وادی سندھ دی رہتل دا زوال
وادی سندھ دی رہتل دا اختتام کس طرحاں ہويا، کِداں اوہ شہر تباہ ہو گئے، اوہ فنون نہ رہے، دستکاریاں تے صنعت و حرفت ختم ہو گئی۔ اوہ تحریر صفحۂ ہستی توں مٹ گئی تے اس رہتل دا تذکرہ تک کدھرے باقی نہ رہیا۔ اک سوال ایہ وی کیتا جاندا اے کہ انہاں شہراں دے لوک کتھے چلے گئے۔ اس سلسلے اُتے ماہرین آثار تے پہلے مورخین حالے کسی اک حتمی نظریہ اُتے متفق نہ ہو سکے۔ لیکن ہن عمومی رجحان ایہی اے کہ اس رہتل دی تباہی چند اندرونی تے بیرونی اسباب توں ہوئی۔ اندورنی اسباب وچ قدرتی عوامل وی شامل سن ۔
پراݨا مقبول عام نظریہ ایہ کہ آریاواں نے اس رہتل نوں تباہ کیتا۔ ہُݨ صرف اس حد تک تسلیم کیتا جاندا اے کہ اوہدی تباہی وچ اک عنصر آریا قبیلے دے حملے سن۔
موہنجودڑو دی کھدائی توں ظاہر ہُندا اے کہ ایہ شہر بتدریح زوال پزیر ہويا۔ با رہیا ایہ شہر سیلاب توں تباہ ہويا تے ہر بار جدوں نويں تعمیرات ہوئیاں تاں انہاں دا معیار پہلے توں بہت پست سی ۔ وڈے مکاناں دے ملبے اُتے چھوٹے تے گندے مکان بنے۔ وڈے اناج گھر دے اُتے چھوٹے چھوٹے گھٹیا مکان بنے تے بتدریج راجگڑھ اک وسیع و عریض کچی آبادی وچ تبدیل ہو گیا۔ اس غربت دی وجہ کھیتاں دی زرخیزی وچ کمی یا آبپاشی دے نظام دا آہستہ آہستہ ناکارہ ہوجانا سی یا اِٹاں تے برتناں دے بھٹیاں وچ جلانے دے جنگلات نوں کٹ کٹ کر ختم کردینا سمجھیا جاندا اے۔ جس دی وجہ توں بارشاں کم ہوئیاں تے خشک سالی ہو گئی۔ لیکن موہنجودڑو دی کھدائی شدہ سطحاں وچ گھٹ توں گھٹ تن سیلاباں دا ثبوت ملیا اے۔ جس توں شہر بالکل تباہ ہو گیا۔ ہو سکدا اے ایسی تباہی نچلے حصہ وچ وی آئی ہوئے۔ انہاں سیلاباں نے جو مٹی بجھائی اے اس دے تجزیہ توں پتہ چلدا اے کہ ایہ مٹی ٹہرے ہوئے پانی دی اے، بہندے ہوئے پانی دی نئيں۔ جس دا مطلب اے دریا دے نچلے حصے دی زمین ارضیاندی تبدیلاں توں اُتے اٹھی دریا نے واپس حملہ کیتا تے شہر غرق ہو گیا۔ ڈاکٹر ڈیلز دا کہنا اے کہ پاکستان دا ساحل اک زندہ ارضیاندی علاقہ اے۔ جتھے ہزاراں سالاں وچ زمین اُتے اٹھتی رہی اے۔ اس وجہ توں پرانے ساحلی شہر موجودہ ساحل کئی میل دور نيں۔ دوسرے ماہرین ارضیات نے وی ایداں نتائج نکالے نيں ۔
ایہ طے شدہ اے کہ بار بار دے سیلاباں نے تباہی مچائی تے ایہ اک عنصر سی ۔ لیکن رہتل دی حتمی تباہی کسی عظیم طوفان نوح دی وجہ توں نئيں سی۔ بلکہ بار بار دی تباہ کاریاں دے نتیجے وچ بتدریح سی ۔
کچھ شواہد حملے تے قتل عام دے وی ملدے نيں۔ چھ جگہاں توں لاشاں ملی نيں۔ جنہاں وچ پنج جگہاں اُتے متعدد آدمی یکجا مرے تے اک جگہ اک اکیلا آدمی ملیا اے۔ انہاں دی تفصیل کچھ ایويں اے :
