نورجہاں ثروت
نورجہاں ثروت دی پیدائش دہلی وچ 28نومبر 1949 نوں ہوئی۔ انہاں دی پرورش انہاں دی نانی دے سائے وچ ہوئی۔ جدوں انہاں نے دہلی کالج وچ داخلہ لیا تاں شعبۂ اردو دے صدر مشہور شاعر جناب جاوید وششٹ سن ‘ تاں ثروت کوبھی شعر کہنے دا شوق پیدا ہوگیا تے اوہ بہت جلد معیاری اشعار کہنے لگياں۔ادب دے مطالعے دا جذبہ وی بتدریج بڑھدا ہی جا رہیا سی تے اوہ معیاری مضامین وی لکھنے لگياں۔ان دی صحافتی زندگی دا آغاز 1970 وچ اردو دے مشہور رسالے ’سیکولر ڈیموکریسی‘ توں ہويا۔ اوہ واحد خاتون نيں جنھاں اردو صحافت دی ’خاتون اول‘ دے ناں توں وی جانیا جاندا اے۔ انھاں کئی اہم اعزازات توں وی نوازیا گیا جنہاں وچ لالہ جگت نرائن صحافت ایوارڈ (1985)‘ راجدھانی سوتنتر لیکھک ایوارڈ (1986)‘ نشانِ اردو برائے ادبی خدمات (1989)‘ نويں آواز برائے صحافت ایوارڈ (1994)‘ میر تقی میر ایوارڈ (1995)‘ انٹر نیشنل ایسو سی ایشن آف فار ایجوکیشن فار ورلڈ برائے صحافت (1999)‘ قومی تحفظ و بیداری ایشین اکیڈمی آف فلم اینڈ ٹیلی ویژن ایوارڈ (2000)‘ میڈیا انٹر نیشنل ایوارڈ (2002) اوراردو اکادمی دہلی ایوارڈ(2010) شامل نيں۔
ایتھے ایہ وی جاننا ضروری اے کہ اوہ اپنی زندگی نوں جارحانہ انداز وچ زندہ دلی دے نال گزارتی ر نيں مگر انہاں دی شاعری وچ اس جارحانہ پن تے زندہ دلی دا عنصر کم ہی نظر آتا اے۔ اوہ اپنی گل بہت ہی سبک انداز وچ کہنے دی حامل رہیاں نيں، انہاں دی غزلاں تے نظماں اس طرز دی عکاس نيں۔ اوہ تمام عمر اکیلے پن تے رشتاں دی ٹُٹ پھوٹ دا شکار رہیاں۔ ایہی نوحہ اوہ اپنے شعری مجموعے ’بے ناں شجر‘ وچ گاندی نظر آتی نيں۔ایہ مجموعہ1995 وچ منظرِ عام اُتے آیا تے مقبولیت دی بلندیاں حاصل کيتياں۔
انہاں نے اپنی غزل تے نظم دے ذریعے عصری مسائل اُتے خوب لکھیا اے۔ انہاں دے ایتھے عشق و محبت دیاں گلاں کم ہی نظر آتی نيں۔ اوہ اپنے احساست تے جذبات دا اس طرح توں اظہار کردیاں نيں جو قاری نوں بے حد متاثر کردا اے۔ انہاں دی بولی وچ دہلی دے رنگ نوں صاف طور اُتے محسوس کيتا جا سکدا اے۔
نورجہاں ثروت دا انتقالِ اُتے ملال 17 اپریل 2010 نوں دہلی وچ ہی ہويا۔ انہاں دی وفات اک ایسا سانحہ اے جسنوں اردو شعر و ادب وچ کدی بھلایا نئيں جا سکدا مگر اوہ اپنی شاعری دے ذریعے ہمیشہ ساڈے دلاں وچ زندہ رہیاں گی۔ نورجہاں ثروت نوں بچپن توں لے کے انہاں دی زندگی دے آخری لمحاں تک تمام طرح دے نامساعد حالات دا سامنا رہیا۔انہاں نے زندگی نوں نیڑے توں جینا سکھیا تے ایہی سچائی انہاں دی شاعری وچ نظر وی آتی اے ۔شاید زندگی دی انہاں تلخیاں دی وجہ توں اوہ اپنی گل نوں بے باک انداز وچ کہندی چلی گئياں۔