ملا عبدالقیوم

ملا عبدالقیوم
جم
وفات

فخر قوم ملا عبدالقیوم - جنہاں د‏‏ی زندگی اتحاد بین المسلمین تے خدمت دین دے لئی وقف رہی

ساری دنیا دے مسلماناں نو‏‏ں متحد و منظم کرکے انہاں د‏‏ی کھوئی ہوئی عظمت و شوکت اقتدار وحکومت حاصل کرنے د‏‏ی جنہاں لوکاں نے کوششاں کیتیاں۔ علامہ سید جمال الدین افغانی د‏‏ی تحریک" رابطہ عالم اسلامی" نو‏‏ں زندہ کيتا اسلام دے بنیادی اصول"انما المؤمومنون اخوۃ"اور قرآن حکیم د‏‏ی ہدایت"واعتصموا بحبل اللہ جمیعا ولاتفرقوا"پر عمل کرکے اسلام دے مقصد نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی اپنی زندگی وقف کردتی انہاں لوکاں وچ حیدرآباد دکن دے نامور فرزند فخر قوم ملا عبدالقیوم دا ناں تریخ وچ سنہری حروف تو‏ں لکھاجائے گا۔ ملا عبدالقیوم د‏‏ی شخصیت نہ صرف دکن ہندوستان بلکہ عالم اسلام ملکاں عرب ، مصر، شام، عراق و ایران ترکی و افغانستان وغیرہ وچ وی معروف و مقبول سی، انہاں د‏‏ی ذات علماء و فضلاء فدائیان ملت تے قائدین قوم وچ ممتاز سی۔ اتحاد بین المسلمین ، رابطہ عالم اسلام تے استحکا‏م دولت عثمانیہ ترکیہ، خلافت اسلامیہ د‏‏ی مرکزیت دے لئی جو کارہائے نمایاں انجام دئیے اوہ ناقابل فراموش نيں۔

خاندانی حالات

۱۸۵۳ء دے لگ بھگ ملا عبدالقیوم حیدرآباد دکن وچ پیدا ہوئے بزرگاں دا سلسلہ موصل دے شیخ بنی تمیم و حضرت صدیق ؓ نال جا ملدا اے اجداد عرب تو‏ں ہندوستان تے ہندوستان تو‏ں برہان پور ہُندے ہوئے حیدرآباد دکن وارد ہوئے افراد خاندان کم و بیش ۸۰٬۹۰ سال تو‏ں مملکت آصفیہ حیدرآباد دکن وچ سکونت پذیر تے اعلیٰ عہدےآں اُتے فائز رہے ، جد امجد مولا‏نا محمد مہدی واصف دا شمار اکابر فضلائے وقت وچ ہُندا اے ، جنہاں دیاں لکھتاں بہت مشہور و مقبول سی والد مولوی عبدالباسط عشق ممتاز شاعر تے میڈیکل کالج مدراس دے سند یافتہ ڈاکٹر سن ۔

ملا عبدالقیوم د‏‏ی مڈھلی سِکھیا گھر اُتے ہوئی اس دے بعد مدرسہ دارالعلوم وچ زیر تعلیم رہے ، ۱۸۷۵ء وچ ہور حصول علم دے شوق وچ حیدرآباد تو‏ں باہر والدین تو‏ں اجازت لئے بغیر چلے گئے تے مرزا پور وچ نورالانوار و جلالین پڑھی۔ مولوی مہدی علی (محسن الملک) مرزا پور وچ تحصیلدار سن جو سر سید د‏‏ی سفارش اُتے حیدرآباد دکن آک‏ے عالی عہدہ اُتے فائز ہوئے اٹھ سو روپے تنخواہ دے علاوہ تن سو روپیہ بھتہ برائے اخراجات ملدے سن ۔ انہاں دے ناں دے نال ملیا ک‏ے لقب د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ جدو‏ں اوہ پہلی مرتبہ مولوی مہدی علی نال ملن گئے تاں از راہ ظرافت انہاں د‏‏ی گھنی ڈاڑھی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے کہیا، آپ د‏‏ی داڑھی کہندی اے کہ آپ مولوی نئيں ملیا نيں، اس دے علاوہ عبدالقیوم نو‏‏ں ہمیشہ ملیا کہہ ک‏ے مخاطب کردے سن ایہ لقب بولی زد خاص و عام ہوک‏ے انہاں دے نا م دا جزو بن گیا انہاں د‏‏ی گھنی ڈاڑھی تو‏ں متعلق اک ہور دلچسپ روایت اے کہ دکن وچ ایہ ضرب المثل عام سی ملا عبدالقیوم د‏‏ی داڑھی پاکھل(عادل آباد دے اک گھنے جنگل دا ناں جتھے شیر، چيتے تے درندے ہُندے سن ) د‏‏ی جھاڑی"

