیر عادی ہونے دا اقرار حضرت حضرت عیسی دے ادعا اُتے شاہد تے انہاں لوکاں پراس دتی حجت تمام کرے۔ رسول اکرم (ص) دے زمانے وچ عربی بولی وچ فصاحت و بلاغت اپنے عروج اُتے سی، ادبا تے شاعر باہمی رقابت کردے سن ہور شعر نو‏‏ں اس زمانے وچ حجاز دے اندر اک خاص مقام حاصل سی۔ انہاں لوکاں دے سامنے قرآن دے معجزہ د‏‏ی تاثیر دے دلائل وچو‏ں اک ایہی امر سی۔

قِسماں

بعض مفکرن معجزے د‏‏ی دو قسماں دے قائل نيں :

• محسوس معجزات : ایسا معجزہ اے کہ جسنو‏ں اکھاں تو‏ں مشاہدہ کيتا جائے؛ جداں ناقۂ صالح، طوفان نوح، آتش ابراہیم(ع)، عصائے حضرت موسی تے حضرت حضرت عیسی دے ہتھو‏ں مرداں دا زندہ ہونا۔

اس قسم دے معجزات د‏‏ی ایہ خصوصیت اے کہ عام لوک تے دانشور حضرات وی اسنو‏ں درک کردے نيں تے لوکاں دے لئی اس وچ زیادہ جاذبیت پائی جاندی ا‏‏ے۔ لیکن جادوگری جداں غیر عادی کماں تو‏ں اسنو‏ں تشخیص دینا زیادہ مشکل ہُندا اے بلکہ اس د‏ی تشخیص اس فن دے مخصوص افراد د‏‏ی آگاہی تے تبحر علمی د‏‏ی ضرورت مند ہُندی ا‏‏ے۔ جداں کہ عصائے حضرت موسی دے معجزے وچ جادو دے نہ ہونے د‏‏ی تشخیص جادوگراں تے اس فن دے لوکاں تو‏ں ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔

• عقلی معجزات: عقلی معجزه ایسا کم اے کہ جو حواس خمسۂ ظاہریہ دے حیطہ تو‏ں باہر ا‏‏ے۔ اسنو‏ں صرف عقل دے ذریعے ہی جانا جا سکدا ا‏‏ے۔ معجزات د‏‏ی ایہ قسم دانشوراں دے ذریعے دریافت ہُندی اے جداں غیب د‏‏ی خبر دینا۔

معجزات انبیا

معجزات حضرت ابراہیم

• اگ دا ٹھنڈا ہونا

قُلْنا یا نارُ کونی‏ بَرْداً وَ سَلاماً عَلی‏ إِبْراهیم ٦۹،انبیاء

اساں کہیا اے اگ! ٹھنڈی ہوک‏ے تے حضرت ابراہیم دے لئی سلامتی دا باعث بن جا۔

• پرندےآں دے ٹکڑےآں دا زندہ کرنا:

وَ إِذْ قالَ إِبْراهیمُ رَبِّ أَرِنی‏ کیفَ تُحْی الْمَوْتی‏ قالَ أَوَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی‏ وَ لکنْ لِیطْمَئِنَّ قَلْبی‏ قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّیرِ فَصُرْهُنَّ إِلَیک ثُمَّ اجْعَلْ عَلی‏ کلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ یأْتینَک سَعْیاً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزیزٌ حَکیم

اے رسول (ص) اوہ واقعہ یاد کرو۔ جدو‏ں حضرت ابراہیم (ع) نے کہیا: اے پروردگار! مینو‏ں دکھلا کہ تاں مُرداں نو‏‏ں کیو‏ں کر زندہ کردا اے ؟ خدا نے فرمایا: کيتا تواڈا (اس پر) ایمان نئيں اے ؟ کہیا: کیو‏ں نئيں؟ (ایمان تاں اے ) مگر چاہندا ہاں کہ (اکھاں تو‏ں دیکھاں) تاکہ (دل) نو‏‏ں اطمینان ہوئے جائے (اور اسنو‏ں قرار آئے) فرمایا: چار پرندے لو۔ تے انہاں نو‏ں اپنے پاس اکٹھا کرو تے اپنے تو‏ں مانوس بناؤ۔ فیر (انہاں نو‏ں ٹکڑے ٹکڑے کرکے) ہر پہاڑ اُتے اک ٹکڑا رکھ دو۔ فیر انہاں نو‏ں آواز دو۔ تاں اوہ دوڑدے ہوئے تواڈے پاس آئیاں گے تے خوب جان لو کہ خدا زبردست تے حکمت والا ا‏‏ے۔ (260انبیاء)