آج اسيں دیکھدے نيں کہ تمام تر انسانی تے سماجی قدراں انسان دی ٹھوکراں وچ نيں تے شاید ایہ قدراں آخری سانساں گن رہیاں نيں۔ انسانی رشتے آج اپنا وجود کھو چکے نيں تے ایداں دے اُتے آشوب دور وچ اپنی گل کہنا تے سماج توں منوا لینے دا فن وی نور جتھے ثروت بخوبی جاندیاں سن۔ انہاں دی اک نظم ’ہوائاں دا انتظار‘ دا اک بند ايسے کیفیت دا غماز اے ؎
آواز کبھی نہیں مرتی
اس کے درمیان
وقت بھی حائل نہیں ہوتا
اگر کبھی میری بات سننے کو جی چاہے
آواز کو کان ترسیں
اور مجھے تم اپنے درمیاں نہ پا سکو
تو تصور کی کھڑکیاں کھول کر
ہوائوں کا انتظار کرنا
اوہ اپنی شعری دنیا وچ اپنے آپ نوں اک شجر دی مانند محسوس کردی نيں‘ جس دیاں شاخاں زمین دے اُتے،تھلے تے سبھی جانب دور دور تک پھیلی ہوئیاں نيں۔اس ملک دی ہويا تے دُھپ نے انہاں دی بے حد پیار توں پرورش دی اے حتیٰ کہ اوہ اک تناور درخت بن گئياں۔ اپنی ٹھنڈی چھایا اوہ اس دنیاکو دینا چاہندی نيں ‘ جس توں اس زمین دا قرض ادا ہوئے جائے۔ مگر حالات دی سختی دی وجہ توں ایہ تناور درخت اس زمین توں اکھڑ چکيا اے۔ اس نظم وچ شاعرہ اپنی سر زمین نوں ہی اپنا سب کچھ سمجھدی اے کیونجے اوہ ایتھے پیدا ہوئی‘پلی بڑھی تے جدوں اس سرزمین دے لئی کچھ کرنے دا وقت آیا تاں اوہ کدرے نئيں سن۔
اپنے آپ نوں نامساعد حالات وچ زندہ رکھنا بے حد مشکل امر اے تے نورجہاں ثروت نے تاں تمام زندگی ہی تنہائی وچ گزار دی۔ اس خالق دے سوا انہاں دا کوئی سہارا نئيں تھااور اوہی سخت حالات وچ انہاں دی مدد کردا سی۔ ايسے لئی اوہ کہندی نيں کہ ساڈے اندر کچھ کرنے دی چاہ تے آرزو سی اس لئی کوئی وی طوفان ساڈی زندگی دے اس چراغ نوں بجھا نئيں سکا۔
وہ جدوں عورت اُتے ہونے والے مظالم دے خلاف احتجاج کردیاں نيں توان دی شاعری وچ متانت‘ سنجیدگی تے ٹھہراؤ نظر آتا اے۔ انہاں دا لہجہ تب وی شیريں ہی رہندا اے تے اوہ ہلکے پھلکے مگر مؤثر اندازماں اپنی گل رکھدی نيں۔ اوہ غزل دی لطافت نوں ہتھ توں نئيں جانے دیتاں تے ایداں دے لفظاں دا استعمال کردیاں نيں جو ترش نئيں ہُندے۔ ایہ شعر ملاحظہ کیجیے ؎
کر رہی ہے جو مرے عکس کو دھندلا ثروت
میں نے دنیا کی کوئی بات نہیں مانی ہوگی
(بے نام شجر‘ صفحہ 43)
نورجہاں ثروت اپنی خودداری بے حد عزیز اے۔ انہاں نوں ایہ منظور نئيں کہ انہاں دی شخصیت یا ذات وچ کوئی دوسرا شریک ہوکے انہاں دے خیالات یا انہاں دے احساست اُتے کوئی پہرا لگائے۔وہ اپنے درد و غم نوں خود ہی اٹھا رہیاں نيں۔اب انہاں دے فیصلےآں وچ کوئی شریک نئيں اے اس لئی انہاں تکالیف نوں اٹھانے وچ وی انہاں نوں مسرت حاصل رہی اے۔