اک عوامی کنواں اک کمرے وچ واقع اے۔ برابر دی گلی توں اُچی اے تے گلی وچوں سیڑھیاں اس کنويں دے کمرے وچ اترتی نيں۔ انہاں سیڑھیاں اُتے دو آدمی مرے پئے نيں۔ اک عورت تے اک انہاں وچوں اک الٹا گرا اے۔ دو لاشاں گلی وچ پئی نيں۔ ایہ شہر دے آخر زمانے دے لوک سن ۔ اک لاش کمرے دے پختہ فرش اُتے پئی سی دوسری پختہ کمرے وچ ۔ ایہ اس گل دا ثبوت اے کہ کنواں اس وقت زیر استعمال سی تے اسی وقت ایہ لوک مر کر گرے نيں۔ انہاں دے ڈھانچے مدفون حالت وچ نئيں پائے گئے نيں ۔
اک گھر وچ چوداں ڈھانچے ملے نيں تیراں مرد اک عورت تے اک بچہ۔ انہاں وچوں کسی نے گنگن پہن رکھے سن، کسی نے انگوٹھیاں تے کسی نے منکاں دے ہار۔ ایہ لوک یقینا اک ہی حملے وچ قتل ہوئے نيں۔ اک آدمی دی کھوپئی وچ 142 ملی میٹر لمبا کٹاؤ اے۔ جو یقینا تلوار یا خنجر دا زخم اے۔ بعض دوسری کھوپڑیاں اُتے تشدد دے آثار نيں۔ صاف پتہ چلدا اے ایہ لاشاں شہر دی آخری تباہی دے وقت کيتیاں نيں۔ ڈاکٹر جارج ایف ڈیلز وچ 1946 وچ موہنجودڑو دی کھدائی وچ پنج ڈھانچے ڈھونڈے جو چاراں شانے چت پئے سن ۔ ایہ گلی دے اک کونے توں ملے نيں۔ ویلر دا خیال اے شاید ایہ لوک حملے دے وقت چھپے ہوئے کھڑے سن ۔ انہاں وچ تن مرد، اک عورت تے اک بچہ اے۔ انہاں دا زمانے وی موہنجودڑو دا آخری زمانہ سی ۔
اک گلی وچ چھ ڈھانچے انہاں وچ اک بچہ ملیا اے ۔
اک گلی وچ اک ڈھانچا ملیا اے ۔
اک جگہ نو ڈھانچے ملے نيں جو مڑے تڑے سن ۔ ایسا لگدا اے کسی نے جلدی وچ نو لاشاں گڑھے وچ ڈال دتی نيں۔ مگر انہاں دے پاس ہاتھی دے دو وڈے دانت ملے نيں۔ اس دا مطب اے ایہ ہاتھی دے دانت دا کم کرنے والا کنبہ سی ۔ جو جلدی وچ بھج رہیا سی کہ قتل ہو گیا تے کسی نے انہاں نوں گڑھے وچ ڈال کر اُتے توں مٹی ڈال دی۔ ایہ واحد شعوری طور اُتے دفن کیتے گئے نيں۔ ایہ وی شہر دا آخری زمانہ اے ۔
کل اٹھتی لاشاں اس افراتفری دی حالت اس گل دا ثبوت اے کہ شہر وچ قتل عام ہويا سی ۔ قلعہ لاشاں توں پاک اے۔ ویلر دا خیال ظاہر کیتا اے فاتحین نے لاشاں قلعہ توں باہر دور پھینکی ہاں گی۔ تاکہ اوتھے کچھ توں عرصہ تک رہے سکن۔ شہر وچ اگ لگائی ہوئے گی ۔
ویلر نے ایہ خیال ظاہر کیتا کہ دوسری ہزاروی پہلے مسیح وچ بلکہ اس دے وسط وچ یعنی 1500 پہلے مسیح وچ آریاواں نے حملہ کرکے اس شہر نوں تاراج کیتا ہوئے گا۔ رگ وید وچ اے انہاں نے قلعہ بند شہراں (پور) نوں تباہ کیتا اک شہر نوں وسیع (پرتھوی) کیتا تے چوڑا (اروی) کیتا۔ اک جگہ سو دیواراں والے قلعے نوں فتح دا ذکر اے۔ آریاواں نے اپنے دیوتا اندر نوں قلعے تباہ کرنے والا ’ پورم ور ‘ وی کہیا اے۔ جو دیوداس دے نوے قلعےآں نوں تباہ کردا اے۔ اک ہور جگہ مقامی دیوتا ’ شام پرا ‘ (شام بھریا) دے نوے قلعے تباہ کردا اے۔ اوہ قلعےآں نوں اس طرح نیست و نابود کردا اے جس طرح اگ کپئے نوں کھا جاندی اے ۔
