نظام لوہار

نظام لوہار
جم	سنہ 1835 (عمر 188–189 سال)  ضلع ترن تارن, بھارت
وفات
ہور نام	نظام ڈاکو
عملی زندگی
پیشہ	لوہار
وجہ شہرت	برطانوی راج دے خلاف بغاوت
تحریک	پنجاب سے جاؤ

نظام لوہار 1835 وچ ترن تارن (پنجاب) دے اک مسلم گھراے وچ جمیا - ایہ اوہناں ویلیاں دی گل ایں جد انگریز پنجاب وچ اپنے پیر گڈ رہیا سی تے جنگ آزادی وی نیڑے سی -

نظام لوہار

نظام گبھرو شروع توں ہی غریباں لئی دل وچ درد رکھدا سی تے انگریزاں دے روز بروز ودھن والے ظلم اوہنوں ستاؤندے سن - تے نظام نے پہلاں تے نیویں نیویں ہو کےاپنی تحریک نوں توریا - تے پہلاں تے نکی پدھر تے اوہنے اپنیاں کاروائیاں شروع کر دتیاں انگریز نوں ہولی ہولی نظام بارے شک پے رہیا سی پر اوہناں نوں کوئی ثبوت نہیں سی لبھدا ایس کر کے کہ نظام ہر واردات دے مگروں لک جاؤندا سی

انگریزی ظلم

اک دیہاڑ پلس نے اوہدے گھر چھاپا ماریا تے اوتھوں اوہناں نوں ہتھیار لبھ گئے نہ صرف ایہہ سگوں اوہناں انگریزاں دے افسر نے نظام دی بھین نال جبر زنا وی کیتاتے نظام دی ماں ایہ ویکھ کے برداشت نا کر سکی تے مر گئی - نظام نوں جد ایہ گل پتا لگی تے اوہنے پہلاں تے اپنی بھین دا فوری طور تے اپنے اک سنگی شفیع نال ویا ہ کر دتا - فیر اگلی راتیں اوہنے تھانے ہلہ کیتا تے اوس کیپٹن کول جیہنے ایہدی بھین نال برا کیتا سی اوہنوں مار دتا۔ تے کجھ دیہاڑیاں دے مگروں نظام نے اک ہور افسر ایس ایس پی رونلڈ نوں موت دے گھاٹ لا دتا

مشہوری

ہن پورے امرتسر وچ نظام دیاں دھماں پے گئیاں تے سبھ پنڈ دے لوکاں نے ایس گل تے سہمتی کیتی کے جیہنے وی نظام دی مخبری کیتی اوہدا گھر ساڑ دتا جاویں گا تے ایہ گل سن کے انگریز وی کمبھ اٹھے اک دیہاڑے نظام نے چھاونی دے تھانے وچ ہلہ کیتا تے اک سکھ باغی سوجھا سنگھ نوں چھڈا لیتا تے سوجھا تے نظام بہت پکے ویر بن گئے تے پورے علاقے وچ انگریزاں دی نک وچ ایہناں دوہاں نے نتھ پا دتی تے جیویں نظام دی ماں دا انتقال ہو گیا سی نظام نے سوجھے دی ماں نوں اپنی ماں بنا لئیا۔ ایہناں دے جتھے نوں اصل طاقت اوس ویلے لبھی جد قصور دا اک گبرو جوان جبرو جٹ ایہناں نال رل گیا ایہناں تناں نے رل کے اک تحریک توری جیہدا ناں سی پنجاب چھڈ دیو تحریک ایس تحریک دے جھنڈے تھلے پورے پنجاب دے گبرو تے کن ٹٹے گبرو ایہناں نال رل گے ایہناں نے کئی سو انگریز فوجیاں نوں ماریا تے اوہناں نوں لٹ کے غریب لوکاں دی مدد کیتی

نظام خلاف سازش

انگریزاں نے ایہناں دی تحریک نوں ڈکن لئی اک شاطر چال چلی تے اک بدکردار کڑی نوں سوجھے دا نال نتھی کر دتا - اوس کڑی نے سوجھے نوں اپنے جال وچ پھسالیا سوجھا اوہدے عشق وچ کملا ہو گیا تے اپنے فرضاں کولوں وی غافل ہوگیا ہور تے ہور جد اوہدی ماں بہت سخت بیمار ہو گئی تے سوجھے نے اپنی ماں نوں وی اوہدے حال تے چھڈ دتا - جد نظام نوں ایس گل دا پتہ چلیا اوہ فورن ماتا جی دے کول آیا تے اوہناں کولوں سوجھے دی لا پرواہی دا قصہ سن کے سوجھے نوں جھڑکیا جھمبیا سوجھے نوں ایہ گل بھیڑی لگی تے نالے اوہدی محبوبہ نے ایہ موقعہ پاؤندے ہی سوجھے نوں اکسایا کہ توں ایہدی مخبری کر دے - سوجھے نوں پتہ سی کہ نظام ایہدی ماتا جی دے کول اوہناں دی تیمارداری کرن لئی آؤندا اے

