وادی سندھ رہتل وچ تانبے تے کانسی دیاں شیواں تے برتن
تانبے تے کانسی دی مصنوعات[سودھو]
وادی سندھ دی رہتل وچ دھات دیاں جو چیزاں کھدائی وچ ملیاں نيں انہاں توں معلوم ہُندا اے کہ اس زمانے وچ کاریگری دے اوزار وچ تے جنگی ہتھیاراں وچ کانسی تے تانبے استعمال کیتا جاندا سی ۔ سماج دے بنیادی صنعتی اوزار تے جنگی ہتھیار انہاں دھاتاں اُتے مشمل سن ۔ مگر انہاں دی حثیت ثانوی سی۔ لہذا وادی سندھ دی رہتل کانسی دی رہتل سی تے ایہ زمانہ کانسی دا زمانہ سی ۔ اس رہتل دے ابتدائی زمانے وچ دھاتاں نوں پگھلا کے اوزار بݨاؤݨ دا طریقہ مروج ہوچکيا سی۔ دھات پگھلانے دا فن دریافت ہونے توں پہلے قدرتی دریافت شدہ تانبے نوں کوٹ کر پیٹ کر چیزاں بنانے دا طریقہ رائج سی ۔ انہاں اوزاراں وچ جو تانبا استعمال ہويا اے، اس وچ نکل برائے نام اے۔ 0.5 فیصد یا زیادہ توں زیادہ اک فیصد۔ لیکن ایہدے مقابلے وچ سنکھیا بہت زیادہ اے۔ سنکھیا دی زیادتی اس گل دا ثبوت اے کہ تانبہ مقامی کاناں توں کڈھیا جاندا سی کیونکہ میسوپوٹیمیا تے مغربی ایشیا دے مُلکاں وچ ایہ زہر مفقود اے یا نہ ہونے دے برابر ۔
تانبے وچ جے دس فیصد دے نیڑے قلعی ملادِتی جاوے تاں اوہ کانسی بݨ جاندا اے۔ کانسی تانبے توں کدھرے زیادہ سخت دھات اے۔ اک عجیب حسن اتفاق اے کہ دنیا وچ کئی جگہ زیر زمین تانبا تے قلعی دے ذخائر کول کول پائے جاندے نيں۔ وادی سندھ دی رہتل اپنے پختہ دور دے آغاز توں ہی کانسی دے اوزاراں توں مالا مال اے۔ انہاں لوکاں دا دھات سازی دا فن کافی ترقی یافتہ سی تے اوہ پگھلا کے ڈھالݨ، ملائے جاݨ تے کُٹ پِٹ کے ڈھالݨ دے فن توں واقف سن۔ جے سادہ تانبے نوں پگھلیا کے کِسے سانچے وچ پایا جاوے تاں اوہدے اندر بلبلے رہ جاندے نيں۔ انہاں بلبلیاں نوں ختم کرن لئی اوہ لوک سنکھیا یا قلعی یا دونے دی تھوڑی مقدار ملاؤندے سن۔ اس پگھلی ہوئی دھات نوں موم دی مدد توں بنائے گئے مٹی دے سانچاں وچ ڈالدے سن ۔ ایہی وجہ اے انہاں وچ غضب دی صحت تے اعلیٰ معیار دی صفائی ہُندی سی۔ موہنجودڑو دی رقاصہ اس ٹیکنالوجی دا شہکار اے تے وی بہت ساریاں چیزاں ايسے تیکنک توں بنائی جادیاں سن ۔
تانبے تے کانسی دے جو اوزار ملے نيں انہاں وچ سِدھیاں تے چپٹیاں کلہاڑیاں، چھنیاں، چاقو، چھریاں، استرے، برچھے، بھالے تے مچھلی پھڑن دے کانٹے بݨائے جاندے سن۔ کلہاڑیاں وچ لکڑی لاؤݨ دا سوراخ نئيں ہُندا سی حالانکہ لکڑی دے ڈنڈے لئی سوراخ والیاں کلہاڑیاں دا رواج میسوپوٹیمیا تے سومیر وچ عام سی۔ ایہدا مطلب اے کہ ایہ مقامی تیکنک سی جو قدیم زمانے توں چلی آ رہی سی۔