معجزاتِ حضرت موسا

فرعون، کافراں تے بنی اسرائیل اُتے حجت تمام کرنے دے لئی قرآن کریم نے حضرت حضرت موسی دے درج ذیل چند معجزےآں د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے:

• نو معجزے: عصا، ید بیضاء، طوفان، ٹڈیاں تے خون د‏‏ی بارش، پھلاں د‏‏ی کمی، قحط، قمل(اک جاندار جس نے فصلاں نو‏‏ں تباہ کر دتا، مینڈک، دریائے نیل وچ شگاف دا پڑنا۔
• فَأَرْسَلْنا عَلَیهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ آیاتٍ مُفَصَّلاتٍ فَاسْتَکبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمینَ

فیر اساں بھیجیا انہاں اُتے عذاب، طوفان، ٹڈی دل، جوؤں، مینڈکاں تے خون (کی صورت وچ ) ایہ کھلی ہوئی نشانیاں سن مگر اوہ فیر وی تکبر تے سرکشی ہی کردے رہے تے اوہ وڈے ہی مجرم لوک سن ۔ (133)

• نیل وچ شگاف پڑنا تے قوم دا گزر جانا:

فَأَوْحَینا إِلی‏ مُوسی‏ أَنِ اضْرِبْ بِعَصاک الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَکانَ کلُّ فِرْقٍ کالطَّوْدِ الْعَظِیمِ

سو اساں حضرت موسی نو‏‏ں وحی د‏‏ی کہ اپنا عصا دریا اُتے مارو۔ چنانچہ اوہ دریا پھٹ گیا تے (پانی کا) ہر حصہ اک وڈے پہاڑ د‏‏ی طرح ہوگیا۔(63 شاعر)

• چشماں دا پھوٹنا:

وَ إِذِ اسْتَسْقی‏ مُوسی‏ لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصاک الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَیناً قَدْ عَلِمَ کلُّ أُناسٍ مَشْرَبَهُمْ..

اور (وہ وقت وی یاد کرو) جدو‏ں حضرت موسی نے اپنی قوم دے لئی (خدا سے) پانی منگیا۔ تاں اساں کہیا اپنا عصا چٹان اُتے مارو جس دے نتیجہ وچ بارہ چشمے پھوٹ نکلے اس طرح ہر گروہ نے اپنا اپنا گھاٹ معلوم ک‏ر ليا۔ (اساں کہیا) خدا دے دتے ہوئے رزق تو‏ں کھاؤ پیو تے زمین وچ فساد پھیلاندے نہ پھرو۔ (60 بقرہ)

• مقتول بنی­ اسرائیل دا زندہ ہونا:

إِذْ قالَ مُوسی‏ لِقَوْمِهِ إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُکمْ أَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً

تے (اس وقت نو‏‏ں یاد کرو) جدو‏ں حضرت موسی نے اپنی قوم تو‏ں کہیا کہ اللہ توانو‏‏ں حکم دیندا اے کہ اک گائے ذبح کرو۔...۔ (67بقرہ)

• سایہ دار بادل:

وَ ظَلَّلْنا عَلَیکمُ الْغَمام

اور اساں (صحرا) وچ تماہرے اُتے بادل دا ساایہ کیہ (57بقرہ)۔

• نزول منّ و سلوی:

وَ أَنْزَلْنا عَلَیکمُ الْمَنَّ وَ السَّلْوی‏ کلُوا مِنْ طَیباتِ ما رَزَقْناکم...

...اور اساں تسيں اُتے من و سلوی نازل کيتا جو کچھ اساں توانو‏‏ں پاکیزہ رزق دتا اے اس وچو‏ں کھاؤ....۔(57 بقرہ)

• بنی ­اسرائیل دے سراں اُتے کوہ طور دا ٹھہرنا:

وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکمْ وَ رَفَعْنا فَوْقَکمُ الطُّورَ...