موت

اک دیہاڑ نظام ماتا جی کول آیا ہویا سی تے سوجھے نے پلس نوں مخبری کر دتی پلس نے نظام نوں سوجھے دے گھر وچ گھر لیا تے 48 گھنٹے تیک فائرنگ ہوئی تے نظام 48 گھنٹے تیک کلا لڑدا رہیا تے نظام نے اوہناں نوں چکما دے کے بھجھن لئی نکلیا تے راہ وچ آؤن والی کسی چیز نال اوہدا سر وجیا تے اوہ گھائل ہو گیا تے گوریاں نے اوس نوں شہید کر دتا تے سوجھے تے جبرو نوں پھڑ کے تھانے لے گئے۔

سوجھے دی ماں دا تریخی جملہ

جد سوجھے دی ماتا نوں ایہ پتا چلیا کے ایہ سبھ اوہدے پت سوجھے نے کیتا اے اوس عظیم پنجاب دی ماں نے تلوار کڈھی تے سدھی تھانے آپڑی تے سوجھے دا سر وڈھ دتا تے تریخی جملہ کیہا '"سوجھیا توں مردے مردے اک ہور روگ وی نال لے کے جا میں تینوں 32 دھاراں نہیں بخشاں گی تے جبرو توں گواہ رہیں میں ایہنوں کیوں ماریا ایں"'

جنازہ

نظام دے جنازے وج ہزاراں بندہ آیا تے انگریز تے اوہدے جنازے تے 2 روپئے فی بندہ ٹیکس لا دتا تے ، اوہناں نے ٣٥٠٠٠ روپیہ اکھٹا کیتا

نابری اتے بہادری دا نشان- شہید نظام لوہار

مڈھلا جیون۔.۔.۔.۔.ماجھے دی دھرتی دا انگولیا ہیرو "نظام لوہار" بریٹیش راج وچ ترن-تارن دی دھرتی تے وچرن والا اوہ سورما سی، جسنے انگریزی راج وچ پنجابیاں دے سر اٹھا کے جین دی ادا نوں انتلے ساہاں تک نبھایا سی ۔ نظام لوہار 1835 وچ ترن تارن دے اک غریب مسلم گھر وچ جمیا سی ۔ ایہہ اوہناں ویلیاں دی گل اے، جد اجے انگریز پنجاب وچ اپنے پیر ہی گڈّ راے سن ۔ اسدا پروار لوہار دا کم کردا سی ۔ اوہ وی وڈا ہو کے اپنے گھر وچ ہتھیار بنایا کردا سی ۔ اسدے نال اسدی ماں اتے اک کوآری بھین رہندی سی ۔ اوہ بچپن توں ہی آزاد طبیعت تے انکھی سبھاء والا سی ۔

برٹش راج دی مخالفت

مہاراجا رنجیت سنگھ دے راج نوں سازشاں کرکے جدوں گوریاں نے اپنے راج وچ ملا تاں نظام نے اس راج نوں پروان نہیں کیتا، اسنے ہندو-سکھ بھائیچارے نال رلکے گوریاں دی ورودھتا شروع کر دتی ۔ نظام گبھرو شروع توں ہی غریباں لئی دل وچ درد رکھدا سی تے انگریزاں دے روز روز ودھن والے ظلم اوہنوں ستاؤندے سی ۔ اوہ گوریاں دی بادشاہت دے خلاف سی ۔ پر اسدا پروار چاہندا سی کہ نظام ایہناں کماں توں دور راے ۔ اسنے بریٹیش حکومت دے خلاف آپنیاں کاروائیاں شروع کر دتیاں ۔ اسنے مقامی باغی آگوآنں جیت سنگھ اتے ملکیت سنگھ نوں ہتھیار بنا کے دینے شروع کر دتے ۔ اسدے ایہہ کم چااے چھوٹے پدھر دے سن، پر انگریزاں نوں ہولی ہولی نظام بارے شکّ پے رہا سی ۔ اوہناں نے اسدیاں کاروائیاں تے نگا رکھنی شروع کر دتی ۔ پر اوہناں نوں کوئی ثبوت نہیں سی لبھدا ۔ پھر نظام نے ہولی-ہولی کھل کے باغیاں نال شنگھرش وچ حصہ لینا شروع کر دتا ۔ ہر واردات دے مگروں اوہ "چنگا-منگا" دے جنگل وچ لک جایا کردا سی ۔