دھات دے جو برتݨ ملے نيں انہاں وچ اکثر تاں تانبے دے بݨے ہوئے نيں۔ البتا کدھرے کدھرے چاندی دے برتݨ وی ملے نيں۔ انہاں وچ ڈونگھے پیالے تے گلدان شامل نيں۔ ایہ انتہائی امیر یا حکمران خاندان دے استعمال وچ رہندے ہوݨ گے ۔
ایہی سبھ برتݨ مٹی دے بݨے ہوئے ملے نيں۔ گویا سماج انتہائی امیر تے انتہائی غریب طبقات وچ بٹیا ہويا سی۔ برتݨاں دی بناوٹ وچ تے حسن تے نفاست دی کمی، جمالیاتی سطح دی پستی تے اسالیب دی یکسانی نمایاں اے۔ جو اس گل دا ثبوت اے کہ سماج کہ ایہ صورت طویل عرصہ توں سی۔ حکمراناں وچ نويں خیالات یا جدیدیئت دی امنگ نئیں سی تے دستکاراں تے فنکاراں وچ کم کرن نال محبت تے جوش نئیں سی۔ اوہ کامیاں دی طرحاں سال بھر مقررہ اجرت اُتے کم کردے ہوݨ گے تے محنت تے فن دی ترقی وچ انہاں دے معاوضے وچ اضافے دا امکان نئیں سی۔ اوہ بیگار سمجھ کے ایہ کم کردے ہوݨ گے۔ دھات سازی دی مہارت تاں موجود سی پَر اوہ غیر دلچسپ روٹین دی صورت رکھدی سی۔
مٹی دے برتݨ[سودھو]
وادی سندھ دی رہتل دے خاکی ظروف عمومن چاک دے بݨے ہوئے نيں۔ لیکن اس رہتل دے سارے عرصے وچ ہمیشا اک قلیل تعداد برتݨاں دی ہتھ نال بݨدی رہی اے۔ اس رہتل دے خد و خال متعین کرن لئی مٹی دے برتݨ اِنّی زیادہ اہمیت نئيں رکھدے، جِنّے قدیم گیدروشی سبھیاچار نوں سمجھݨ لئی اوتھے دے برتݨ اہمیت رکھدے سن۔ ایتھے برتݨاں دی تھوک پیداوار کيتی جاندی سی تے ایہ سادہ ہُندے سن ۔ انہاں وچ اک نمایاں برتݨ اوہ رکابی اے جو اُچے پائیدان اُتے جڑی گئی اے۔ اسنوں عمومن چڑھاوے دا پائیدان کہیا گیا اے۔ منقوش برتݨاں وچ سرخ زمین اُتے سیاہ نقاشی کيتی گئی اے۔ ایہ دونے چیزاں، پائیدان تے سرخ زمین اُتے سیاہ نقاشیی گدروشی سبھیاچار وچ موجود نيں۔ لہذا انہاں دے ماخذاں نوں تلاش کرن لئی باہر جاݨ دی ضرورت نئيں۔
اوہناں اُتے جو سجاوٹی نمونے بݨے نيں، انہاں وچ اک تاں دائرے کٹدا ہويا دائرہ اے۔ جیہدی تکرار توں اک جال جیا بݨ جاندا اے، دوسرے جانوراں دی تصویراں۔ بعض برتناں اُتے مور دی شکل اے، جو برتن دے اُتے دے حصے وچ نظر ہُندی اے۔ اس توں مور دی تعظیم دا احساس ہُندا اے۔ بکری دی شکلاں بوہت گھٹ نيں۔ مچھلی دی شکلاں وی برتناں اُتے نظر آندی نيں۔ انسانی شکل کم ہی نظر آندی نيں۔ اک جگہ ہرنی اپنے بچے نوں دُدھ پلا رہی اے۔ ہرنی دی کمر اُتے اک پرندہ بیٹھیا اے تے پس منظر وچ اک مچھلی، نرسل دے کچھ پودے تے دوسری چیزاں نظر آ رہیاں نيں۔ پیپل دا وی ملدا اے تے تن پتیاں والا گلاب دا پھُل بھی۔ اک برتن دے اک ٹکڑے اُتے اک آدمی تے اس دا بچہ اے، دونے نے ہتھ اٹھا رکھے نيں تے انہاں دے نال پرندے تے مچھلیاں نيں۔ اک ہور جگہ اک آدمی نے مچھلیاں پھڑنے دے دو جال اک لاٹھی اُتے لکائے ہوئے نيں تے لاٹھی کندھےآں اُتے لاد رکھی اے۔ نیڑے ہی اک دوسرا آدمی اے۔ درمیان وچ مچھلیاں تے اک کچھوا نظر آ رہیا اے۔ ایہ ساری گلاں سندھ رہتل دی انفرادیت نوں ظاہر کردی نيں۔ اس مصوری وچ ہیت اُتے زیادہ زور نئيں دتا گیا اے۔ جداں کہ گدروشی سبھیاچار وچ سی ۔ البتہ جانوراں تے پرندےآں دی شکلاں کلی سبھیاچار توں قدرے ملدی نيں ۔
کچھ برتݨ ایداں دے وی نيں جنہاں اُتے کثیر رنگی مصوری کيتی گئی اے۔ پہلے برتن اُتے زرد پانی چڑھایا گیا، فیر اس اُتے سبز تے سرخ رنگ وچ تصویراں بنائی گئياں نيں۔ کدرے زرد زمین اُتے کالے، سفید تے سرخ رنگ وچ پرندے تے جانور بنائے گئے نيں۔ انہاں کثیر رنگی برتناں دا تعلق نال توں جوڑا جاسکدا اے۔ انہاں تمام برتناں دے بنانے رنگنے تے مصور کرنے دی تیکنک نہایت پیچیدہ تے ماہرانہ اے تے اکثر برتناں اُتے روغنی تہ چڑھائی گئی اے۔ روغنی برتن بلوچستان وچ نئيں سن ۔ لہذا پگٹ دا خیال اے روغنی چمک دینے دی تیکنک میسوپوٹیمیا توں سکھی گئی اے۔ بعض برتناں اُتے ایسی مہر کندہ کيتی گئی جو یا تاں کارخانے دا ناں نيں یا تاں ایہ برتن دے مالک دا ناں وی ہوئے سکدا اے۔ جس دے حکم توں ایہ برتن بنائے گئے نيں۔ ایہ آبخورے نيں تے انہاں دا پیندا اے۔ ایہ پیندے پرکھڑے نئيں ہوسکدے نيں۔ ایہ اِنّی زیادہ تعداد وچ ملے نيں کہ شاید اک دفعہ استعمال کرکے سُٹ دتے جاندے ہون گے۔ ہڑپہ توں دس برتݨ ایسیاں مہراں والے ملے نيں۔
اک عجیب و غریب برتن جو اس رہتل دا خاصا اے۔ عمودی کنارےآں والا گول کم چوڑا مگر بہت لمبا برتن سی ۔ جس دا سارا بدن سوراخاں توں چھلنی اے۔ ایہ یا تاں دُدھ دہی مکھن کڈ نے دے سلسلے وچ یا پھلاں دا رس نکالنے دے کم آندا ہوئے گا یا مذہبی اگ جلانے خاص کر لکڑیاں نوں سلگدے رکھنے دے کم آ سکدا سی ۔ اک دو جگہ راکھ دے پاس ملیا اے ۔
کچھ مرتبان، پائیدان والے پیالے، پائدان والی طشتریاں تے ڈھکݨ دار روٹی دان وی ملیا اے۔ آخری دناں وچ ایہی برتݨ طشتری نما توں پیالا نما بݨ جاندا اے۔ وقت گزرن دے نال نال انہاں برتݨاں تے انہاں دی سجاوٹ وچ تبدیلی آجاندی اے ۔
ماخذ[سودھو]
یحیا امجد۔ تاریخ پاکستان قدیم دور
ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم