وادی سندھ رہتل دے مجسمے تے مورتیاں
تانبے تے کانسی دے مجسمے[سودھو]
( 1 ) موہنجودڑو دی رقاصہ سرزمین پاکستان دے قدیم کاریگراں دی مہارت دا شہکار اے۔ ایہ مجسمہ اج وی دنیا بھر وچ وادی سندھ دی رہتل دی علامت بن گیا اے۔ اس دے پیر تے ٹخنے غائب نيں تے موجودہ حالت وچ اوہدی اونچائی 1/2 4انچ اے۔ ایہ مونجودڑو وچ اک گھر وچ سطح زمین توں چھ فٹ چار انچ تھلے مدفون ملیا سی ۔ ایہ اک کم سن فنکارہ اے، جو خوشی توں چور، زیوارات وچ لدی جام شراب اس دے ہتھ وچ لئی برہنہ رقص کر رہی اے۔ دایاں ہتھ اس نے کولہے اُتے رکھیا اے تے کبھے ہتھ وچ غالباً پیالہ پھڑیا ہويا اے۔ بایاں ہتھ کندھےآں تک چوڑیاں وچ چھپا ہويا اے تے سجے بازو وچ اس نے چند گنگن پہنے ہوئے نيں۔ اوہدی شکل بلوچستان دی قدیم آبادیاں نال ملن والی مٹی دی مورتیاں وچ دیکھائی گئی عورتاں ورگی اے۔ کانسی دا ایہ اصل مجسمہ نیشنل میوزم آف انڈیا دہلی وچ اے ۔
( 2 ) کانسی دا اک ہور چھوٹا جہا مجسمہ وی اے جو بناوٹ وچ معمولی اے ۔
( 3 ) اک تیسرا مجسمہ اے جس وچ پیر نظر آ رہے نيں۔ جنہاں نے پائل پہن رکھی اے۔ اوہدی بناوٹ عمدہ اے۔ اسیں قیاس کرنے وچ بجانب نيں کہ موہنجودڑو دی رقاصہ نے وی پائل پہن رکھی ہوئے گی ۔
( 4 ) تن بیل گاڑیاں وی ملی نيں۔ اک دے پہیے نيں جو ٹھوس نيں۔ دوسرا پہیاں دے بغیر مگر زیادہ نفیس اے ۔
مجسمے[سودھو]
مہراں دی طرح وادی سندھ دی رہتل دی اک نہایت ہی شاندار یادگار پتھر دے اوہ گیارہ مجسمے نيں جو مختلف شہراں توں ملے نيں۔ ہڑپہ توں دو ہور مجسمے ملے نيں جنہاں دا اس رہتل دی پیداوار ہونا مشکوک سمجھیا گیا اے تے انہاں دے بعد دے زمانے دی تخلیق ہونے دا شک کیتا گیا اے۔ لہذا انہاں نوں ایتھے نظر انداز کیتا جاندا اے۔ انہاں مجسماں دی تفصیل کچھ ایويں اے ۔
( 1 ) موہنجودڑو نال ملن والا صابن پتھر توں تراشہ ہويا داڑھی والا پجاری دا مجسمہ جس دا نچلا دھڑ ٹٹیا ہويا اے۔ جو کچھ ملیا اے ایہ ست انچ اُچا اے۔ اس نے اجرک اوڑھ رکھی اے۔ پگٹ نے اسنوں کشیدہ کاری شدہ چادر کہیا اے۔ چادر اُتے تن پھُلاں والے پھُل بنائے گئے نيں تے سجے بازو اُتے جو تعویز باندھاگیا انہاں وچ دھات دی غالباً سونے دی پٹریاں جڑی ہون گی۔ کیوں کہ انہاں دے کنارے ابھرے ہوئے نيں تے اندر گہرائی اے۔ اس طرح اکھاں تے کناں وچ غالباً سونے دا جڑاؤ کم کیتا ہوئے گا۔ اس طرح دونے کناں دے پِچھے سوراخ کیتے گئے نيں۔ جس توں اندازہ ہُندا اے کہ غالباً گلے وچ سونے دا کالر پہنانے دے لئی کالر دے دونے سراں دے کنڈے ایتھے پھنسائے جاندے ہون گے۔ اصل مجسمہ نیشنل میوزم آف پاکستان کراچی وچ خفیہ محفوظ اے۔ نمائش دے لئی نقل رکھی گئی اے ۔
( 2 ) چونے دے پتھر دا 1/2 5انچ دا مجسمہ جو گھسا پٹا اے ۔