پولیس دا چھاپا تے تشدد۔

اک دن نظام لوہار دی غیر-حاضری وچ ترنتارن پولیس نے "کیپٹن کول" دی اگوائی وچ اوہدے گھر چھاپا ماریا ۔ نظام نے گھر وچ اک خفیہ تہہ خانہ بنایا سی، جس وچ اوہ اصلا چھپا کے رکھدا سی ۔ پولیس نے اوتھوں ہتھیار برآمد کر لئے ۔ پر اس ریڈ ویلے انگریزاں دے افسر "کیپٹن قول" نے نظام دی بھین نال اسدی ماں دے ساہمنے ہی زبر زناہ وی کیتا ۔ ایہہ صدمہ نظام دی ماں ویکھ کے برداشت نہ کر سکی تے اس نموشی وچ ہی چل وسی ۔ جدوں نظام نوں اس گل دا پتہ لگا تاں اوہنے پہلاں تے اپنی بھین دا ویاہ فوری طور تے اپنے اک سنگی "شفیع" نال کر دتا ۔ ایہہ گھٹنا اسدی سورمرفتار لئی بہت وڈی ونگار سی ۔ اسنے اپنے حوصلے نوں بلند رکھدے ہوئے اگلی ہی رات تھانے تے ہلاّ کیتا ۔ اسنے "کیپٹن قول" جہنے اسدی بھین نال برا سلوک کیتا سی، اوہنوں پار بلا دتا ۔ نظام ہن کھل کے حکومت دے خلاف نطر آیا سی ۔ اسنے سدا لئی گھر نوں الوداع کہندے ہوئے گریلا جیون اپنا لیا ۔ کجھ ہی دہاڑیاں دے مگروں نظام نے اک ہور افسر ترنتارن دے ایس پی "رونالڈ" اتے کئی ہور گورے افسراں نوں موت دے گھاٹ اتار دتا ۔ ہن پورے امرتسر وچ نظام دیاں دھماں پے گئیاں ۔ اس نال ہوئے دھکے کارن اتے سنگھرشی جیون کارن اسدا لوک بہت ستکار کرن لگ پئے ۔ سبھ پنڈاں دے لوکاں نے ایس گل تے رضا مندی کیتی کہ جہنے وی نظام دی مخبری کیتی اوہدا گھر ساڑ دتا جاویگا ۔ ہن نظام لوہار اک ڈاکو نہیں لوکاں دا مسیحا سی ۔ اوہ پنجابیاں دی انکھ دا پرتیک بن چکا سی ۔ ایہہ گل سن کے انگریز وی کمب اٹھے ۔ اوہناں دیاں تمام کوشساں دے باو جود وی نظام پولیس دی پکڑ توں باہر سی ۔

جبرو جٹّ تے شوجے نوں چھڈواؤنا

نظام لوہار دا نام اس ویلے بہت ستکار نال لیا جاندا سی ۔ اسنے غریباں دی مدد کرکے اپنا رتبہ روبنہڈّ ورگا بنا لیا سی ۔ اسنے اک دہاڑے چھاونی دے تھانے وچ ہلاّ کرکے سرکار دے باغی "شوجا سنگھ" اتے "جبرو جٹّ" نوں چھڈا لیا ۔ ہن تناں نے ہی علاقے وچ انگریزاں دی نکّ وچ کر دتا سی ۔ نظام دی ماں دا انتقال ہو گیا سی، اسنے سجے دی ماں نوں اپنی ماں بنا لیا ۔ نظام لوہار دی دھانک ہن ہر پاسے فیل چکی سی ۔ ایہناں دے جتھے نے کھلکے گوریاں دی مکھالفت کردیاں، "پنجاب چھڈّ دیو" تحریک توری سی ۔ اس تحریک دے جھنڈے تھلے پورے پنجاب وچ وچ بہت سارے نوجوان ایہناں نال رل گئے ۔ ایہناں نے کئی سو انگریز فوجیاں نوں ماریا اتے سرکاری خزانہ لٹّ کے غریب لوکاں دی مدد کیتی ۔ اس پرکار اک لوک لہر کھڑی ہو گئی، جو قائم ہو راے انگریزی راج لئی کڑی چیلنج سی ۔ اس تکڑی دی بہادری دے قصے دور دور تک فیل گئے ۔ نظام لوہار گوری حکومت دے کاغذاں وچ سبھ توں لوڑیندا باغی سی ۔ اسدے گھوڑے دیاں ٹاپاں ہن وائسرائے دے دربار وچ سنائی دندیاں سن ۔