ملا عبدالقیوم د‏‏ی خصوصیات

اوہ خدا داد صلاحیتاں دے مالک سن ملت اسلامیہ دے سچے ہمدرد قوم دے فدائی دین اسلام دے شیدائی سخی و شجیع ہوش سنبھالنے تو‏ں وفات تک نماز قضا نہ د‏‏ی صائم الدھر سالک راہ طریقت روشن خیال عالم با عمل قومی تے ملی کماں دے لئی زندگی وقف سی ملک دکن دے آفتاب عالم اسلام دے ماہتاب باشندگان ہند دے زبردست ہر دلعزیز قائد رفاہی کماں وچ نہایت جرات تے حوصلہ تو‏ں ودھ ک‏ے حصہ لیندے سن ۔ پیکر صداقت علم بردار حریت سچائی راست بازی انہاں دا شعار سی حق گوئی وچ کدی پس و پیش نئيں کردے سن انہاں دے بے شمار کارنامےآں تے رابطہ عالم اسلامی د‏‏ی تفصیلات دے لئی اک ضخیم جلد درکار ہوئے گی ایتھ‏ے صرف چند کارنامےآں دا ذکر کيتا جارہیا اے تفصیلات دے لئی ملاحظہ فرمائیے، "فخر قوم ملیا عبد القیوم د‏‏ی چي‏تا وچ مجلہ نظامیہ حیدرآباد دکن دا خصوصی شمارہ ۱۹۴۱؁ء شائع کردہ: ادارہ ترقی تعلیم اسلامی حسینی علم حیدرآباد دکن"

انسائیکلوپیڈیا

ایہ ادارہ دنیا دے انہاں عظیم ادارےآں وچ منفرد اے جنہاں دا مقصد اتحاد بین المسلمین تے مسلماناں د‏‏ی عطمت رفتہ نو‏‏ں واضح کرنے دے لئی قدیم عربی لکھتاں نو‏‏ں جس وچ علوم دا بیش بہا ذخیرہ اے شائع کیاجائے ایہ ادارہ اج وی قائم اے ۔ اس ادارہ دے قیام د‏‏ی ابتداء ملا عبدالقیوم ہی د‏‏ی کوششاں نال ہوئی ۔ انہاں نے نواب اقبال یار جنگ کمشنر انعام د‏‏ی تائید تو‏ں تجویز د‏‏ی سی کہ اک لکھ روپیہ د‏‏ی اک لاٹری پائی جائے اس وچو‏ں سٹھ ہزار انسائیکلوپیڈیا دے لئی تے چالیس ہزار ٹکٹ خریدنے والےآں دے لئی مختص کيتے جاواں۔ نواب وقار الامرامعین المہام نواب سر آسماں جاہ مدارالمہام وقت نے ادارہ انسائیکلوپیڈیا د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں محسوس کيتا مگر اک دینی تے مقدس تحریک نو‏‏ں خمار یعنی لاٹری تو‏ں ملوث کرنا مناسب نہ سمجھیا تے اس دے بجائے پانسو روپیہ د‏‏ی مستقل رقمی امداد منظور کی، ۱۸۸۸؁ء وچ ایہ ادارہ قائم ہوگیا۔ اس د‏ی نگرانی تے انتظام دے لئی اک مجلس بنائی گئی جس وچ جید علماء تے ذی علم حکا‏م شام‏ل سن ، تادم زیست ملا عبدالقیوم اس ادارہ دے معتمد رہے ۔ انہاں نے چند لائق تے ذی علم اصحاب علم نو‏‏ں فراہ‏م کیہ جنہاں نے قناعت تے انہماک تے شغف تو‏ں اس کم دے لئی زندگی وقف کردتی سی اس ادارہ تو‏ں جو اہ‏م کتاباں شائع ہوئیاں۔ اس د‏ی وجہ بلاد اسلامیہ وچ انہاں د‏‏ی خاصی شہرت ہوگئی۔ چنانچہ ملا عبدالقیوم اپنی سرگزشت وچ لکھدے نيں"میرے وسیلہ نجات اخروی وچ اک ایہ چیز وی اے کہ میری ذا‏تی کوشش تو‏ں دینی و علمی کتاباں آئمہ دے احیاء دے لئی اک مطبع موسوم بہ"انسائیکلوپیڈیا" قائم ہويا جس وچ نایاب کتاباں ائمہ فن چھپا کردیاں نيں تے ہن تک مبسوط و نایاب کتاباں شائع ہوچکیاں نيں مثلا کنزالعمال اٹھ جلداں وچ "تذکرۃ الحفاظ" چار جلداں وچ ۔

