ولی دکنی دی زبان
زبان ہمیشہ بدلدی رہندی اے لفظاں دی جو صورتاں، جو ترکیباں آج توں سو پنجاہ برس اُدھر عام سن، آج انہاں وچوں بہت ساریاں ایسی نيں کہ اِس زمانے دے لوک اُنہاں توں واقف تک نئيں۔ ايسے طرح جو آج رائج نيں، نئيں کہیا جاسکدا، اُنہاں وچوں کون کیہڑی آگے چل دے سراسر ترک ہوجاواں گی، کن کن دی شکل بدل جائے گی، کیہ کيہ محاورے تے لفظ نويں پیدا ہوجان گے۔ بولی دی ایہ بدلدے رہنے دی صلاحیت اس دی زندگی دی علامت اے جو بولی اس صلاحیت نوں کھو بیٹھی ہو، اس دا مردہ ہوجانا ایسا ہی یقینی اے جداں سورج ڈُب جانے اُتے رات دا آجانا۔ بولی جداں جداں بدلدی جاندی اے، اُس دی صحت تے فصاحت دے معیار وچ ترمیم ہُندی جاندی اے۔ اس لئی واجب اے کہ جو نظم یا نثر ساڈے سامنے ہوئے اُسنوں اسيں اُسی زمانے دی بولی تے صحت و فصاحت دے معیار توں جانچاں پرکھیںجس زمانے وچ اوہ نظم یا نثر وجود وچ آئی ہوئے۔ جو نقاد اس چودھواں صدی دی بولی نوں بِنا قرار دے دے بارھواں یا تیرھواں صد ی دے شاعراں دی بولی نوں غلط یا غیرفصیح کہہ بیٹھدے نيں اوہ ایسی بنیادی غلطی کردے نيں کہ انہاں دی تحقیق دی دیوار ثُریا تک ٹیڑھی ہی چلی جاندی اے، افسوس اے کہ اس کلیات دی پہلی اشاعت وچ اک حد تک ايسے انداز توں ولی دی بولی نوں کدرے غلط کدرے غیرفصیح[۱] دسیا اے ولی دے ’’غلط لفظاں دے استعمال‘‘ دی تاویل، عذر خواہی دے طور اُتے دی اے (مگر نال ہی نال ’’عالمگیر اردو‘‘ نوں ’’صحیح تے قابل قدر‘‘بھی منیا اے۔ (ص 96-98 ) اس طرح بولی دی بحث الجھ کر رہ گئی اے۔) تے فیر ايسے سلسلے وچ ’’غلط الفاظ‘‘ دی فہرستاں دتی گئیاں نيں۔ اس بحث دے دوران وچ کچھ دکنی لفظ وی گنائے گئے نيں، مگر اُنہاں وچوں بوہت سارے اوہ نيں کہ ولی توں سو برس بعد دلّی دے مستند شاعراں کےکلام وچ وی جا بہ جا آئے نيں۔
ولی دی بولی نوں لوک عموماً ’’دکنی‘‘ کہندے نيں۔ اس لئی پہلے ایہ دیکھ لینا چاہیے کہ دکنی (یا دکھنی) بولی کدوں وجود وچ آئی، اُس نے کيتا مدارج طے کیتے تے کیہ صورتاں اختیار کيتياں تے ولی دی بولی نوں اس توں کتھے تک واسطہ اے۔ ستويں صدی ہجری دے آخر تک دکھن اُتے کوئی اثر دلّی دی سلطنت یا شمالی ہند دے تمدن دا نہ سی۔ 694ھ وچ علاء الدین خلجی نے دیوگیر اُتے حملہ کيتا تے اس دے سپہ سالار، ملک کافور نے 709ھ وچ مشرقی تے جنوب مشرقی دکن اُتے حملے شروع کیتے تے دو تن برس وچ اُدھر دے کئی رجواڑاں نوں دلّی دا باج گذار بنایا۔ انہاں مہماں دا سلسلہ جاری رہیا تے دیوگیر، دکن وچ دلّی دی سلطنت دا اک مرکز بن گیا، ایتھے تک کہ 725ھ وچ سلطان محمد تغلق دا دور آیا تے پائے تخت ہی دلّی سے( 727 ھ وچ دارالخلافہ منتقل ہويا (پروفیسر نثار احمد فاروقی)) اُٹھا کر دیوگیر پہنچیا دتا گیا۔ دلّی شہر دے بسنے والےآں نوں حکم ہويا کہ سب دے سب دیوگیر جا بساں۔ دیوگیر دا ناں دولت آباد رکھیا گیا تے اک وڈا با رونق شہر اوتھے آباد ہوگیا۔ دلّی توں لکھاں آدمی اوتھے پہنچ کے بس گیا تے علاوہ معمولی لوکاں دے وزیراں تے سپہ سالاراں، عالماں تے شاعراں، کاری گراں تے ہنروراں دا دولت آباد وچ جمگھٹا ہوگیا۔ ظاہر اے کہ اُس زمانے وچ دولت آباد اک چھوٹی دلّی بن گیا ہوئے گا تے اوتھے دی بولی اوہی ہوگئی ہوئے گی جو اُس وقت وچ دلّی تے اس دے اطراف وچ بولی جاندی سی ۔( ایہ بولی خود دلّی وچ کدرے تے توں آئی سی، مگر اس توں ایتھے توں بحث نئيں۔)یہ گل تاں دکن دے کسی تے خطّے نوں حاصل نئيں ہوئی، اُتے اِس توں انکار نئيں ہوسکدا کہ اِس نويں بولی دا اثر دکن دے تے حصےآں تک کچھ نہ کچھ پہنچیا ہوئے گا۔ محمد تغلق دے بعد حسن بہمنی نے دکن وچ سلطنت جمائی تاں گلبرگے نوں پاے تخت بنایا۔بہمنیاں نوں تلنگانے، بیجانگر تے کرناٹک وچ وڈی فتوحات ہوئیاں تے 764ھ وچ گول کُنڈا وی فتح ہوگیا۔ انہاں سب جگہاں وچ دلّی دی بولی نے کچھ نہ کچھ رواج پایا مگر اوہ صورت نئيں ہوسکدی سی جو دولت آباد تے اس دے پڑوس وچ سی۔ 815ھ وچ سیّد محمد گیسودراز گلبرگے پہنچدے نيں تے تھوڑے ہی زمانے وچ صوفیاں دا اثر سارے دکن وچ پھیل جاندا اے۔ اس طرح دلّی دی بولی نے دکن وچ بہت رواج پایا مگر دراوڑی زباناں دے علاقےآں وچ جو دولت آباد توں دور سن، اس پردیسی بولی نے کچھ نہ کچھ اثر دراوڑی زباناں دا ضرور قبول کيتا۔ چنانچہ آج وی مدراس دے علاقے وچ جو اردو بولی جاندی اے اس وچ تامل دا موسیقی لہجہ موجود اے جو تے کدرے دی اردو وچ نئيں پایا جاندا۔ کچھ فرق بولی یا لہجے وچ ہوجانا اس لئی وی ضرور سی کہ ایہ لوک اپنے اصلی مرکز توں دور جا پئے سن ۔( فیر وی ’’دکنی‘‘ بولی نے، خاص کر حیدرآبادی دکنی نے بوہت گھٹ دراوڑی اثر قبول کيتا تے اس دے اسباب سن ۔)دلّی دی آب و ہويا تے دراوڑی ملک دی آب و ہويا وچ وی وڈا تفاوت سی۔ بہ خلاف اس دے دکن دا شمال مغربی حصّہ، جس وچ دولت آباد واقع اے، مریٹھ داڑی ملک سی تے صدیاں پہلے توں جو بولی بولی جاندی سی اوہ وی مثل ہندستانی دے اک آریائی بولی سی جسنوں شمالی ہند دی بولیاں توں گہرا تعلق سی فیر، دکن دے تے مقاماں دے مقابلے وچ دولت آباد دلّی توں زیادہ نیڑے وی سی تے شمالی ہند توں اس دے تعلقات آئے دن تازہ ہُندے رہندے سن، ایتھے دی آب و ہويا وی اِنّی مختلف نہ سی جِنّی دراوڑی علاقےآں کيتی۔ علاوہ مرہٹی بولی دے گجراتی بولی دا وی جو اک دوسری آریائی بولی سی، کسی قدر اثر پيا۔ ان حالات نوں ذرا غور دی نگاہ توں ویکھو تاں ایہ گل صاف دکھادی دینے لگتی اے کہ دسويں صدی ہجری دے آخر تک دکن وچ ہندستانی بولی دی دو صورتاں ہوگئی سن، اک اوہ جو دولت آباد دے علاقے توں باہر دکن دے دراوڑی علاقےآں وچ رائج سی تے جسنوں دلّی دی بولی دے نال تعلقات نوں تازہ کرنے دے موقعے بوہت گھٹ ملے تے جس وچ اک طرف گول کنڈے دے قطب شاہیاں تے دوسری طرف صوفیاں نے اک خاص دکنی ادب پیدا کردتا سی۔ دوسری صورت بولی دی اوہ صورت سی جو دولت آباد تے اس دے نواح وچ رائج سی۔ گیارہويں صدی دے آغاز وچ مغلاں نے دکن دا رخ کيتا تے اس دا اثر تیزی توں بڑھدا گیا۔ انھاں نے وی اپنا مرکز دولت آباد ہی نوں بنایا تے ارونگ زیب نے دولت آباد توں چند میل ہٹ کر اورنگ آباد بسایا ۔(دونے شہراں وچ 14 میل دا فصل اے، مگر ایہ اُس وقت کہ جدوں اس دا رقبہ بہت گھٹ گیا اے۔ فرانسیسی سیّاح قے ورئیز صرف 4 کوس یا 8 میل دا فصل دسدا اے۔ اس توں ایہ نتیجہ کڈنا غلط نہ ہوئے گا کہ اورنگ زیب دے زمانے وچ ایہ دونے شہر اِنّے پھیلے ہوئے سن کہ دونے دے بیچ صرف 8 میل دا فصل سی۔ ) شاہجہان تے اورنگ زیب دے زمانے وچ لوک دلّی توں جوق درجوق اورنگ آباد آئے تے اپنے نال دلّی دی اردوئے معلی لائے، جس نے دولت آبادی علاقے دی بولی نوں تازگی بخشی ( ایہ اک ہور وجہ اورنگ آباد دی بولی تے باقی دکن دی بولی وچ فرق ہوجانے دی ہوئی۔ اِس دی تجدید ہوگئی تے اُس نے پرانی صورت نوں محفوظ رکھیا۔) تے دلّی دی نويں بولی نوں اورنگ آبادیاں نے شوق توں اختیار کيتا، جس اُتے اوہ آج تک فخر کردے نيں۔ ایہی اوہ بولی اے جسنوں اسيں ولی دے کلام وچ پاندے نيں تے سوا چند بہت خفیف اختلافات کے، ایہ اوہی بولی اے جو ولی دے زمانے وچ دلّی وچ بولی جاندی سی۔ ایہی وجہ اے کہ جدوں اس دا دیوان دلّی پہنچیا تاں دلّی والےآں نے اُسنوں سر آنکھاں اُتے رکھیا، شاعراں نے اس دی غزلاں اُتے غزلاں کدرے تے بولی داناں نے اس دے کلام نوں سند پھڑیا۔ جے اس دے دیوان وچ کدرے دو چار لفظ دلّی دی اُس وقت دی بولی توں مختلف پائے ہون گے، تاں اُنہاں نوں چاہے شاعر دا اختراع جانا ہو، چاہے اس دی بولی دا پُرانا پن یا دکنیت، اُتے اُسنوں عیب نئيں منیا۔ آج وی، کہ دلّی دا تعلق چھوٹے ڈیڑھ دو سو برس ہوچکے، اورنگ آباد دی بولی نوں دلّی دی بولی توں بہت مناسبت باقی اے تے دکن دے تے حصےآں دی بولی توں اوہ وکھ دکھادی دیندی اے، اس لئی زیادہ صحیح ہوئے گا کہ اسيں ولی دی بولی نوں ’’اورنگا بادی‘‘ کدرے۔ دکن دے باقی حصے وچ ہن توں سو ڈیڑھ سو برس پہلے تک جو بولی رائج سی تے جو ہن وی بولی جاندی اے، اُسنوں ’’دکنی‘‘ یا ’’دکھنی‘‘ کہنا نادرست نہ ہوئے گا۔‘‘(اِ س زمانے وچ توحیدرآباد دی اردو تے لکھنؤ، دلّی دی اردو وچ کم فرق رہ گیا اے، مگر اُس توں ایتھے بحث نئيں۔)