وہ سماج دے سیاسی تے معاشرتی حالات اُتے وی بے حد سنجیدہ طنز کردے ہوئے کہندی نيں کہ’ نفرت دی آگ تاں کدی وی بھڑکائی جا سکدی اے جس توں ملک دا نظام تاں درہم برہم ہوجائے گا مگر سانوں اس آگ نوں بھڑکانے دی جگہ بجھانے دی کوشش کرنی چاہیے۔‘ اوہ انہاں یاداں دے سہارے زندگی گزار رہیاں نيں جو کدی انہاں دی زندگی دا خاصہ سن۔ اس جھوٹی تے مکار دنیا وچ حق تے انصاف دی گل کرنے والا کوئی نئيں بلکہ حق گل کہنے والے نوں سنگسار کر دتا جاندا اے۔
جتھے تک غزل دا تعلق اے تاں انہاں دا لب و لہجہ ہمعصر شاعرات دے مقابلے وچ بے حد انفرادیت دا حامل اے۔ انھاں نے زندگی دے اتارچڑھائو‘ سیاسی‘ سماجی و معاشرتی معاملات نوں اپنی غزل وچ بے حد سبک تے شیريں انداز وچ بردا اے۔ ذرا انہاں دی غزلاں دے ایہ اشعار ملاحظہ کیجیے ؎
جو سلسلے رشتوں کے تھے سب ٹوٹ چکے ہیں
بس یادوں کی محراب پہ زنجیر سجی ہے
)بے نام شجر‘ صفحہ 45(
شریک ذات ہو کوئی یہ کب گوارا تھا
ہمیں خوشی ہے کہ غم اپنا خود اٹھانا پڑا
)ایضاً‘ صفحہ 29)
آگ نفرت کی تو جب چاہو لگاسکتے ہو
شعلے نفرت کے کسی روز بجھا کر دیکھو
)ایضاً‘ صفحہ 20(
ہر ایک دور میں سچ کہہ کے سنگسار ہوئے
ہمارے حق میں زمانے کا فیصلہ کب تھا
)ایضاً‘صفحہ 21(
اس طرح اسيں کہہ سکدے نيں کہ نورجہاں ثروت دی غزل دا ا ندازِ گفتگو اپنی ہمعصر شاعرات توں یکسر جداگانہ تاں اے ہی نال ہی موضوعات دے تنوع نوں وی محسوس کيتا جا سکتااے۔ انہاں نے اپنی غزلاں وچ تشبیہیں‘ استعارے تے علامتاں استعمال کيتیاں نيں اوہ جدید ذہن دی عکاس نيں۔ جس طرح غزلیہ شاعری وچ انہاں نے اپنے فن دے جوہر دکھائے نيں ايسے طرح انہاں دی نظمیہ شاعری وی کمالِ کلام رکھدی اے ۔انہاں نے وڈی تعداد وچ مختصر تے طویل نظماں لکھی نيں‘ خاص طور اُتے انہاں دی نثری نظماں تاں اپنے دو رکی بہترین عکاسی کردیاں نيں۔
وہ اپنی نظم وچ کچھ اس انداز توں گفتگو کردیاں نيں کہ انہاں دے تصور وچ انہاں دا خوبصورت بچپن پرت آیا اے۔ اس بچپن اُتے وقت دی دھول نظر نئيں آتی تے انہاں دے بزرگاں دی شفقتاں تے محبتاں وی انہاں نوں میسر سن۔ مگر انہاں نوں ایہ معلوم نئيں سی کہ آنے والا وقت بے رحم ثابت ہوئے گا اورہر انسان ذمے داریاں دے چلدے اپنا وجود کھو دیندا اے ‘ صرف یاداں ہی باقی رہ جاندیاں نيں۔ آج اوہی یاداں شاعرہ نوں بچپن وچ واپس لے جاندیاں نيں جتھے کوئی لوری سناکر سلا رہیا اے۔ ہر انسان اپنے بچپن نوں ہمیشہ یاد کردا رہندا اے ‘ روح بے قرار رہندی اے کہ کسی طرح بچپن نوں فیر توں حاصل کرلیا جائے تے شاعرہ نے وی یاداں دے جھروکاں وچ اپنے بچپن نوں پا لیا اے ۔وہ اپنے آپ نوں اک ایسا مسافر تصور کر لیندی نيں جس دی منزل دا انہاں نوں وی پتہ نئيں اے تے خیالات نوں حقیقت سمجھ کر انہاں دے پِچھے دوڑدی نيں کہ شاید انہاں دے بچپن دے حسین لمحات انہاں نوں حاصل ہوئے جاواں مگر حاصل کچھ نئيں ہُندا۔ اس ضمن وچ انہاں دی نظم دی کچھ سطور ملاحظہ کیجیے ؎
