وادی سندھ دی تجارت تے سکہ
وادی اِنڈس وچ کپاہ وی کاشت کيتی جاندی اے۔ جس دا ثبوت موہنجودڑو توں ملیا اے۔ ايسے کپاہ دے دھاگے توں بنے اک کپڑے دا ٹکڑا وی ایتھوں ملیا اے۔ جس اُتے سرخ تے مجیٹھی رنگ چڑھایا گیا سی۔ اج وی سندھی اجرک دے ایہ مخصوص رنگ نيں۔ اس دور دے سامان تجارت دی اک نہایت اہم شے کپاس سی۔ چاہے اوہ روئی دی شکل وچ ہون، دھاگے دی شکل وچ ہوئے یا کپڑے دی شکل وچ ۔ میسو پوٹیمیا نوں ایتھے دی کپاس برآمد کيتی جاندی سی ۔
بکری اوہی نفیس اون والی بکری سی جو کشمیر وچ سی تے جس توں شالاں بندی نيں۔ لہذا وادی سندھ وچ اونی لباس دا استعمال خارج امکان نئيں ۔
میسوپوٹیمیا جو وادی دجلہ و فرات دی رہتل سی اس دے وادی سندھ توں تجارتی تعلقات سن ۔ فنون دستکاریاں دا تبادلہ ہُندا سی۔ اس دے نتیجے وچ وادی سندھ دی رہتل دے اثرات جمدت نضر دے زمانے دی تصویراں وچ نظر آندے نيں۔ مثلاً اک جگہ بیل دے جسم اُتے ہاتھی دی سونڈ لگی اے۔ ایہ خالص وادی سندھ دی تصویر اے ۔
تانبا بلوچستان تے راجستھان توں حاصل کیتا جاندا سی تے بہ افراط ایہ میسر سی۔ قلعی مقامی چیز نئيں سی ایہ یقینا برآمد کيتی جاندی ہوئے گی۔ سونے تے چاندی دے زیورات استعمال ہُندے سن ۔ چاندی دے کچھ برتن وی ملے نيں۔ سونا میسور، قندھار تے ایرانی شہراں توں درآمد کیتا جاندا ہوئے گا تے دریاواں دے کنارے آباد نیاریئے بالو وچوں سونا کڈدے ہون گے۔ چاندی اجمیر تے جنوبی ہند وچ سکے دے نال مدغم سی تے افغانستان و ایران وچ تاں وافر سی۔ جتھے توں ایہ درآمد ہُندی ہوئے گی۔ لاجورد، یشب و یاقوت وی زیوراں وچ استعمال ہُندے سن ۔ لاجورد بدخشاں وچ عام سی۔ بدخشاں دا علاقہ سندھ دی رہتل دے دائرے سی تے اوتھے توں ایہ پتھر لیا کے انہاں دے زیورات بنائے جاندے سن ۔ چنھودڑو وچ لاجورد خام شکل وچ ملیا اے۔ جس توں منکے بنائے جاندے سن ۔ زمرد شاید خراسان توں لیایا جاندا سی تے یشب ترکستان یا برما توں درآمد ہُندا سی۔ یشب مقامی پتھر نہ سی۔ موہنجودڑو توں اک یشب دی 1/2 4 انچ دی پیالی ملی اے۔ ہوئے سکدا اے ایہ چین توں آندا ہوئے۔ جتھے اس دے برتن بنانے دا رواج سی۔ یاقوت الہ آباد توں آؤندا سی۔ ایہ جگہ دریائے انڈس توں چار سو میل دور اے۔ سنگ مرمر مقامی چیز سی ۔۔
وادی سندھ توں جو چیزاں میسوپوٹیمیا چیزاں جادیاں سن انہاں تانبا، ہاتھی دانت، بندر، موندی، شامل سن ۔ ہاتھی دانت دی کنگیاں، بابلی تحریراں دے مطابق ’ ملوہہ ‘ توں منگائی جادیاں سن۔ ملوہہ دے بارے وچ عام رجحان اے کہ اوہ وادی سندھ دا کوئی شہر سی۔ کوسامبی دا خیال اے ایہ موہونجودڑو سی۔ کیوں کہ موہنجودڑو توں ایسی ہی اک کنگی ملی اے۔ انہاں دے علاوہ کپاس، سوندی دھاگہ، سوتی کپڑا تے اجرک وی برآمد ہُندی سی ۔
حیرت دی گل ایہ اے وادی سندھ توں شیشے دی چوڑی یا کوئی تے چیز نئيں ملی۔ جدوں اس وقت کہ سمیری تے مصری شیشا بݨاؤݨا جاݨدے سن تے اوہناں دے کول اس دا رواج سی۔ اندرون ملک تجارت دا سب توں وڈا ذریعہ دریائی کشتیاں سن یا بیل گاڑیاں۔ تھورا بہت ثبوت اونٹھ استعمال کرنے دا ملیا اے۔ موہنجودڑو وچ اک اونٹھ دا ڈھانچہ پندرہ فٹ گہرائی وچ مدفون ملیا اے ۔