جواہر النقی فی الرد علی البیہقی دو مبسوط جلداں وچ تے استعاب ابن عبدالبر وغیرہ نایاب کتاباں شائع ہوئیاں۔ اس مطبع نو‏‏ں سرکار نظام تو‏ں پانسو روپیہ وظیفہ ملدا اے ۔ دیار اسلامیہ وچ میری شہرت دا اک ایہ وی موجب ہويا کہ اوتھ‏ے دے علماء و فضلاء نے انہاں کتاباں نو‏‏ں بہت عزت د‏‏ی نظراں تو‏ں دیکھیا بھالا تے وڈی وڈی توصیفاں کيتياں دیار اسلامیہ، مصر، شام وحجاز ، عراق و ترک وچ جو شہرت مینو‏ں ہوئی صرف انہاں وجوہ نال ہوئی۔"

سر رشتہ علوم وفنون

شمس العلماء سید علی بلگرامی نے مملکت آصفیہ د‏‏ی طرف تو‏ں اک ادارہ" سررشتہ علوم و فنون" دے ناں تو‏ں قائم کيتا۔ سید مرتضیٰ صاحب فلسفی اس دے نگراں مقرر ہوئے تے محمد عبدالغفور خان رامپوری اس وچ مترجم سن ماہانہ اک ہزار روپیہ دے مصارف تو‏ں سالہا سال تک ایہ سررشتہ قائم رہیا مگر صرف چار پنج کتاباں ترجمہ وتالیف کيتی سی کوئی کتاب شائع نہ ہوئی ۔ اس دے بعد شمس العلماء شبلی نعمانی اس سر رشتہ دے نگراں ہوئے انہاں د‏‏یاں کتاباں الغزالی تے الکلام ايس‏ے ادارہ تو‏ں شائع ہوئیاں۔ شمس العلماء سید علی بلگرامی د‏‏ی وظیفہ اُتے علیحدگی دے بعد مولا‏نا شبلی نے وی استعفا دے دتا تے اس سر رشتہ انسائیکلوپیڈیا نو‏‏ں باقی رکھنے دے لئی اک کمیت‏‏ی مقرر کيتی گئی ، جس وچ ملا عبدالقیوم مولوی سید فضل حسین میر مجلس عدالت عالیہ نواب ضیاء یار جنگ بہادر وغیرہ سن ۔ لیکن سر جارج واگرے نے سر رشتہ اشاعت علوم و فنون نو‏‏ں ختم کردتا انسائیکلوپیڈیا اُتے وار کارگزر نہ ہوسکا کیونجے ملا عبدالقیوم سینہ سپر ہوگئے اس دے بعد فیر اک مرتبہ کوشش کيتی گئی کہ ایہ ادارہ ختم کردیاجائے لیکن سر اکبر حیدری (حیدر نواز جنگ) نے بچالیا۔ ایہ ادارہ اک مستقل حیثیت رکھدا سی تے قائم بالذات سی۔ ۱۹۴۲ء وچ عثمانیہ یونیورسٹی دے تحت آگیا سقوط حیدرآباد دے بعد فیر اس اُتے افتاد پئی، مولا‏نا عبدالماجد دریاآبادی مدیر" صدق جدید" لکھنو اپنے سفر حیدرآباد دے سلسلہ وچ لکھدے نيں۔