( 3 ) چونے دے پتھر دا ست انچ اُچا سر اوہدی مونچھاں منڈی ہوئیاں نيں تے مختصر داڑھی وی اے بال گنگی کر کے جوڑا بنایا گیا اے۔ آرائش گیسو وچ کمال درجے دی نفاست اے۔ اسنوں کھود کے نکالنے نے اسنوں پورٹیٹ قرار دتا سی ۔ یعنی کسی حقیقی فرد دا مجسمہ اے۔ اوہدی مونچھاں صاف بال ترتیب توں بنے ہوئے نيں۔ داڑھی مختصر چہرے دے نقوش ملدے جلتے، مجسمہ دی تیکنک اک ورگی۔ ہن ظاہر اے کہ مجسمہ کسی غریب یا عام آدمی دا بننے توں رہیا۔ ایہ طبقہ امرائ یا صاحبان اقتدار توں تعلق رکھدے ہون گے۔ انہاں دی وضع قطع ایسی سی جو مذہبی رنگ و روپ رکھدی سی ۔
( 4 ) چونے دے پتھر دا پونے اٹھ انچ اُچا سر۔ بالاں دا اسلوب جداں اے اُتے والے جداں۔ سر دے پِچھے جوڑا۔ داڑھی نئيں اے ۔
( 5 ) سنگ جراحت دا مجسمہ۔ اک بیٹھا ہويا شخص۔ اونچائی 1/2 11انچ۔ قمیض نئيں پہنی۔ کمر وچ دھوتی بنھی اے۔ جو گھٹنیاں توں قدرے تھلے تک پہنی اے۔ باریک کپڑے دا صافہ کبھے کندھے اُتے ڈالیا ہويا اے۔ جو سجے بازو دے تھلے توں ہو کے لنگھدا اے۔ جس نوں اس نے کبھے ہتھ توں پھڑ رکھیا اے۔ مجسمے دا سر ٹٹیا ہويا اے۔ بناوت غیر معیاری اے ۔
( 6 ) سنگ جراحت دا مجسمہ۔ آلتی پالتی مار کر اک شخص بیٹھا ہويا اک شخص اونچائی 1/2 16انچ اے۔ دایاں گھٹنا اٹھیا ہويا اے۔ دونے ہتھ گھٹنیاں وچ دھرے نيں۔ اس شخص نے اک دھوتی جہی بنھ رکھی اے۔ چہرے اُتے داڑھی اے۔ مگر ہور تفصیلات گھس چکياں نيں۔ چہرہ سر توں وڈا اے۔ ایہ خرابی سارے مجسمیاں وچ اے یا فیر حقیقت ہی ایسی سی۔ کہ لوکاں دے سر چھوٹے تے چہرے وڈے ہُندے سن ۔
( 7 ) چونے دے پتھر دے اک مجسمہ دا ٹکرا جس وچ صرف گھٹنے اُتے ہتھ رکھیا ہويا نظر آ رہیا اے ۔
( 8 ) چونے دے پتھر دا 1/2 8انچ اُچا مجسمہ۔ اک آدمی پالتی مار کے بیٹھیا ہويا اے۔ جس نے ہتھ گھٹنے اُتے ہتھ رکھیا اے۔ ٹخنیاں توں ذرا اُتے پنڈلیاں دے ارد گرد سوراخ کیتے گئے نيں۔ جس دا مطلب اے کوئی پائل پہنائی گئی سی بیٹھنے دا انداز 6 نمبر اک ورگا اے ۔
( 9 ) کسی جانور دا ٹکڑا جو چونے دے پتھر توں بنایا گیا سی ۔ اس ٹکڑے دی اونچائی 1/2 4انچ اے۔ ایہ غالباً دنبے دا مجسمہ اے ۔
( 10 ) چونے دے پتھر دا آلتی پالتی مارے اک شخص۔ ایہ مجسمہ 1/2 8انچ اے۔ اس صفائی ستھرائی تے تکمیل نئيں کيتی گئی تے حالے کھدرا اے۔ اس شخص دے ہتھ وی گھٹناں اُتے نيں تے اس نے وی دھوتی پہن رکھی اے۔ سر دے ارد گر پٹی ہاندھی ہوئی اے۔ بیٹھنے دا انداز 6 نمبر ورگا اے ۔
( 11 ) چونے دے پتھر دا دس انچ اُچا کسی اساطیری جانور دا مجسمہ۔ اس دا سر کافی ٹُٹ چکيا اے۔ لیکن فیر وی دنبے دے سینگ تے ہاتھی دی سونڈ پہچانی جاسکدی۔ باقی سارا بدن دنبے دا اے ۔