کھوتے تے خچر دے استعمال دا کوئی ثبوت نئيں ملیا۔ انہاں دے برعکس جو ثبوت دستیاب ہوئے نيں اوہ بیل دی بے شمار تصویراں، مجسمے تے بیل گڈیاں دے سفالی تے تانبے دے ماڈل نيں۔ لہذا ایہ زیادہ قرین قیاس اے کہ تجارت کشتیاں تے بیل گڈیاں اُتے ہُندی ہوئے گی۔ اس دے علاوہ سامان ڈھنونے والے مزدور یا غلاماں دا ثبوت شاہراواں دے نیڑے بنے چند فٹ اُچے ستون، پتھر دے ڈھیراں تے چھجاں توں دتا جاسکدا اے۔ جو سر توں گٹھڑی اتارنے دے کم آندے ہون گے ۔
سمندری سفر وڈیاں کشتیاں یا لکڑی دے جہازاں اُتے ہُندا سی۔ اک عجیب گل ایہ اے کہ کشتیاں دے ذریعے اِنّی زیادہ آمد و رفت دے باوجود صرف اک برتن اُتے کشتی دی تصویر ملی اے۔ اک مہر اُتے، اک تصویر وچ کشتیاں دے درمیان اک مربع شکل دا سرکنڈیاں دا احاطہ اے۔ اس دے اندر اک چبوترا اُتے اک ملاح گھٹناں وچ سر دتے بیٹھیا اے۔
وادی سندھ دے مال تجارت وچ زرعی اشیائ دے علاوہ مویشیاں دا وی وافر حصہ سی۔ ہڑپہ نال ملن والی ہڈیاں دی کثیر تعداد توں اس دا ثبوت ملدا اے۔ انہاں وچ کوہان والا بیل جنہاں نوں سانڈ کہندے نيں پالتو جانور سن ۔ اس طرح کوہان والا بیل وی عام سی۔ سانڈ قدیم زمانے وچ صرف ارض پاکستان توں ملیا اے۔ دنیا دے ہور حصےآں وچ کدرے نئيں ملیا اے۔ اس دے علاوہ دوسرے پالتاں جانورں وچ بھینس، بکری، بھیڑ تے سور شامل سن ۔ انہاں لوکاں وچ کتا پالنے دا رواج وی سی تے بلی وی پالی جاندی سی۔ انہاں دونے دے کافی ثبوت ملے نيں۔ کتے دی دو قسماں سن۔ اک اوہی جو اج وی عام اے۔ دوسری بھڑیے دی نسل توں ماخوذ اے۔ گھوڑا تے گدھا وی اس دور وچ پایا جاندا سی۔ گھوڑا قدیم دور وچ رانا غنڈئی وچ ملیا اے۔ ہڑپہ وچ ہاتھی وی سی۔ خاص طور اُتے اس دی دو قسماں سن۔ اعلیٰ قسم جسنوں بھارت وچ ’ کومور یا ڈھنڈیا ‘ کہندے نيں۔ اس دی کمر سیدھی، سر چوکور تے لتاں مظبوط ہُندی نيں۔ دوسری قسم نوں ’ میرگھا ‘ کہندے نيں۔ اس کمر ڈھلونی تے جثہ نسبتاً چھوٹا ہُندا اے ۔
سِکہ
[سودھو]وادی سندھ دے سکے چاندی دے ٹکرے ہُندے سن ۔ جیہناں اُتے کِسے مہر دے ذریعے نشان بݨا دتا جاندا سی۔ انہاں سکےآں دا اک وڈا ذخیرہ کریم نگر، حیدرآباد دکن توں ملیا اے۔ وادی سندھ دے ذوال دے بعد وی ایہ سکے جو پن یا کرشاپن کہلاندے سن، ہندوستان وچ وڈی مدت تک رائج رہے۔ گوتم بدھ دے زمانے وچ ایہ سکے چلدے سن ۔ سکندر جدوں ٹیکسلا پہنچیا تاں اسنوں ایہی سکے نذر کیتے گئے۔ اک زمانے وچ ہندوستان دے قدیم ترین سکے سمجھے جاندے سن ۔ لیکن انہاں دی اصلیت ايسے وقت معلوم ہوئی، جدوں دیکھیا گیا کہ انہاں اُتے ايسے بولی وچ تحریراں تے اوداں ہی نشانات نيں جسیے کہ وادی سندھ دی مہراں پر۔ موہنجودڑو دے آثار وچ اوہ سانچے وی ملے نيں جنہاں توں انہاں سکےآں اُتے نشانات بنائے جاندے نيں ۔
ڈی ڈی کوسامبی دا کہنا اے کہ ایہ سکے بعد دے پنیاں نے ڈھالے نيں۔ اس گل نوں اس توں وی تقویت ملدی اے کہ موہنجودڑو یا ہڑپہ وچ ایہ سکے نئيں ملے نيں ۔
ماخذ
[سودھو]یحیا امجد، تاریخ پاکستان، قدیم دور
پروفیسر محمد مجیب، تاریخ تمدن ہند
ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم
ڈی ڈی کوسمبی۔ قدیم ہندوستان