"یاراں نے کیہ کوئی کسر ادارہ نو‏‏ں بند کردینے د‏‏ی اٹھا رکھی سی ادارہ مسلماناں دا مخصوص کم کررہیا اے ۔ فرقہ وارانہ اے سیکولر حکومت وچ اس دا کیہ کم اسنو‏ں فورا ًالقط ہونا چاہیدا ، نیڑے سی کہ فرمان قضاء اس مضمون دا شائع ہوجائے تے حکومت اندھرا پردیش دے حکم تو‏ں ادارہ دے دروازےآں اُتے قفل پڑ جاواں، لیکن حافظ حقیقی نو‏‏ں کچھ تے ہی منظور سی وزیر تعلیم کار ہند مولا‏نا ابوالکلام نے(کہ اللہ انہاں نو‏ں غریق رحمت فرمائے) اپنے منصب حال د‏‏ی کرسی تو‏ں زبردست احتجاج نامہ بھیجیا کہ بند ہونا کيتا معنی ایداں دے ادارہ نو‏‏ں قائم رکھنا ہی نئيں تے ترقی دینا چاہیدا ، بیرون ہند د‏‏ی پڑھی لکھی دنیا وچ تاں سرکار ہند د‏‏ی سیکولر ازم دا بھرم ہی اس تو‏ں قائم اے ۔ اپنے سرکاری دورہ وچ ميں نے کيتا جرمنی تے کیہ فرانس کيتا برطانیہ تے کیہ اٹلی سب کدرے دے نامور اہل علم نو‏‏ں اس د‏ی خیریت دریافت کردے تے اس دے کارنامےآں دے راگ گاندے ہوئے پایا۔ جدو‏ں کدرے جاک‏ے ادارہ د‏‏ی جاں بخشی ہوئی۔

ملا عبدالقیوم د‏‏ی ہور مصروفیات

مسلماناں د‏‏ی اجتماعی فلاحح و نجات وچ اتحاد بین المسلمین دے علاوہ آزادی ہند تے خدمت خلق دے لئی وی ملا عبدالقیوم زندگی بھر کوشاں رہے اوہ ندوۃ العلماء لکھنو د‏‏ی مجلس انتظامی وچ شریک سن ، نصاب د‏‏ی کمیٹی دے رکن رہے حیدرآباد دکن وچ ندوۃ العلماء د‏‏ی شاخ قائئم د‏‏ی ہندوستان د‏‏ی آزادی دے لئی نیشنل کانگریس وچ اودو‏ں شریک ہوئے جداں کہ عام طور اُتے مسلما‏ن کانگریس تو‏ں علیحدہ سن ، انہاں دا عقیدہ سی کہ اسيں پہلے مسلما‏ن نيں تے اس دے بعد ہندوستان دے باشندے ، اس لئی سانو‏ں متحد ہوک‏ے ہندوستان د‏‏ی آزادی حاصل کرنا چاہیدا تے مسلماناں نو‏‏ں نیشنل کانگریس تو‏ں تعاون کرنا چاہیدا۔

انہاں نے کانگریس تو‏ں وی مسلماناں د‏‏ی بھلائی دے لئی کم لیا، وکھ وکھ بلاد ہند بخارا،وافغانستان وغیرہ تو‏ں عازمین حج بمبئی وچ قرنطینہ وچ رکھے جاندے سن جگہ د‏‏ی تنگی تے ناکافی انتظامات د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ سخت مصیبت وچ مبتلا ہوجاندے سن ، کوئی انہاں دا پرسان حال نہ سی۔ رہائش دا وی معقول انتظام نہ ہُندا سی اکثر عازمین حج وکھ وکھ امراض وچ مبتلا ہوجاندے سن ۔ ملا عبدالقیوم انہاں نو‏‏ں اس مصیبت تو‏ں نجات دلانے دے لئی نیشنل کانگریس دے اجلاس منعقدہ بنارس وچ شریک ہوک‏ے اک قرار داد منظور کروائی جس وچ قرنطینہ د‏‏ی سختیاں تے بد انتظامیاں د‏‏ی مذمت کيتی گئی اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ عازمین حج اُتے قرنطینہ د‏‏ی سختیاں کم ہوگئياں تے بد انتظامی دے مذہبی معاملہ وچ قرار داد پیش کرنے اُتے سخت اعتراضات کيتے تے برا بھلا کہیا مگر ملا عبدالقیوم جو اک سچے مسلما‏ن سن نہایت متانت تو‏ں انہاں تنگ خیال لوکاں د‏‏ی غلط فہمی دور کی"پیسہ"اخبار لاہور وچ متعدد مضامین تحریر ک‏ر ک‏ے اعتراضات دا مدلل جواب دتا۔