انگریزاں دی سازش تے شوجے دا بھٹکݨا۔

ہن انگریزاں نے ایہناں دی تحریک نوں ڈکن لئی اک شاطر چال چلی تے اک بد کردار کڑی نوں سجے نال نتھی کر دتا ۔ اس کڑی نے سجے نوں اپنے پریم-جال وچ پھسا لیا ۔ شجا اوہدے عشقَ وچ کملا ہو گیا تے اپنے فرضاں کولوں وی غافل ہو گیا، اوہ ہن اپنے عہد توں منکر ہو کے انگریزاں نوں پنجاب چوں کڈھن دے سچے-سچے عاشِ توں پچھے ہٹّ رہا سی ۔ ستم دی گل اے کہ جد اوہدی ماں بہت سخت بیمار ہو گئی تے سجے نے اپنی ماں نوں وی اوہدے ہال تے چھڈّ دتا ۔ جد نظام لوہار نوں ایس گل دا پتہ چلیا اوہ فوراً ماں جی دے کول آیا تے اوہناں کولوں سجے دی لاپرواہی دا قصہ سن کے سجے نوں جھڑکیا جھمبیا ۔ سجے نوں ایہہ گل بھیڑی لگی تے نالے اوہدی محبوبہ نے ایہہ موقع پاؤندے ہی سجے نوں اکسایا کہ توں ایہدی مخبری کردے، سجے نوں پتہ سی کہ نظام ایہدی ماں جی دے کول اوہناں دی تمارداری کرن لئی آؤندا اے، اسنے اپنی محبوب دیاں گلاں وچ آ کے اپنے جگری یار تے لوک ہیرو نظام نوں مرواؤن دا منصوبہ بنا لیا ۔

شجے دی گداری اتے آخری مقابلہ۔

اک دہاڑے نظام لوہار شجے دی ماں جو اصل وچ ہن شجے دی دھرم-ماں بن چکی سی، اس کول آیا ہویا سی ۔ انقلابی راہواں توں بھٹک کے غدار بنکے سجے نے پولیس نوں مخبری کر دتی ۔ اسدی اطلاع تے پولیس پورے لام-لشکر نال نظام نوں سجے دے گھر وچ ہی گھیر لیا ۔ نظام نے اپنے محدود ہتھیاراں نال پولیس دا ڈٹکے مقابلہ کیتا ۔ اسدے بچ کے نکلن دی امید بہت مدھم سی ۔ اسنے گرفتار ہون دی بجائے پولیس دی دھاڑ دا آخری گولی تیک ساہمنا کیتا ۔ ایہہ مقابلہ 48 گھنٹے تیک چلیا ۔ انت وچ نظام نے پولیس نوں چکمہ دے کے گھیرا توڑ کے نکلن دی کوشس کیتی، پر بھجدیاں ہویاں راہ وچ کسے چیز نال اوہدا سر وجیا تے اوہ گھائل ہو کے ڈگّ پیا ۔ گوریاں نے زخمی ہوئے سوربیر نظام نوں گولیانں مار کے شہید کر دتا ۔ اوہ سجے تے جبرو نوں پھڑ کے تھانے لے گئے ۔

ماں دا فرض اتے شجے دی موت

جد سجے دی ماں نوں ایہہ پتہ چلیا کہ اسدے دھرمی پتر نظام نوں اسدے ہی پیٹوں جمے پتر نے مخبری کرکے مروایا اے تاں اس توں رہا نہ گیا ۔ اسدے لئی ایہہ بہت کٹھن امتحان دی گھڑی سی ۔ اسدے لئی اک پاسے غدار پتّ دی ممتا سی، تے دوسرے پاسے دھرمی پتّ دی شہادت دا رنج سی ۔ ماں شبد دے معنےآں نوں وشالتا دندیاں، پنجاب دی اس مہان ماں نے تلوار کڈھی تے سدھی تھانے اپڑی ۔ اس نے سجے نوں ملدے سار ہی اپنے دودھ نوں لاج لاؤن والے غدار پتّ شجے دا سر وڈھّ دتا ۔ اسنے تریخی جملہ کیہا "سجیا توں مردے مردے اک ہور روگ وی نال لے کے جامیں ! تینوں 32 دھاراں نہیں بخشانگی۔.۔.۔.۔.تے جبرو توں گواہ رہیں کہ میں ایہنوں کیوں ماریا اے" ایہہ کہندیاں اوہنے تلوار دھرتی تے سٹّ دتی تے اپنے آپ نوں گرفتاری لئی پیش کر دتا ۔ ایسی مثال اتہاس وچ کدی کسے ماں نے پیش نہیں کیتی سی ۔