ان سیکڑاں قلعےآں دے کچھ ثبوت آثار قدیمہ دی مدد توں پاکستان دے طول و عرض وچ مل چکے نيں۔ انہاں قلعےآں دی تباہی نوں زمانہ اوہی اے جو رگ وید دے گیتاں وچ تباہ ہونے والے قلاں دا اے۔ ویلر کہندا اے کہ سندھ دی رہتل آریاواں دے آنے دے تھوڑا عرصہ پہلے تباہ ہو گئی تاں بے شمار قلعے اس مختصر توں عرصے وچ کس نے بنادتے، جنہاں نوں آریاواں نے تباہ کیتا۔ لہذا ایہ مننا پئے گا کہ زوال آمادہ رہتل سندھ 1700 ق م وچ آریاواں دے ہتھوں تباہ ہوئی۔ مگر آریاواں دا حملہ آخری عنصر دی حثیت رکھدا اے۔ معلوم ایسا ہُندا اے کہ وادی سندھ دی رہتل اک مرتکز تے منظم ریاست تے سلطنت دی پیداوار سی۔ اس گل دا سب توں وڈا ثبوت اس وسیع و عریض علاقے وچ یکسانی اوزان، پیمانے، مہراں، ظروف، آلات پیداوار، رسم الخط، فن تعمیر تے ٹاون پلاننگ اے۔ بغیر اک ریاست دے تے اک مرکزی حکومت دے اِنّی سختی توں انہاں چیزاں دا نفاذ دور دور علاقےآں وچ ناممکن اے۔ ایہ ہر گز رضاکارانہ یا خود رو یا اتفاقیہ نئيں۔ قانون دی سخت گیری دے تحت جنم لے سکدی اے ۔
سماج غلام داری سی جس وچ حکمران طبقات دا پس منظر رکھنے والے لوکاں دے گروہ یا قبیلے سن ۔ ہو سکدا اے ایہ اک ہی قبیلہ یا گروہ یا برادری ہوئے۔ انہاں دا حکومت کرنے دا جواز انہاں دی مذہبی قیادت وچ سی ۔ اوہ مذہبی سربراہ وی سن ۔ چونکہ قدیم مذہبی سربراہ معاشرے دا بینکار ہُندا سی ۔ جو ودھ پیداوار نوں نذراناں دی شکل وچ وصول دے جمع کردا سی ۔ اس لئی اس دا قدرتی اتحاد تاجراں توں ہويا۔ گویا حکمران طبقات مذہبی پرہتاں تے تاجراں اُتے مشتمل سی ۔ ایہ آزاد شہری سن ۔ دوسری طرف کسان تے دستکار غلام طبقات دی حثیت رکھدے سن ۔ گنکوفسکی دا کہنا اے کہ سندھ رہتل ابتدائی غلامی دے معاشرے دی رہتل سی ۔
کوئی رہتل اس وقت تک جنم لے نئيں سکدی جدوں تک پہلے سماج نہایت واضح طبقات وچ تقسیم نہ ہوچکيا ہوئے۔ لہذا وادی سندھ دے طبقاتی ڈھانچے نوں سمجھنے دے لئی پیداوری ڈھانچے نوں سمجھنا ضروری اے۔ کوسامبی نے وڈے اناج گھر دے نال وڈی چکیوں تے پاس ہی غلاماں دی رہائش دا حوالہ دے کے ایہ نتیجہ اخذ کیتا کہ ایہ غلام مندراں دے غلام سن ۔ جے ایسا اے تاں مذہب دا ادارہ پیداواری ڈھانچے وچ اک اہم کردار ادا کردا سی ۔ تجارت تے ذرائع آمد و رفت نوں وی منظم کردا سی ۔