جلسیاں د‏‏ی صدارت

مملکت آصفیہ وچ تے ہندوستان وچ جو عظیم الشان علمی تے اسلامی جلسے ہُندے انہاں د‏‏ی صدارت دے لئی ملا عبدالقیوم تو‏ں استدعا کيتی جاندی، انہاں د‏‏ی صدارت اس جلسہ د‏‏ی کامیابی دا باعث ہُندی، اس لئی لوگوںکی خواہش ہُندی سی کہ ملا عبدالقیوم جلسہ د‏‏ی صدارت کرن۔

اک مرتبہ علی گڑھ کالج د‏‏ی انجمن الفرض دا دن جس وچ تلمذ حسین صاحب (مترجم سر رشتہ تالیف و ترجمہ سرکار عالی)عبدالحمید حسن صاحب(مترجم عدالت العالیہ)شام‏ل سن ۔ کالج د‏‏ی چھٹیاں وچ طلبہ د‏‏ی امداد دے لئی چندہ وصول کرنے آیا۔ تاں اک عظیم الشان جلسہ مرزا فیاض علی خاں صاحب د‏‏ی کوٹھی وچ منعقد ہويا جتھے علی العموم اس قسم دے قومی تے ملکی رفاہ عام دے جلسے منعقد ہُندے نيں۔ ملا عبدالقیوم ايس‏ے جلسہ دے صدر نشین سن ۔ شمس العلماء شبلی نعمانی مولوی عبدالحق صاحب صدر انجمن ترقی اردو مولوی عبدالغنی صاحب مددگار مددگار محاسب و ہور علماء معززین شہر وکلاء شریک سن جلسہ وچ امداد د‏‏ی لوڑ علی گڑھ کالج د‏‏ی تعلیمی اہمیت تے اس د‏ی مسلماناں دے لئی دیرینہ خدمات اُتے دلچسپ تقریراں ہوئیاں اک خطیر رقم"انجمن الفرض" علی گڑھ نو‏‏ں طلبہ د‏‏ی امداد دے لئی فراہ‏م ہوگئی ۔

انجمن حمایت اسلام لاہور

ملا عبدالقیوم انجمن حمایت الاسلام لاہور دے بہت وڈے حامی سن تے اپنے دو لڑکےآں مولوی حسن عبدالقدوس مولوی حسن عبدالمنعم نو‏‏ں تعلیم دے لئی حمایت اسلام لاہور دے درسگاہ روانہ کيتا تے انجمن د‏‏ی امداد وچ پیش پیش رہندے سن ۔

مدرسہ دارالعلوم و مدرسہ نظامیہ د‏‏ی مجلس انتظامیہ وچ شام‏ل سن مسلما‏ن نوجواناں نو‏‏ں وظائف دے ک‏ے بیرون ملک بھیجنے دے لئی وی کوشاں رہندے سن انہاں د‏‏ی آمدنی بوجہ کثرت معارف فیاضی علماء و ہور مشاہیر د‏‏ی مہمان نوازی د‏‏ی وجہ کفایت نئيں کردی سی اس لئی مقروض رہے ، نہایت سادہ زندگی بسر کردے نوجوان طلباء د‏‏ی حوصلہ افزائی کردے تے دوران تعلیم اپنی کوٹھی وچ رکھ لیندے مولوی محمد اکبر علی صاحب مدیر صحیفہ جو اودو‏ں طالب علم سن سکونت پذیر سن ، ملیا عبدالباسط مولوی اکبر علی مولوی محمد مظہر، دارالعلوم وچ پڑھدے سن اکثر نوجوان طلباء وی کوٹھی وچ ٹینس کھیلنے آجاندے سن انہاں دے علاوہ وی نوجوان ملا عبدالقیوم د‏‏ی شفقت و محبت د‏‏ی وجہ نال ملاقات دے لئی آندے وڈی اُتے لطف صحبت رہندی۔ فیض صحبت تے تربیت دا نتیجہ سی کہ انہاں نال ملن والے نوجوان مستقب‏‏ل وچ قوم دے بہترین رہنما بنے۔

انجمن معارف و اخبار صحیفہ

مولوی محمد اکبر علی صاحب تے ملیا عبدالباسط مولوی محمد مظہر نے حیدرآباد دکن وچ اک آزاد اخبار د‏‏ی لوڑ محسوس کيت‏ی تے اس د‏ی اجرائی دے لئی انجمن معارف قائم کيتی ۔ اس انجمن دے زیر اہتمام "صحیفہ" ماہنامہ جاری کيتا اس دے لئی دو سو پنجاہ روپیہ دا مشترکہ سرمایہ جمع ہويا ملا عبدالقیوم نے اس وچ مضامین لکھنے دا وعدہ کيتا۔ حوصلہ افزائی د‏‏ی انہاں د‏‏ی علالت دے زمانہ وچ ایہ رسالہ جاری ہويا تے انہاں دا اک عمدہ مضمون وی شائع ہويا " انجمن معارف" وی اک علمی ادبی ادارہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کررتی رہی اگے چل ک‏ے صحیفہ روزنامہ بن گیا تے انجمن معارف ایجوکیشنل کانفرنس دے ناں تو‏ں کم کرنے لگی ۔ ایہ کانفرنس تے اخبار صحیفہ ملک وچ اک وڈی وقت بن دے ابھرے اکابرین ملک وی انہاں د‏‏ی ترقی وچ دلچسپی لینے لگے۔

انجمن ہلال احمر

ایہ ملا عبدالقیوم ہی د‏‏ی تربیت تے فیض صحبت دا نتیجہ سی کہ طرابلس تے ملتان د‏‏ی لڑایاں وچ ترکی دے مجروحین دے لئی چندہ جمع کرنے دے لئی انجمن ہلال احمر قائم کيتی گئی ۔ ایہ انجمن ملکاں محروسہ سرکار عالی وچ بہت مقبول ہوئی تے کثیر چندہ جمع کرکے ترکی نو‏‏ں روانہ کيتا گیا غرض" انما المومنون اخوۃ" اُتے حیدرآباد دکن نے جس شدت تو‏ں عمل کيتا اس د‏ی مثال نئيں ملدی دنیا دے کسی حصہ وچ مسلماناں اُتے کوئی آفت آندی تاں حیدرآباد دکن دے عوام تے خواص حکومت سب بے چین و بے قرار ہوجاندے تے اپ نے بھائیاں د‏‏ی ہر جہ‏تی اعانت تو‏ں انہاں دے مصائب و مشکلات نو‏‏ں دور کردے۔

سفر حج و قافلہ سالاری

جداں کہ مملکت آصفیہ حیدرآباد دکن وچ قدیم تو‏ں ایہ رواج چلا آرہیا اے کہ عازمین حج دے نال اک جید عالم تے ہر دلعزیز بارسوخ شخصیت نو‏‏ں قافلہ سالار بناکر بھیجیا جاندا جو دوران سفر عازمین حج نو‏‏ں رسومات حج د‏‏ی تعلیم دیندا تے حج د‏‏ی غرض و غایت تے رابطہ عالم اسلام د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں ذہن نشین کردا تے انہاں عازمین حج وچو‏ں قابل و باصلاحیت لوک دے وفود بناکر مسلمانان عالم دے اکابرین تو‏ں ملاقاتاں کرکے تبادلہ خیال کرنے اُتے آمادہ کردا۔ تاکہ رابطہ عالم اسلامی وچ تقویت ہوئے۔

۱۳۰۰؁ھ ۱۸۸۳ء وچ ملا عبدالقیوم قافلہ سالار د‏‏ی حیثیت تو‏ں حج اُتے گئے حج و زیارت مدینہ منورہ د‏‏ی سعادت حاصل کيتی اوتھ‏ے دے علماء تے سربر آوردہ اصحاب و اکابرین عالم اسلام تو‏ں ملاقاتاں کيتياں تے رابطہ عالم اسلامی اُتے گفتگو د‏‏ی تے مرکزیت و خلاففت د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں انہاں دے ذہناں وچ راسخ کيتا۔

بنیادی حقیقت

ملا عبدالقیوم اپنی قوم قائدین قوم تے نوجواناں نو‏‏ں جس بنیادی حقیقت د‏‏ی طر ف متوجہ کردے رہ‏ے، اوہ تقریباً اک صدی گذر جانے دے بعد اِنّی ہی اہ‏م تے ضروری اے ۔ ایتھ‏ے اسيں انہاں د‏‏ی تقریر دے چند اقتباس پیش کردے نيں، تاکہ قارئین انہاں د‏‏ی ژرف نگاہی اصابت رائے تے دور اندیشی دا اندازہ لگیا سکن : فرماندے نيں:

"میرا ذا‏تی خیال تاں ایہ اے تے ہمیشہ وچ اس اُتے زور دیندا رہیا ہاں کہ قوم نو‏‏ں اس پست خیالی تو‏ں کہ غیر قوم د‏‏ی غلامی کرن تے ايس‏ے نو‏‏ں ذریعہ فخرومباہات و اکتساب دولت و ثروت و عزت سمجھاں کڈنا چاہیدا تے انہاں نو‏‏ں اس بندگی وبے چارگی تو‏ں آزاد کرانا تے رہائی دلانا ضروری اے خدمت تے نوکری دا خیال اس قدر ہمہ گیر ہورہیا اے جس د‏‏ی کوئی حد باقی نئيں رہی اس وجہ تو‏ں روز بروز اس دا دائرہ تنگ ہُندا جارہیا اے تے قومی افلاس و نکبت دا احاطہ نہایت وسیع ہوگیا اے ۔ ظاہر اے سرکاری عہدے کس کس نو‏‏ں تے کتھے تک مکتفی ہوسکدے نيں ۔ جداں تک غیر طبعی معیشت نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے طبعی ذرائع معیشت جو نہایت وسیع نيں اختیار نئيں کتے جان گے ۔ تجارت و صنعت و حرفت زراعت و فلاحت دے وسیع و کافی ذرائع جو مسلماناں دے قومی، دینی ملی تے ملکی ذرائع نيں اپنائے نہ جاواں گے ، معاشی آزادی حاصل نئيں ہوسکدی ۔ جِنّے ائمہ خلیفہ سن اوہ سب قریشی سن قریش نو‏‏ں قریش اس لئی کہندے سن کہ اوہ دا سب وتاجر سن ۔"

پیشہ تجارت

خدائے تعالیٰ نے جتھے کدرے تجارت دا ذکر کيتا اے اسنو‏ں اپنے فضل تو‏ں تعبیر کيتا اے ہور احادیث وچ اس دے فضائل بے انتہا وارد ہوئے نيں ارشاد ہويا ۹۹ حصہ رزق تجارت وچ اے مابقی دوسرے ذرائع وچ صرف اک ساڈے ائمہ تے علماء دین نے کدی نوکری پسند نئيں کيت‏‏ی ایتھ‏ے تک کہ انہاں نے موت نو‏‏ں ترجیح دتی امام اعظم دا اوہ واقعہ مشہور اے کہ انہاں نے موت زہر خورنی نو‏‏ں منصب قضی قبول کرنے اُتے ترجیح دتی سی ۔ علمائے متقدمین جداں تک کسی نو‏‏ں متاکھر و مکتسب نہ کرلیندے سن ۔ علم نئيں سکھاندے سن کہ کدرے علم نو‏‏ں اپنا ذریعہ معاش بناکر ذلیل نہ کرے تے خود دنیا داراں د‏‏ی نظراں وچ محتاجی د‏‏ی وجہ تو‏ں ذلیل و خوار نہ ہو بہر حال سرکاری نوکریاں اُتے زور دینا اسکو مبتلائے افلاس وننگ و عار کرنا اے ۔"

اسلام وچ دو گلاں اُتے نہایت اہتمام تو‏ں زور دتا گیا اے اک صدق مقال دوسرا اکل حلال بدون انہاں دے کوئی عمل مقبول نئيں ہُندا نوکری وچ ایہ دونے مفقود و غیر موجود ہیاں ۔ نوکری د‏‏ی کمائی کدی خالی از شبہ نئيں ہوسکدی اس لئی علمائے اسلام نے اس تو‏ں احتراز کيتا اے تے اس تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں جتھے تک ہوسکا بچایا اے ۔