آج کھویا ہوا بچپن مرا لوٹ آیا ہے
وہی بچپن کہ جو کھیلا تھا
محبت کے حسین آنگن میں
وقت کی دھوپ نے جھلسایا تھا جس کو
شفقتیں اس پر نچھاور تھیں
محبت قرباں
اس کو معلوم نہ تھا
سخت بھی ہوتی ہے زمیں
اور ہوتا نہیں آنچل بھی کوئی
وقت بے رحم ہے سب کچھ چھین کے لے جاتا ہے
اور رہ جاتے ہیں یادوں کے
نقوشِ مبہم
آج پھر یادوں نے پہنا ہے لباسِ رنگیں
آج پھر بوئے وفا آئی ہے
پھروہی پیار کی لوری
مدتوںذہن ترستا رہا جس کی خاطر
مدتوں روح نے ڈھونڈا
وہی بیتا لمحہ
لے گیا تھا جو کبھی مجھ سے چرا کر مجھ کو
)بے نام شجر‘ صفحہ85-86)
نورجہاں ثروت اپنی زندگی دے حقائق تے تخیلاتی دنیا دے تجربات نوں نال لے کے چلدی نيں۔ ایہ وی سچائی اے کہ انسان دی زندگی وچ کچھ خوبصورت لمحات وی مقدر ہُندے نيں۔ جدوں اسنوں مشکل راہ توں گزرنا پردا اے تاں اوہ اپنی انہاں یاداں وچ کھو جاندا اے جو بے حد حسین سن۔وہ اسنوں تسلی و تشفی عطا کردیاں نيں کہ آج جے ایہ مشکل وقت آیا وی اے تاں کل فیر اوہ خوبصورت لمحات میسر ہوئے سکدے نيں۔ ایہی حالات انہاں دی اس نظم وچ نظر وی آتے نيں۔
ان دی اک ہور شاندار مگر طویل نظم ’اپنے لئی جیو‘ اے، اس نظم دا اک بند ملاحظہ کیجیے ؎
زندگی کا مقدر
نئے خواب ہیں
تم بھی درپن کو دل کے اجاگر جان لو
تم آج بھی خود کو پہچان لو
زیست جینا بھی ہے
زیست مرنا بھی ہے
تجربہ زہر ہے
اس کو پینا بھی ہے
دوسروں کے لیے
تم بھلا کیوں جیو
زہر پینا ہے گر
اپنی خاطر پیو
)بے نام شجر‘ صفحہ 125)
اس نظم وچ ثروت خواتین دے درد وکرب اس طرح بیان کردیاں نيں کہ اس وچ نسوانی حسیت ابھرکر سامنے آتی اے۔ اس نظم دے ہر لفظ وچ انہاں دے درد تے کرب و الم نوں صاف محسوس کيتا جا سکدا اے۔ ایسا لگدا اے کہ کرب دی اک داستان اے جو آنکھاں دے سامنے توں گزر رہی اے۔ اوہ استعاراندی لب و لہجہ اختیار کردے ہوئے مرد دے ذریعے ہونے والی زیادتیاں نوں عیاں کردیاں نيں۔ دوسری جانب اوہ خود توں مخاطب نيں تے کہندی نيں کہ اوہ ہمیشہ ہی دوسرےآں دا سہارا بندی رہی تے انہاں دی زندگیاں نوں روشن کردی رہیاں مگر انہاں نوں کيتا ملا؟ـ صرف اندھیرا، اکیلا پن تے آنسو۔ ہن چھڈو انہاں سب گلاں نوں تے ہن صرف اپنے لئی جینے دی کوشش کرو۔وہ اس دنیا دے جھوٹھ تے فریب نوں دیکھ رہیاں نيں، انہاں نوں اندازہ اے کہ اوہ فیر دھوکھا کھاواں گی مگر انساناں اُتے بھروسہ کرنا ہی پڑدا اے اوروقتی خوشی حاصل کرنے دے لئی اک شخص دے فریب وچ آجاندیاں نيں۔