عام لوک تاں اپنے گھراں وچ مخصوص کھرل وچ موسل توں آٹا پیستے سن ۔ لیکن حکمران طبقات تے ریاستی ادارےآں مثلاً فوج تے حاکم خانداناں دے لئی تھوک آٹا پیسا جاندا سی ۔ برتناں تے اِٹاں دی تھوک پیداوار ہُندی سی۔ تعمیر دے کم وچ لوکاں دی بھاری تعداد مصروف رکھی جاندی سی۔ صنعت و حرفت تے دستکاریاں دی پیداوار تھوک دے حساب نال ہُندی سی۔ تھوک پیداوار تے شہر دا لازم و ملزوم دا رشتہ سی ۔ دونے دا اک دوسرے اُتے انحصار سی ۔ صرف ایہی نئيں زراعت وی مختصر تے نجی تے انفرادی نئيں سی بلکہ تھوک دے حساب توں سی ۔
اس ابتدائی معاشرے وچ استحصال دا سب توں وڈا بجھ زراعت اُتے سی تے اس دے بعد دستکاری تے صنعت و حرفت پر۔ شہری دستکار غلاماں دی حالت پینڈو زرعی غلاماں توں ضرور بہتر ہوئے گی۔ غلاماں دی اکثریت بہرحال کسان ہوئے گی۔ ایہی وجہ اے وڈے وڈے قلعہ بند شہر بنے۔ جنہاں وچ مذہبی پیشواواں تے تاجراں نے رہاہش اختیار کيتی۔ انہاں دی خڈمت دے لئی دستکار غلام شہر وچ رہندے سن ۔ اناج دے ذخائر حکومت دے قبضے وچ سن تے انفرادی گھراں وچ غلے دا ذخیرہ نئيں پایا گیا۔ جس دا مطلب اے کوئی امیر زمیندار شہراں وچ نئيں سن ۔ دوسرے لفظاں وچ زمین بادشہ (پروہت) دی ملکیت سی، انفرادی ملکیت وچ نہ سی۔ ایسا معلوم ہُندا اے موسمی تبدیلیاں دے علاوہ آبادی وچ زبردست اضافہ ہو گیا۔ جدوں کہ کاشکاری دے لئی ہور زمیناں حاصل نئيں کيتی جاسکن یا ہور جنگل صاف نئيں کیتے جاس دے تے جو پیداواری ڈھانچہ موجود سی اوہ پورے سماج دی کفالت کرنے توں قاصر رہنے لگیا۔ انہاں حالات وچ استحصال برداشت توں باہر ہو گیا تے کسان بغاوتاں ہونے لگاں۔ تجارتی قافلاں اُتے ڈاکوواں دے حملے تے شہراں اُتے کساناں دے حملے ہونا فطری سی گل اے۔ انہاں روز روز دی بغاوتاں نے سلطنت نوں بہت کمزور کر دتا۔ جگہ جگہ ریاستی مشنری شکست و ریخت دا شکار ہونے لگی۔ غلاماں دی بغاوت دا لامتناہی سلسلہ اوہ بنیادی سبب اے جس نے سندھ رہتل تے سندھ سلطنت نوں تباہ و برباد کر دتا۔ متفرق شہراں دے بار بار جلنے تے اس دے بعد کمتر دستکاری دے مروج ہونے دے بوہت سارے ثبوت آثار قدیمہ نے فراہم کیتے۔ ایہ کمتر دستکار پینڈو کمی سن جو سماج دی پست ترین سیڑھی اُتے سن ۔ ایہ کوئی باہر توں آنے والی فاتح اقوام دے افراد نئيں سن ۔ مقامی غلام سن ۔ ایہی وجہ اے سندھ دا کوئی شہر یا قصبہ تباہ ہُندا تاں اگلی مرتبہ کمتر سبھیاچار دیکھنے وچ آندی۔ ایہ صورت حال سی جدوں آریاواں دے وحشی قبیلے مغرب توں داخل ہوئے تے انہاں دے پے درپے حملےآں نے سلطنت دی اِٹ توں اِٹ بجا دتی ۔