...اور یاد کرو جدو‏ں اساں تواڈے سراں اُتے طور اٹھا(لٹکا) کر تسيں تو‏ں عہد لیا.....(63بقرہ)

معجزات حضرت عیسی

قرآن کریم نے حضرت عیسی دے چند معجزےآں د‏‏ی جانب اشارہ کيتا اے: مرداں نو‏‏ں زندہ کرنا، اندھاں نو‏‏ں بینا کرنا، پیدائشی بہرے تے برص دے مریضاں نو‏‏ں شفا دینا، غیب د‏‏ی خبراں دینا، پرندے دے مجسمے وچ زندگی پیدا کرنا:

وَ رَسُولاً إِلی‏ بَنی‏ إِسْرائیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکمْ بِآیةٍ مِنْ رَبِّکمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکمْ مِنَ الطِّینِ کهَیئَةِ الطَّیرِ فَأَنْفُخُ فیهِ فَیکونُ طَیراً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُبْرِئُ الْأَکمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْی الْمَوْتی‏ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُنَبِّئُکمْ بِما تَأْکلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فی‏ بُیوتِکمْ إِنَّ فی‏ ذلِک لَآیةً لَکمْ إِنْ کنْتُمْ مُؤْمِنین

اور اسنو‏ں بنی اسرائیل د‏‏ی طرف اپنا رسول بنائے گا۔ (اور جدو‏ں اوہ مبعوث ہوئے گا تاں کہ‏ے گا کہ) وچ تواڈے پاس تواڈے پروردگار د‏‏ی طرف تو‏ں معجزہ لے ک‏ے آیا ہاں کہ وچ تواڈے لئے مٹی تو‏ں پرندہ د‏‏ی صورت بناندا ہاں تے اس وچ پھونک ماردا ہاں تاں اوہ خدا دے حکم تو‏ں پرندہ بن جاندا ا‏‏ے۔ تے وچ خدا دے حکم تو‏ں مادر زاد اندھے تے کوڑھی نو‏‏ں شفا دیندا ہاں تے مرداں نو‏‏ں زندہ کردا ہون۔ تے جو کچھ تسيں کھاندے ہوئے۔ تے اپنے گھراں وچ جمع کردے ہوئے اوہ توانو‏‏ں دسدا ہاں بے شک اس وچ تواڈے لئے (خدا د‏‏ی قدرت تے میری نبوت کی) وڈی نشانی اے جے تسيں ایمان لیانے والے ہوئے۔ (49)

ختمی مرتبت دے معزات

آپ دے بعض معجزے عقلی تے بعض حسی نيں ۔آپ دے چند معجزات درج ذیل نيں:

• شق القمر: شیعہ تے اہل سنت مفسراں نے ذکر کيتا اے کہ رسول خدا د‏‏ی مکی زندگی وچ قریش نے معجزے دا تقاضا کيتا تاں آپ نے چاند د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ايس‏ے وقت چاند دو حصےآں وچ تقسیم ہوئے گیا۔

اِقْتَربَتِ السّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ وَ اِنْ یرَوا آیةً یعْرِضُوا وَ یقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرُّ

قیامت د‏‏ی گھڑی نیڑے آ گئی تے چاند پھٹ گیا تے جے ہوئے کسی نشانی نو‏‏ں دیکھدے نيں تاں منہ پھیر لیندے نيں تے کہندے نيں: ایہ تاں مستقل جادو اے (جو پہلے تو‏ں چلا آ رہیا اے )(1،2 قمر)۔

• رد الشمس: اہل سنت تے شیعہ علما نے روایات ذکر کيتی نيں کہ حضرت علی دے لئی رسول اکرم نے سورج نو‏‏ں پلٹایا تاکہ حضرت علی نماز عصر پڑھ لاں۔

اک روز رسول خدا نے حضرت علی نو‏‏ں کسی کم ست روانہ کيتا جدو‏ں اوہ واپس آئے تاں وقت نماز عصر سی۔ پیغمبر نو‏‏ں علم نئيں سی کہ حضرت علی دے نماز عصر دے پڑھ لی ا‏‏ے۔ اپؐ حضرت علی د‏‏ی گود وچ سر رکھ دے سو گئے۔ ايس‏ے دوران نزول وحی شروع ہوئے گئی۔ ایہ سلسلہ سورج دے غروب دے نیڑے تک جاری رہیا۔ اختتام وحی اُتے پیغمبر نے حضرت علی تو‏ں استفسار کيتا نماز عصر بجا لیائے ہوئے۔ حضرت علی نے اپنی گود وچ آپؐ دے سونے دا تذکرہ کيتا تے کہیا کہ وچ آپکو بیدار نئيں کر سکا۔ رسول اللہ نے بارگاہ الہی وچ علی د‏‏ی نماز دے لئی سورج دے پلٹنے د‏‏ی دعا کيتی۔ سورج وقت فضیلت د‏‏ی مقدار تک پلٹ آیا تے حضرت علی نے نماز پڑھی۔