شہید نظام لوہار دا جنازہ

نظام لوہار دی شہیدی دی خبر جنگل دی اگّ وانگ فیل گئی ۔ گوریاں دی حکومت نوں ٹچّ جانن والا سورما اپنے ہی ساتھی دی گداری کارن تابوت وچ اہل پیا سی ۔ اسدے زنازے وچ اکلے مسلمان ہی نہیں، ہندو-سکھ ہر سچا پنجابی سیپانی اکھاں نال اسنوں سردھانجلی دین آیا سی ۔ سرکاری دستاویزاں مطابق گوری سرکار نے اوہدے زنازے تے لوکاں دی گنتی گھٹ کرن لئی 2 روپے ( جو اس ویلے بہت زیادہ سن ) فی بندہ ٹیکس لگا دتا سی ۔ پر اپنا سر دے کے لوک-لہر سرجن والے اس جنگجو دے آخری درشناں لئی لوکاں دی بھیڑ امڑھ آئی ۔ اس تریخی جنازے ویلے سرکار نے 35،000 روپیہ مالیا اکٹھا کر لیا سی ۔ جو بھارت وچ اج ویلے دے سبھ توں ودھ لوڑیندے ماؤوادی باغی "گنپتی" دے سر اُتے رکھے انعام 36،000،000 توں وی زیادہ ہووے گا ۔

مرنوں اپرنت نظام لوہار دا نام۔

نرسندیہ شہید نظام لوہار دے سنگھرشمئی جیون اگے سر جھکدا اے ۔ اس دے جیون دے بارے پاکستان وچ بہت ساریاں فلماں بنیاں ہن ۔ اوہ انگریزاں دے کاغذاں وچ چااے اک ڈاکو ہی سی، پر لوک دلاں وچ اسدا ستکار سدا واسطے آزادی لئی تتپر اک انقلابی شہید وجوں راے گا ۔ شہید شبد جو کہ فارسی وچوں آیا اے، اسدے شبدی ارتھ- سچ لئی گواہی دین والا اے، پر اج ایہہ شبد بھاڑے دے فوجیاں اتے بے گناہاں دے خون وچ ہتھ رنگن والیاں لئی ورت کے اس نوں پلیت کیتا جا رہا اے ۔ اج جتھے ویر ساورکر ورگے زائلی دیشبھگت چمکائے جا راے ہن ۔ اج جتھے شہید بھگت سنگھ نوں آریہ سماجی جاں سکھ بناؤن لئی اس نوں صرف پگّ جاں ٹوپی تک محدود کیتا جا رہا ۔ اتھے ناظم لوہار ورگے لوک-ہیرو دا ذکر اک مسلمان ہون کرکے سکولی پاٹھکرم چوں باہر رکھنا وی ساڈیاں سرکاراں ولوں اتہاس نوں ملیامیٹ کرن والیاں پالیسیاں دا لکواں حصہ اے ۔ آزادی دی لوء تے مچلن والے اس انکھی پتنگے تے اس مہان ماں دی وارتا توں شاید میں وی انجان رہِ جاندا، جیکر ساتھی جگدیپ سنگھ گل نال گلاں کردیاں اس مہان شہید دا نام آؤن تے اس بارے کھوج نہ کردا ۔ دکھ دی گل اے کہ ساڈے لوک-ہیرو ساتھوں چھپا کے ویلے دیاں سرکاراں نے ساڈے جھوٹھے ہی "باپو اتے چاچا" سرج دتے ۔ ساڈے بچیاں نوں شاید پتہ ہی نہ چلے کہ شہید دے مطلب کی ہندے ہن ۔ سانوں اپنے جنگجو ورثے دے خونی پترے اپنے دائرے وچوں باہر نکل کے ضرور پھولنے چاہیدے ہن ۔

فلماں

• Nizam Lohar: starring Neelo, Yasmeen & Allaudin; directed by Jamil Akhter (1966).
• Nizam Daku: starring Yousaf Khan, Sultan Rahi & Salma Mumtaz; directed by Waheed Dar (1979).
• Nizam: starring Naghma, Sudhir & Sultan Rahi; directed by Sudhir.

ٹیلی ویژن

• Nizam Lohar: starring Firdous Jamal; directed by Rashid Dar; written by Amjad Islam Amjad

حوالے