ان دی اک ہور لازوال نظم اے ’بے چہرہ خیال‘ جس وچ اوہ دنیا دی بے ثباندی دا احوال پیش کردے ہوئے کہندی نيں کہ اس دنیا وچ جنم لینا بے کار اے، کیونجے دنیا دے حالات بہت خراب نيں۔ ایتھے ہر طرف بارود اے جس دی وجہ توں سب کچھ ختم ہوئے رہیا اے۔ ہن لوکاں دے پاس خیال یا نظریہ وی باقی نئيں اے۔ سبھی دے چہرے غم زدہ نيں، ہن کسی شخصیت دی کوئی شناخت باقی نئيں اے۔ جتھے تک نظر جاندی اے بربادی ہی دکھادی دیندی اے تے انسانیت وی دم توڑ رہی اے تے انسان اک دوسرے دے خون دے پیاسنوں نظر آتے نيں۔ اس دا نظم کااک بند ملاحظہ کیجیے ؎
ایک زخمی پرندے کی طرح
بے چہرہ خیال
الجھ گیا ہے اچانک مجھ سے
کیا شکل دوں اسے
کچھ سمجھ نہیں آتا
ہر چہرہ لہولہان، زخمی، ماتم کناں
ہاں
جنم دن کس لمحۂ تعزیز کا عنوان ہے
وہ دن
جب ہم نے دنیا میں آنکھیں کھولیں
اور سب کو چہکتے مہکتے دیکھ کر
بے نام خوف سے چیخ پڑے، چلا اٹھے
یا وہ یومِ اشتیاق
جب جسم میں نازک جذبوں کی انگڑائی نے
رگوں میں بھری تھیں چنگاریاں
یا وہ روزِ حسرت ناک
جب پیار کی موت
روح میں اتر گئی تھی نغمۂ جاوداں کی صورت
)بے نام شجر‘ صفحہ 133-134)
اسی طرح انہاں دی اک نظم ’لہو کے ہتھیار‘ اے جس وچ نورجہاں ثروت کہندی نيں کہ اک انسان دوسرے انسان اُتے ظلم و ستم کیوں کر رہاہے؟ ایتھے انسان کیوں شیطان بن گیا اے ؟ وڈا ملک چھوٹے ملک اُتے قبضہ کرنے دے لئی یادنیا اُتے اپنا اقتدار جمانے دے لئی انسانیت دا خون بہا رہے نيں۔ اس نظم دا اک بند ویکھو ؎
وہ جن کے دعوؤں میں شیطانیت ہے
غرور جن کی متاعِ جاں ہے
نحوستوں کے
تباہیوں کے
دلوں میں اپنے ارادے لے کر
وہ ہو کے بے باک سوچتے ہیں
ذرا جو مل جائے اور طاقت
تو ساری دنیا
ہمارے قدموں پہ آ گرے گی
ہمیں ہی سجدے کیا کرے گی
(بے نام شجر‘ صفحہ 130-131(
اس طرح نورجہاں ثروت دی شاعری دے مطالعے دے بعد اسيں دیکھدے نيں کہ انہاں دی شاعری وچ انسانی رشتاں دے نشیب و فراز تے بکھرتی ہوئی انسانی قدراں دی درد و کرب وچ ڈُبی ہوئی آواز ہی سنائی دیندی اے۔ اوہ ملک دے سماجی، سیاسی تے معاشرتی مسائل اُتے گل کردیاں نيں۔ نويں خواب تے نويں راہاں ہموار کرنے دی سعی کردیاں نيں۔ انہاں دے تمام انسانی رشتے ٹُٹ گئے سن تے ایسی زندگی دے درد و کرب نوں بھولنے یا کم کرنے دی خاطر اپنی یاداں، اپنے خواب تے تصورات دا سہارا لے کے زندگی گزار دیندی نيں۔ اوہ ہمیشہ ذہنی و قلبی سکون دی تلاش وچ متحرک رہیاں مگر حاصل نہ ہوئے سکا۔