انہاں گیارہ مجسمیاں دا مجموعی جائزہ لاں تاں معلوم ہُندا اے کہ پنج مجسمیاں وچ اک ایسا شخص دیکھایا گیا اے جو آلتی پالتی مارے بیٹھا اے۔ یقینا ایہ کوئی گیانی دھیانی اے جو مذہبی استغراق ( گیان دھیان، مراقبے ) وچ اے۔ ویلر دا خیال اے ایہ دیوتا اے۔ لیکن ایہ زیادہ درست اے ایہ کوئی مذہبی رہنما اے۔ رشی منی، پیر فقیر۔ کیوں کہ بعد وچ بدھ دے مجسمے اسی حالت وچ ملدے نيں۔ دنبے تے ہاتھی دی شکل والا مجسمہ وی مذہبی اے۔ کیوں کہ تن شاخاں والا پھُل اس وچ بار بار بنایا گیا اے۔ گویا گیارہ وچوں ست مجسمے یقینا مذہبی اہمیت دے نيں۔ باقی ٹکڑے بہت مختصر نيں ۔
مورتیاں[سودھو]
مٹی دیاں بہت ساریاں مورتیاں ملی نيں۔ جنہاں وچ انسانی مورتیاں وی نيں تے حیوانی مورتیاں بھی۔ کل مورتیاں دا تن چوتھائی حصہ حیوانی موتیاں اُتے مشتمل اے تے چوتھا حصہ انسانی مورتیاں اُتے مشتمل اے۔ انہاں اُتے عموماً سرخ رنگ چڑھایا گیا اے تے بعض اُتے پالش کيتی گئی اے۔ انہاں دی تفصیل ایہ اے ۔
# اک مرد دی مورتی جس دی داڑھی موچھاں صاف نيں۔ اوہدی ناک لمبی، اکھاں وڈی تے ابھری ہوئی تے ٹھوڑی نہ ہونے دے برابر اے۔ ویلر دا خیال اے کہ ایہ سامی النسل مرد دی شکل اے۔ لیکن ایہ مقامی کلی مورتیاں ورگی اے ۔
( 2 ) اک عورت دی مورت جس نے بال سنوانے دے بعد سر اُتے تاج پہن رکھیا اے تے اک مختصر سی دھوتی جو جانگئے توں زیادہ لمبی نئيں اے پہن رکھی اے تے گھٹناں توں کافی اُتے ہی ختم ہوجاندی اے۔ ایداں نقوش، وضع قطع تے لباس والی مورتیاں اکثر مل جاندیاں نيں۔ ایہ نمائندہ مورتی اے تے دیوی ماں وی ہوسکدی اے تے ایہ وی ہو سکدا اے کہ اس دے سر اُتے جو تاج اے اسنوں چراغ دے طور اُتے استعمال کیتا جاندا ہوئے۔ کیوں کہ اس وچ دونے طرف پیالہ نما بناوٹ اے ۔
( 3 ) مٹی دی بہت ساریاں مورتیاں مضحکہ خیز نيں تے مذہبی مجسمیاں توں زیادہ کھلونے معلوم ہُندے نيں۔ انہاں دا چہرہ تفصیلات توں خالی اے تے نہایت مضحکہ خیز نيں۔ اس وچ مقامی نقوش دی جھلک دیکھی جاسکدی اے ۔
( 4 ) دیوی ماں دی مورتیاں۔ انہاں دی تعداد بہت زیادہ اے۔ انہاں مورتیاں وچ اک ایسی عورت دی شبیہ اے۔ جس نے ہار تے گلوبند پہن رکھے نيں۔ گلے وچ یکے بعد ہور کئی گلوبند نيں۔ ہار ناف تک پہنچدے نيں تے سر اُتے تاج اے۔ انہاں مورتیاں دے نقوش اوہی نيں، جو ہور مورتیاں دے تے اوہی مقامی رنگ اے جو قدیم زمانے توں چلا آ رہیا اے ۔
( 5 ) کافی ساری زنانہ مورتیاں نوں گھریلو کم و کاج کردے دیکھایا گیا اے۔ مثلاً آٹا گوندھتی ہوئی عورت ۔