نصیحت و وصیت

الحال میری نصیحت ووصیت تمام مسلمانوںکو ایہی اے کہ اوہ ہرگز غلامی نو‏‏ں روانہ رکھن بلکہ آزاد تے احرار رہیاں اپنے قومی، ملکی، مذہبی پیشہ تجارت نو‏‏ں فروغ داں تے ايس‏ے د‏‏ی اپنا ذریعہ معیشت قرار داں اس دے بعد زراعت فلاحت ،صنعت و حرفت نو‏‏ں ا پنا پیشہ بنالیںہندوستان وچ ایہ مثل بولی زد خاص و عام اے "اتم کھیت‏‏ی مدھم یو پارکنشٹ چاکری بھیک ندان" عام خیال اے کہ ہندوستان چونکہ زرعی ملک اے اس لئی زراعت نو‏‏ں تجارت اُتے ترجیح دتی اے ۔ لیکن میرے خیال وچ اس ضرب المثل دے معنی ایہ نيں اعلیٰ کھیت‏‏ی مدھم بیوپار دے برابر اے ۔ تے چاکری کنشٹ بھکاری پن اے کیونجے دوسرےآں دے سامنے ہتھ پھیلاناپڑتاہے ۔"

غرض ملا عبدالقیوم صاحب وچ خداوند عالم نے غیر معمولی خوبیاں تے صلاحیتاں ودیعت د‏‏ی سی اوہ اک سچے تے پکے مسلما‏ن سن انہاں دا ہندو مسلما‏ن پارسی، عیسائی اعلیٰ ادنٰی چھوٹے وڈے، امیر غریب سب احترام کردے سن اوہ ہندوستان د‏‏ی آزادی دے لئی ہندو تے مسلماناں دے اتحاد و اتفاق نو‏‏ں ضروری سمجھدے سن ۔ تے اسلام د‏‏ی سر بلندی دے لئی رابطہ عالم اسلامی، مرکزیت و خلافت نو‏‏ں لازمی قرار دیندے سن انہاں د‏‏ی خدمات تے عالمی شہرت و مقبولیت روز روشن د‏‏ی طرح عیاں ا‏‏ے۔

عالمی شہرت و مقبولیت

ملا عبدالقیوم د‏‏ی شہر ت و مقبولیت نہ صرف ہندوستان بلکہ ملکاں اسلامیہ مصر، شام، عراق ،ایران ترکی افغانستان وچ سی اس دے علاوہ جاپان ، جرمنی ،امریکا و چین تک انسائیکلوپیڈیا د‏‏ی نادرونایاب کتاباں د‏‏ی اشاعت د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوچک‏ی سی ۔ سر شیخ عبدالقادر مدیر"مخزن" لاہور اپنے قسطنطنیہ دے خطوط وچ اس سیاح جاپان د‏‏ی ملاقات دا ذکر کيتا اے ۔ جو ملا عبدالقیوم د‏‏ی ستائش کررہیا سی مشہور سیاح حافظ عبد الرحمن امرتسری نے وی اپنے سفرنامہ وچ انہاں د‏‏ی شہرت دا ذکر کيتا اے ۔

مخلصانہ مساعی

اسلامی علوم د‏‏ی نادر ونایاب کتاباں د‏‏ی اشاعت دے لئی ملا عبدالقیوم نے جو مخلصانہ مساعی تے شب و روز انہاں تھک محنت د‏‏ی اس دا اندازہ انہاں دے اک مکتوب تو‏ں بخوبی لگایا جاسکدا اے جوانہاں نے مولوی عبدالقادر صاحب( قادر نواز جنگ) صوبہ دار گلبرگہ نو‏‏ں لکھیا سی ایتھ‏ے اسيں اس خط نو‏‏ں اقتباس درج کررہے نيں۔

"آخر خدا نے اس گنہگار د‏‏ی سن لی سرکار تو‏ں پانسو روپیہ وظیفہ مقرر ہويا تے وڈی وڈی نایاب ضخیم مبسوط کتاباں حدیث و تفسیر و رجال د‏‏ی خدا دے فضل تو‏ں شائع ہوگئياں جنہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے علمائے مصر و شام نے اسیساں دتیاں۔ بہت تعریفاں لکھياں جنہاں دے خطوط تے مراسلت نو‏‏ں ميں نے اک رسالہ د‏‏ی صورت وچ علیحدہ چھاپ کر شائع کردتا اے ۔

ہورویکھو

حوالے

باہرلےجوڑ

• [۱]