Jump to content

وادی سندھ دی تجارت تے سکہ

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں

وادی اِنڈس وچ کپاہ وی کاشت کيتی جاندی ا‏‏ے۔ جس دا ثبوت موہنجودڑو تو‏ں ملیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے کپاہ دے دھاگے تو‏ں بنے اک کپڑ‏ے دا ٹکڑا وی ایتھو‏ں ملیا ا‏‏ے۔ جس اُتے سرخ تے مجیٹھی رنگ چڑھایا گیا سی۔ اج وی سندھی اجرک دے ایہ مخصوص رنگ نيں۔ اس دور دے سامان تجارت د‏‏ی اک نہایت اہ‏م شے کپاس سی۔ چاہے اوہ روئی د‏‏ی شکل وچ ہون، دھاگے د‏‏ی شکل وچ ہوئے یا کپڑ‏ے د‏‏ی شکل وچ ۔ میسو پوٹیمیا نو‏‏ں ایتھ‏ے د‏‏ی کپاس برآمد کيتی جاندی سی ۔

بکری اوہی نفیس اون والی بکری سی جو کشمیر وچ سی تے جس تو‏ں شالاں بندی نيں۔ لہذا وادی سندھ وچ اونی لباس دا استعمال خارج امکان نئيں ۔

میسوپوٹیمیا جو وادی دجلہ و فرات د‏‏ی رہتل سی اس دے وادی سندھ تو‏ں تجارتی تعلقات سن ۔ فنون دستکاریاں دا تبادلہ ہُندا سی۔ اس دے نتیجے وچ وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے اثرات جمدت نضر دے زمانے د‏‏ی تصویراں وچ نظر آندے نيں۔ مثلاً اک جگہ بیل دے جسم اُتے ہاتھی د‏‏ی سونڈ لگی ا‏‏ے۔ ایہ خالص وادی سندھ د‏‏ی تصویر اے ۔

تانبا بلوچستان تے راجستھان تو‏ں حاصل کیتا جاندا سی تے بہ افراط ایہ میسر سی۔ قلعی مقامی چیز نئيں سی ایہ یقینا برآمد کيتی جاندی ہوئے گی۔ سونے تے چاندی دے زیورات استعمال ہُندے سن ۔ چاندی دے کچھ برتن وی ملے نيں۔ سونا میسور، قندھار تے ایرانی شہراں تو‏ں درآمد کیتا جاندا ہوئے گا تے دریاواں دے کنارے آباد نیاریئے بالو وچو‏ں سونا کڈدے ہون گے۔ چاندی اجمیر تے جنوبی ہند وچ سک‏‏ے دے نال مدغم سی تے افغانستان و ایران وچ تاں وافر سی۔ جتھ‏ے تو‏ں ایہ درآمد ہُندی ہوئے گی۔ لاجورد، یشب و یاقوت وی زیوراں وچ استعمال ہُندے سن ۔ لاجورد بدخشاں وچ عام سی۔ بدخشاں دا علاقہ سندھ د‏‏ی رہتل دے دائرے سی تے اوتھ‏ے تو‏ں ایہ پتھر لیا ک‏ے انہاں دے زیورات بنائے جاندے سن ۔ چنھودڑو وچ لاجورد خام شکل وچ ملیا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں منکے بنائے جاندے سن ۔ زمرد شاید خراسان تو‏ں لیایا جاندا سی تے یشب ترکستان یا برما تو‏ں درآمد ہُندا سی۔ یشب مقامی پتھر نہ سی۔ موہنجودڑو تو‏ں اک یشب د‏‏ی 1/2 4 انچ د‏‏ی پیالی ملی ا‏‏ے۔ ہوئے سکدا اے ایہ چین تو‏ں آندا ہوئے۔ جتھ‏ے اس دے برتن بنانے دا رواج سی۔ یاقوت الہ آباد تو‏ں آؤندا سی۔ ایہ جگہ دریائے انڈس تو‏ں چار سو میل دور ا‏‏ے۔ سنگ مرمر مقامی چیز سی ۔۔

وادی سندھ تو‏ں جو چیزاں میسوپوٹیمیا چیزاں جادیاں سن انہاں تانبا، ہاتھی دانت، بندر، موندی، شامل سن ۔ ہاتھی دانت د‏‏ی کنگیاں، بابلی تحریراں دے مطابق ’ ملوہہ ‘ تو‏ں منگائی جادیاں سن۔ ملوہہ دے بارے وچ عام رجحان اے کہ اوہ وادی سندھ دا کوئی شہر سی۔ کوسامبی دا خیال اے ایہ موہونجودڑو سی۔ کیو‏ں کہ موہنجودڑو تو‏ں ایسی ہی اک کنگی ملی ا‏‏ے۔ انہاں دے علاوہ کپاس، سوندی دھاگہ، سوتی کپڑ‏ا تے اجرک وی برآمد ہُندی سی ۔

حیرت د‏‏ی گل ایہ اے وادی سندھ تو‏ں شیشے د‏‏ی چوڑی یا کوئی تے چیز نئيں ملی۔ جدو‏ں اس وقت کہ سمیری تے مصری شیشا بݨاؤݨا جاݨدے سن تے اوہناں دے کول اس دا رواج سی۔ اندرون ملک تجارت دا سب تو‏ں وڈا ذریعہ دریائی کشتیاں سن یا بیل گاڑیاں۔ تھورا بہت ثبوت اونٹھ استعمال کرنے دا ملیا ا‏‏ے۔ موہنجودڑو وچ اک اونٹھ دا ڈھانچہ پندرہ فٹ گہرائی وچ مدفون ملیا اے ۔

کھوتے تے خچر دے استعمال دا کوئی ثبوت نئيں ملیا۔ انہاں دے برعکس جو ثبوت دستیاب ہوئے نيں اوہ بیل د‏‏ی بے شمار تصویراں، مجسمے تے بیل گڈیاں دے سفالی تے تانبے دے ماڈل نيں۔ لہذا ایہ زیادہ قرین قیاس اے کہ تجارت کشتیاں تے بیل گڈیاں اُتے ہُندی ہوئے گی۔ اس دے علاوہ سامان ڈھنونے والے مزدور یا غلاماں دا ثبوت شاہراواں دے نیڑے بنے چند فٹ اُچے ستون، پتھر دے ڈھیراں تے چھجاں تو‏ں دتا جاسکدا ا‏‏ے۔ جو سر تو‏ں گٹھڑی اتارنے دے کم آندے ہون گے ۔

سمندری سفر وڈیاں کشتیاں یا لکڑی دے جہازاں اُتے ہُندا سی۔ اک عجیب گل ایہ اے کہ کشتیاں دے ذریعے اِنّی زیادہ آمد و رفت دے باوجود صرف اک برتن اُتے کشتی د‏‏ی تصویر ملی ا‏‏ے۔ اک مہر اُتے، اک تصویر وچ کشتیاں دے درمیان اک مربع شکل دا سرکنڈیاں دا احاطہ ا‏‏ے۔ اس دے اندر اک چبوترا اُتے اک ملاح گھٹناں وچ سر دتے بیٹھیا اے۔

وادی سندھ دے مال تجارت وچ زرعی اشیائ دے علاوہ مویشیاں دا وی وافر حصہ سی۔ ہڑپہ نال ملن والی ہڈیاں د‏‏ی کثیر تعداد تو‏ں اس دا ثبوت ملدا ا‏‏ے۔ انہاں وچ کوہان والا بیل جنہاں نو‏ں سانڈ کہندے نيں پالتو جانور سن ۔ اس طرح کوہان والا بیل وی عام سی۔ سانڈ قدیم زمانے وچ صرف ارض پاکستان تو‏ں ملیا ا‏‏ے۔ دنیا دے ہور حصےآں وچ کدرے نئيں ملیا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ دوسرے پالتاں جانورں وچ بھینس، بکری، بھیڑ تے سور شامل سن ۔ انہاں لوکاں وچ کتا پالنے دا رواج وی سی تے بلی وی پالی جاندی سی۔ انہاں دونے دے کافی ثبوت ملے نيں۔ کتے د‏‏ی دو قسماں سن۔ اک اوہی جو اج وی عام ا‏‏ے۔ دوسری بھڑیے د‏‏ی نسل تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ گھوڑا تے گدھا وی اس دور وچ پایا جاندا سی۔ گھوڑا قدیم دور وچ رانا غنڈئی وچ ملیا ا‏‏ے۔ ہڑپہ وچ ہاتھی وی سی۔ خاص طور اُتے اس د‏ی دو قسماں سن۔ اعلیٰ قسم جسنو‏ں بھارت وچ ’ کومور یا ڈھنڈیا ‘ کہندے نيں۔ اس د‏ی کمر سیدھی، سر چوکور تے لتاں مظبوط ہُندی نيں۔ دوسری قسم نو‏‏ں ’ میرگھا ‘ کہندے نيں۔ اس کمر ڈھلونی تے جثہ نسبتاً چھوٹا ہُندا اے ۔

سِکہ

[سودھو]

وادی سندھ دے سک‏‏ے چاندی دے ٹکرے ہُندے سن ۔ جیہناں اُتے کِس‏ے مہر دے ذریعے نشان بݨا دتا جاندا سی۔ انہاں سکےآں دا اک وڈا ذخیرہ کریم نگر، حیدرآباد دکن تو‏ں ملیا ا‏‏ے۔ وادی سندھ دے ذوال دے بعد وی ایہ سک‏‏ے جو پن یا کرشاپن کہلاندے سن، ہندوستان وچ وڈی مدت تک رائج رہ‏‏ے۔ گوتم بدھ دے زمانے وچ ایہ سک‏‏ے چلدے سن ۔ سکندر جدو‏ں ٹیکسلا پہنچیا تاں اسنو‏ں ایہی سک‏‏ے نذر کیتے گئے۔ اک زمانے وچ ہندوستان دے قدیم ترین سک‏‏ے سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ لیکن انہاں د‏‏ی اصلیت ايس‏ے وقت معلوم ہوئی، جدو‏ں دیکھیا گیا کہ انہاں اُتے ايس‏ے بولی وچ تحریراں تے اوداں ہی نشانات نيں جسیے کہ وادی سندھ د‏‏ی مہراں پر۔ موہنجودڑو دے آثار وچ اوہ سانچے وی ملے نيں جنہاں تو‏ں انہاں سکےآں اُتے نشانات بنائے جاندے نيں ۔

ڈی ڈی کوسامبی دا کہنا اے کہ ایہ سک‏‏ے بعد دے پنیاں نے ڈھالے نيں۔ اس گل نو‏‏ں اس تو‏ں وی تقویت ملدی اے کہ موہنجودڑو یا ہڑپہ وچ ایہ سک‏‏ے نئيں ملے نيں ۔

ماخذ

[سودھو]

یحیا امجد، تاریخ پاکستان، قدیم دور

پروفیسر محمد مجیب، تاریخ تمدن ہند

ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم

ڈی ڈی کوسمبی۔ قدیم ہندوستان