( 6 ) حیوانی مورتیاں وچ زیادہ تر چھوٹے سینگاں والے بیلاں دی مورتیاں نيں، بھینس وی اے تے گائے مفقود اے۔ اس دے علاوہ بندر، ہاسی، سور، گینڈا، اکا دکا بھیڑ تے کتا وی مورتی دی شکل وچ دیکھنے نوں ملدا اے۔ موہنجودڑو توں گھوڑے دا مجسمہ وی ملیا اے۔ جانوراں دے دیومالائی مجسمے وی ملے نيں۔ مثلاً چہرہ داڑھی والے مرد دا تے بدن کسی جانور دا۔ اس دے سینگ وی بنائے گئے نيں۔ ایہ تمام مجسمے ہتھ دے بنائے گئے نيں تے انہاں دے لئی سانچے دا استعمال کم نظر آندا اے۔ انہاں وچ بیشتر مجسمے سادہ تے مہارت توں خالی نيں۔ انہاں وچ اک اُتے بکری دا شبہ ہُندا اے۔ لیکن جنہاں وچ مہارت نظر آندی اے اوہ انتہائی درجہ دی اے۔ مثلاً بھینس تے گائے دے مجسمے وچ مہارت کمال دی اے ۔
( 7 ) مٹی دی بنی بیل گاڑیاں، انہاں دے پہیے ٹھوس نيں۔ انہاں دے پہیے جداں دے پہلے ٹھوس لکڑی دے ہُندے سن ۔ ایہ سب کھلونے نيں۔ انہاں وچوں بعض دے سر علاحدہ بنا کے جوڑے گئے نيں۔ جو اک دھاگے دے ذریعے بیل گاڑی دے لیور توں بنائے جاندے سن تے کھلونے نوں اک دھاگے توں بنھ کر بچے کھچدے ہون گے تاں لیور دے زمین دے ٹکرانے سر ہلدا ہوئے گا ۔
متفرق اشیاء[سودھو]
مٹی دیاں کئی ننھی منی چیزاں بنائی جاندیاں سن۔ جنہاں وچ مٹی سیٹیاں جو پرندےآں خاص کر مرغیاں دی شکل دیاں نيں۔ اس دے علاوہ مٹی دے گول جھنجنے جنہاں وچ مٹی دی باریک گولیاں پائیاں جاندیاں سن۔ مٹی دے بنے ہوئے گول تے چوکور پانتاں۔ مٹی دے جھانوے، مٹی دے ننھے پنجرے جنہاں وچ جھینگر رکھے جاندے ہون گے تے مٹی دے چوہے دان وی ملے نيں۔ بعض مجسمے مٹی دی بجائے صابن پتھر نوں پیس کے پانی وچ گوند کر بنائے جاندے سن تے انہاں اُتے روغن وی چڑھایا جاندا سی ۔ جدوں انہاں نوں پکایا جاندا سی تاں ایہ دوبارہ پتھر دی طرح مظبوط ہوجاندے سن تے انہاں دا رنگ ہلکا نیلا یا ہرا ہوجاندا سی ۔ اس مواد توں بنے ہوئے ننھے منے گلہری، کتے، بندر، بھیڑ تے ایداں جانوراں دے نيں۔ ایہ اگرچہ چھوٹی چیزاں نيں، لیکن انہاں دی تخلیق دا عمل پیچیدہ تے مہارت طلب اے۔ اس لئی انہاں نوں دستکاری دی اعلیٰ سمجھنا چاہیدا۔ اس طرح دے ننھے منے برتن وی نيں ،
پختہ مٹی دی بہت ساریاں کھلونا گڑیاں تے دوسرے کھلونے ملے نيں۔ مٹی دے بنے رتھ تے چھکڑے نيں۔ مٹی دی بنی پرندےآں دی شکل دی سیٹیاں نيں جو اج وی پھونک ماریئے تاں بجدیاں نيں۔ دو اِٹاں اُتے ایداں پانسے بنے نيں جنہاں توں پانسا سُٹ کے کھلینے والا کوئی کھیل کھیلا جاندا ہوئے گا۔ پانسیاں جو نشانات لگے نيں انہاں دا طریقہ موجودہ طریقہ کار توں مختلف اے۔ موجودہ پانسے اُتے کوئی سی دو مخالف سمتاں دا مجموعہ ست بندا اے۔ یعنی اک دے مخالف چھ نيں، دو دے مخالف پنج، تن دے مخالف چار تے پنج دے مخالف چھ۔ ایہ کہنا مشکل اے کہ لوک انہاں کھیلاں اُتے جوا کھیلتے سن یا نئيں ۔
ماخذ[سودھو]
یحیا امجد۔ تاریخ پاکستان، قدیم دور
ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دوم