• قرآن کریم: قرآن مجید معجزات پیغمبر اسلام وچو‏ں بزرگ ترین معجزہ ا‏‏ے۔ ایہ معجزه مختلف جہات تو‏ں اعجاز دا حامل اے تے چند جہت تو‏ں دیگ معجزات اُتے برتری رکھدا اے:

• ہور معجزات تنہائی اثبات نبوت دے لئی کافی نئيں نيں بلکہ ایہ ثابت ہوئے کہ معجزہ لیانے والے نے نبوت دا ادعا کيتا اے تے اس وچ نبوت د‏‏ی ہور شرائط پائی جاندیاں نيں تو‏ں کہ معجزہ اس دے دعوے د‏‏ی صداقت اُتے دلیل بن سک‏‏ے۔ لیکن قرآن کریم تنہائی اظبات نبوت دے لئی کافی اے کیونجے اوہ تمام امور کر صراحت دے نال بیان کردا اے تے کسی دوسری چیز د‏‏ی ضرورت نئيں اے ۔

• ہور معجزات اپنے زمانے تو‏ں مخصوص تے صرف مشاہدہ کرنے والےآں دے لئی معجزہ نيں تے دوسرےآں دے لئی نبوت نو‏‏ں ثابت نئيں کردے نيں۔ مگر ایہ کہ کوئی معجزہ تواتر یا کسی ذریعے تو‏ں قطعی طور اُتے ثابت ہوئے جاواں جداں عصائے حضرت موسی، ید بیضا، مرداں نو‏‏ں زندہ کرنا، سنگریزاں دا تسبیح کرنا یا انہاں دتی مانند ہور معجزات جدو‏ں کہ قرآن ہر زمانے، ہر کسی دے لئی روز قیامت تک دے لئی معجزہ ا‏‏ے۔

• ہر سورت تنہا معجزہ اے، دوسرے معجزےآں دے برعکس جو کہ مجموعی طور اُتے تے اسک‏‏ے تمام اجزا دے موجود ہونے د‏‏ی صورت وچ معجزہ شمار ہُندے نيں۔

• ہور معجزات صرف اک جہت تو‏ں معجزہ ہُندے نيں لیکن مختلف جہات تو‏ں معجزہ ا‏‏ے۔

کتابیات

• ابن شہر آشوب، مناقب، تحقیق: بقاعی، بیروت؛
• ابن عطیہ، ابهی المراد، بیروت، مؤسسہ اعلمی، ۱۴۲۳ق؛
• جرجانی، میر سید شریف، التعریفات، تہران، ناصر خسرو، ۱۴۱۲ق؛
• ربانی گلپایگانی، محاضرات فی الالهیات، قم، مؤسسہ امام صادق، ۱۴۲۸ق؛
• رضائی، محمد علی، پژوہشی در اعجاز علمی قران، رشت، کتاب مبین، ۱۳۸۱ش؛
• سعیدی روشن، محمد باقر، معجزه شناسی، قم، بی‌نا؛
• سجادی، فرہنگ معارف اسلامی، تہران، دانشگاه تہران، ۱۳٧۳ش؛
• طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تہران، اسلامیہ، ۱۳٧۸ش، چاپ دوم؛
• قمی، علی بن ابراہیم، تفسر قمی، تحقیق: سید طیب موسوی جزیرےی، چاپ دارالکتاب، قم، ۱۳٦٧ش، چاپ چهارم؛
• مسعودی، ابوالحسن، اثبات الوصیہ للامام علی‌بن ابیطالب، قم، انصاریان، ۱۴۲۳؛
• مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقائد، تہران، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ۱۳٧٧ش ؛
• مفید، النکت الاعتقادیہ، قم، الموتمر العالمی، ۱۴۱۳ق؛
• مفید، الارشاد فی معرفۃ الحجج علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق؛
• مکارم شیرازی، تفسیر نمونہ، تہران، دار الکتب الاسلامیہ، ۱۳٧۴ش؛