جد سلطنت منتشر ہوئی تاں مذہبی لوکاں دے نال تاجراں دا اقتدار ختم ہو گیا۔ شہری دستکار وی تباہ و برباد ہو گئے۔ آریا تجارت نوں منظم کرنے دی صلاحیت توں محروم سن ۔ مقامی زراعت پیشہ لوکاں دی سبھیاچار پینڈو پسماندہ، تنگ نظر تے کھردری سی۔ ایہ لوک دیہاتاں وچ رہندے سن ۔ خواہ اک جگہ آبادی بہت زیادہ وی ہوئے گی، مگر اس آبادی شکل اک پنڈ دی شکل دی سی۔ سیاسی اقتدار وسیع علاقے اُتے پھیلیا تے مرتکز نئیں سی ۔ ریاست بکھر چکی سی۔ پہلے حکمراناں دی وفاداری تجارت و دستکاری تے گلہ بانی توں سی۔ لہذا وسیع علاقےآں وچ اقتدار دا توازن رکھ کر انہاں نوں یکجا رکھ سکدے سن ۔ کاشتکاراں دی وفاداری زمین توں سی اوہ وسعت خیال دے عادی نئيں سن ۔ جدوں ریاست دا انہدام ہويا تاں سلطنت چھوٹے ٹکراں وچ بٹ گئی۔ شاید کئی سو یا اس توں وی زیادہ خود مختیار حکومتاں بن گئياں۔ اس دے نال انہاں دا رسم الخط، اوزان، پیمانے، مہراں تے ہور چیزاں جو مرکزی حکومت دے تحت سن یکسر ختم ہوگاں۔ اس طرح کہ گویا کدی سی ہی نئيں یا جداں کوئی دوسری قوم آکے بس گئی ہوئے۔ حلانکہ ایسا نہ سی صرف مقامی ڈھانچہ تباہ ہويا سی تے اس دے نال انہاں دا استحصالی نظام وی تباہ ہو گیا سی ۔ جو انہی اوزان، پیماناں، رسم الخط تے شہری انتظامیہ تے رسد تے حمل وغیرہ اُتے مشتمل سی ۔
آریاواں دا اپنا کوئی رسم الخط نئیں سی، نہ فن تعمیر سی، نہ انہاں نے دوبارہ قابل ذکر تعمیرات کيتیاں ۔ اس دا مطلب سی کہ نہ صرف انہاں نے شہراں نوں تباہ کیتا بلکہ پیداوار دے پورے نظام ۔۔۔ شہری تے زرعی ۔۔۔ تمام نوں تہس نہس کرکے رکھ دتا۔ رگ وید وچ وی اے کہ اندر ندیاں نوں ورتر شیطان توں آزاد کر دتا۔ اوہدی حقیقت ایہ اے کہ آریاواں نے وادی سندھ دے سیکڑاں بند یا گبر بند توڑے تے رکے ہوئے پانیاں نوں آزاد کرایا ۔۔۔ ورتر کسی شیطان دا ناں نئيں بلکہ بند یا رکاوٹ دا ناں اے۔ رگ وید وچ اے کہ ’ ورتر سانپ دی طرح ڈھلوان اُتے لیٹا سی ۔ دریا اپنی جگہ جامد (تستا بھانا) سن ۔ جدوں اندر نے اپنا وجر (دھجیاں اڈاؤݨ والا ہتھیار) شیطان اُتے ماریا تاں زمین بل کھا گئی۔ پتھر رتھ دے پہیاں دی طرح لڑھکے۔ رکے ہوئے پانی شیطان دے لیٹے بدن اُتے توں بہنے لگے۔ ( رگ وید 8۔4، 19۔4 تے 3، 15۔2 ) سوال پیدا ہُندا اے آریاواں نوں کیتا پئی سی کہ انہاں بندےآں نوں توڑتے۔ اس دے جواب دے لئی کوئی مواد ساڈے پاس نئيں اے۔ لیکن وادی سندھ دی معیشت دی بنیاد زراعت اُتے سی تے آبپاشی دا انحصار انہاں بندےآں اُتے سی ۔ اس معیشت اُتے کنٹرول مذہب دے ذریعے سی ۔ چھوٹے مذہبی پیشوا یقینا دریاواں دے کنارےآں، ندیاں دے کنارے تے بندےآں دے کنارے کٹیاواں وچ رہندے ہون گے۔ اس طرح ایہ سیاسی اقتدار دی علامت بن گئے سن ۔ جنہاں نوں مخالف تاراج کردے رہندے سن ۔
وادی سندھ دے لوکاں دے پاس کلہاڑی بغیر سوراخ تے اس لئی بغیر دستے دے سی۔ اس دے پاس پسلی دار بھالے نہ سن ۔ تلواراں نہ سن۔ نہر، ہل، مٹی دی تختیاں جنہاں اُتے طویل تحریر کندہ کردے سن نہ سن ۔
ماخذ: یحیا امجد۔ تریخ پاکستان قدیم دور