تیرھواں صدی دے اوائل دا اک اورنگ آبادی مصنف ايسے فرق نوں اپنی کتاب ’’چراغ ابدی‘‘ دے دیباچے وچ جو 1221ھ وچ اس نے تصنیف کيتی سی، انہاں لفظاں وچ ظاہرکردا اے: ’’اگرچہ بعض عزیزاں نے بولی دکھنی ہندی آمیزش وچ تفسیر جُز آخر دی لکھی اے لیکن بہ سبب لفظاں دکھنی لطف بولی ہندی دا پورا نئيں پاندا تے دل یاراں دا واسطے مطالعے اس دے رغبت کم لاندا ، اِس واسطے خاطر قاصر وچ اس فقیر دی آیا کہ تفسیر جُز آخر دی بولی ہندی وچ کہ بالفعل اورنگ آباد دے لوکاں دا محاورہ اے لکھے کہ عوام اُس توں باوجود قلت بضاعت دے فائدہ تمام اُٹھاواں۔‘‘( دیکھو مولوی عبد الحق صاحب دا مقالہ ’’پرانی اردو وچ قرآن شریف دے ترجمے‘‘ [۲]
اس توں معلوم ہُندا اے خود اورنگ آباد دے لوک اپنی بولی نوں دکنی توں کتنا دور تے دلّی دی بولی توں کتنا نیڑے جاندے سن تے اورنگ آباد دے عوام وی دکنی بولی دیاں کتاباں توں پورا فائدہ نہ اُٹھا سکدے سن ۔ دونے بولیاں وچ اس طرح امتیاز کرلینے دے بعد، ایہ وی سمجھ لینا ضروری اے کہ ’’اورنگابادی‘‘ اُتے اک حد تک ’’دکھنی‘‘ دا تے اُس دا اِس اُتے اثر پيا اے۔
اب ولی دی بولی نوں دیکھنا چاہیے۔ پہلے انہاں اجزاء توں بحث کرلئی جائے، جو ولی دی بولی تے دلّی دے شاعراں میر، سودا، درد تے اُنہاں دے اسيں عصراں دی بولی وچ مشترک نيں۔
1 ۔ لفظ: — بوجھنا (پہچاننا سمجھنا) ، بولنا (کہنا دی جگہ)، پَوَن (ہويا)، پی، پیو ، سجن، موہن (محبوب دے لئی)، پیونا (پینا) تجھ، مجھ، (تیرا، میرا) جیو، (جی)، لگ (تلک) نین، نَین(آنکھ)، ستی، سیندی (سے) کنے (پاس) نپٹ، نپٹھ (بالکل، سراسر) ایہ تے اس طرح دے بوہت سارے لفظ شاعراں دے کلام دے علاوہ دلّی، پنجاب، صوبہ متحدہ تے بہار وچ ہن تک بولے جاندے نيں۔ کسی لفظ وچ حرف علّت کاگھٹ کر اک حرکت ہی رہ جانا یا حرکت دا کھنچ کر حرف ہوجانا، جداں اُپر (اُتے) دکھو (دیکھو) لاگا (لگا)، لوہو (لہو)، اودھر، ایدھر، جیدھر۔ تشدید، دا جاندا رہنا یا اکہرے حروف اُتے تشدید دا آجانا، جداں ’’اتنا‘‘ توں ’’اتّا‘‘ تے ’’پات‘‘ توں ’’پتّا‘‘ ہوجانا۔ ایہ سب صورتاں دلّی دے شاعراں دے کلام وچ وی موجود نيں۔ نون غنّہ پُرانے زمانے وچ بہت سی، ایتھے تک بعضے لوک فارسی لفظاں ’’کوچہ‘‘، ’’پیچ‘‘، ’’پائچہ‘‘ نوں ’’کونچہ‘‘، ’’پینچ‘‘، ’’پائنچہ‘‘ لکھیا کردے سن ۔ تاں (تو) کاں (کو) ساں (سے) ناں (نے) سداں (سدا)، دیکھناں (دیکھنا) وغیرہ بہت عام سن ۔ ملفوظ ہؔ خاص کر دلّی تے پچھاں دے تے تھاںواں وچ اکثر جاندی رہندی اے تے اس دی جگہ اکثر اک مخلوط یؔ یا ہمزہ لے لیندا اے، جداں ’’بہت‘‘ دی جگہ ’’بوت‘‘، ’’کہتا‘‘ دے لئی ’’کے تا‘‘، ’’کہوں‘‘، (کئاں)اسی طرح ’’کئیں‘‘ یا ’’کئں‘‘ تے ’’وئن‘‘ تے ’’نِئں‘‘ عام طور اُتے سناجاندا اے۔ لکھاوٹ وچ آکر اک صورت دی ترجمانی نئيں ہُندی یا نئيں ہوسکدی، تاں اوہ صورت بولی توں مٹ نئيں جاندی۔ ملفوظ ہؔکہیںحذف ہوجاندی اے، جداں ’’گھبراہٹ‘‘ توں ’’گھبراٹ‘‘ کدرے مخلوط ہوجاندی اے، جداں ’’وہاں‘‘ توں ’’وھاں‘‘، ’’یہاں‘‘ توں ’’یھاں‘‘ کدرے مخلوط ھ اپنی جگہ بدل لیندی اے، جداں ’’گڑھنا‘‘ (گھڑنا) بعضے لفظاں وچ انہاں دونے دا قلب تے ابدال اک نال ہويا اے، جداں ’’پہچان‘‘ تے پیچھان‘‘، ’’پہونچا‘‘ تے ’’پونچھا‘‘۔ لفظ دے بیچ یا آخر وچوں مخلوط ھ اکثر جاندی رہندی اے تے بھکھ (بھوکھ) تڑپ (تڑپھ)، دھوکھا (دھوکھا) سامنا (سامنھا) مانجنا (مانجھنا) بھکاری (بھکھاری) ہن توں تھوڑے دن پہلے تک دونے طرح توں لکھے جاندے رہے نيں۔
2 ۔ جنس یا تانیث تذکیر دا اختلاف ہر دور وچ رہیا اے تے ایہ اختلاف مکان تے زمان دونے اُتے مبنی اے۔ بعض صورتاں ایسی وی نيں کہ زمان و مکان دا تفاوت نئيں فیر وی اختلاف موجود اے، اک ہی شاعر اک ہی لفظ نوں کدی مونث کدی مذکر کہہ جاندا اے۔ گل ایہ اے کہ اردو نے مختلف تے متعدد زباناں توں لفظ لئی نيں۔ جدوں کوئی نواں لفظ آیا۔ جے اس وچ اردو دی رو توں کوئی علامت تانیث و تذکیر دی نہ سی تاں اک مدت تک اس دی جنس متعین نہ ہوسکی تے ايسے لئی اکثر لفظاں دا آج تک قطعی فیصلہ نہ ہوسکا۔ جنس ہی دے متعین ہونے اُتے جمع دی صورت دا انحصار ہواکردا اے۔ اس لئی اردو وچ جنس تے عدد دونے اک سیّال حالت وچ نيں تے یقین ہُندا اے کہ شمالی ہند دے لوکاں نے ولی دے زمانے وچ تے اس دے بعد وی اس دے کلام وچ کوئی اجنبیت محسوس نئيں کيتی۔ خود ولی نے وی اک ہی لفظ نوں کدرے مونث کدرے مذکر بنھیا اے۔
3 ۔ نحوی ترکیب نوں ویکھو تاں اس وچ وی ولی دے ہاں بیشتر اوہی ترکیباں ملدی نيں جو شمالی ہند دی پرانی بولی وچ نيںجداں ’’نے‘‘ دا استعمال کدی کرنا کدی نہ کرنا تے کدی اس دا استعمال آج کل دے استعمال توں مختلف ہونا یا اضافی ترکیب وچ ’’کا‘‘ ، ’’کی‘‘ ، ’’کے‘‘ دا مقدر رکھنا۔
4 ۔ لوک اکثر املا نوں وی بولی سمجھ بیٹھدے نيں، حالاں کہ املا تاں لفظاں دی تصویر کھینچنے دی اک کوشش اے جو ہمیشہ کامیاب نئيں رہندی۔ املا کے قاعدے کِداں ہی ہمہ گیر تے مکمل بنائے جاواں بولی دی پوری تے سچی ترجمانی انہاں توں مشکل ہی توں ہوسکدی اے۔ اک ’’کوئی‘‘ دا لفظ اسيں کئی طرح اُتے ادا کردے نيں(۱) فعِلُن(۲) فَعِل (۳) فع ۔ ’’کو‘‘، ’’کے‘‘ ، ’’کا‘‘، ’’کی‘‘، ’’سے‘‘ وغیرہ نوں کدی فع دے وزن اُتے ، کدی صرف اک حرکت دے برابر کردیندے نيں۔ ایسا ہی کچھ حال ’’کہیں‘‘ تے ’’نہیں‘‘ دا اے کہ کدی فِعل دے وزن پر، کدی ہ نوں گرا دے فع دے وزن اُتے بولدے نيں، پرانے شاعراں وچ کوئی ایسا نئيں جس نے انہاں مختلف صورتاں وچ انہاں لفظاں نوں نہ بردا ہوئے املا دی یکسانی دے لفظ دی شکل اک معین کرلئی جاندی، تلفظ مختلف طرح توں ہُندا۔آخری دور دے شاعراں نے ایہ اُلٹی گنگا بہائی کہ بولی نوں رسم کتابت دے تابع کر کے بولی اُتے قیداں لگاواں۔ اس وچ لوکاں نے بعضی ایسی غلطیاں کيتیاں نيں کہ حیرت ہُندی اے۔ صرف اک مثال کافی ہوئے گی: اک لفظ سی ’’کیوں کر‘‘۔ ’’کر‘‘ کابدل اے ’’کے‘‘ اس لئی ’’کیوںکر‘‘ دا بدل ہويا ’’کیوں کے‘‘۔ بالکل ايسے طرح جداں ’’آکر، جاکے، کرکر‘‘ دی جگہ آکے، جاکے، کر کے‘‘ وی بولدے نيں۔ پرانے زمانے وچ ’’کیوں کے‘‘ لکھدے سن ۔
اک دوسرا لفظ سی ’’کیوں کہ‘‘ (جس دا پہلا ٹکڑا ہندی، دوسرافارسی اے ) اس دا بدل اے ’’کس لئی کہ‘‘ یا ’’اس لئی کہ‘‘۔ بھلا فارسی ’’کہ‘‘ نوں ہندی ’’کے‘‘ تاں، جو ’’کر‘‘ دا قائم مقام اے، کيتا واسطہ؟ مگر اصرار اے کہ ’’کیوں کے‘‘ غلط اے۔ ’’کیوں کہ‘‘ لکھو۔ جے کوئی کہے کہ ایہ لفظ ہن بولا نئيں جاندا، تاں ایہ دعویٰ وی غلط اے۔ دلّی والے آج وی بولدے نيں تے اس دی صحیح کتابت ’’کیونکے‘‘ یا (کیوں کے) اے۔
جو یہ کہے کہ ریختہ، کیوں کے ہو رشک فارسی
گفتۂ غالب ایک بار، پڑھ کے اُسے سُنا کہ یوں
نہ جانوں کیوں کے مٹے داغ طعنِ بد عہدی
5 ۔ اک وڈا اعتراض ولی تے پرانے شاعراں اُتے کيتا جاندا اے کہ عربی، فارسی لفظاں کو، جنہاں دے بچلے حرف نوں جزم اے انھاں حرکت دے دتی اے، جداں ’’شہر‘‘ تے ’’مہربان‘‘ ہ دے زبر تاں، ’’طبع‘‘ تے ’’شمع‘‘ نوں ب تے م دے زبر توں بنھیا اے تے ’’ثلث‘‘ نوں ل دی حرکت تاں۔ انہاں اعتراض کرنے والےآں نوں ایہ وی تاں نئيں معلوم کہ کس عربی لفظ دے حرکات عربی وچ کیہ نيں۔’’شمع‘‘ دا م مفتوح تے ساکن دونے طرح صحیح اے تے ’’ثلث‘‘ دا ل ساکن وی درست اے تے مضموم بھی۔ ایہ لفظ کلام اللہ وچ کئی جگہ آیا اے تے ہر جگہ ل دے پیش توں اے ’’خط ثلث ‘‘ نوں عربی وچ ’’الخط الثُلُثی‘‘ (ل دے پیش سے)کہندے نيں۔ ہن رہے اوہ لفظ جو سچ مچ عربی یا فارسی وچ بچلے حرف دے جزم ہی توں نيں سو انہاں نوں وی اکثر حرکت دے نال بولدے نيں ’’ذکر‘‘ تے ’’فکر‘‘ تے ’’تخت‘‘ تے ’’مہر‘‘ تے ’’شہر‘‘ بچلے حرف دی حرکت توں اردو دے فصیحاں دی زباناں اُتے نيں تے سیّدانشاء نے تاں صاف صاف کہیا اے کہ اردو وچ ایہ لفظ ایويں ہی صحیح نيں۔ ولی اُتے اس طرح اعتراض کرنا نادانی اے۔ اُس دے تاں برساں دے بعد لوکاں نے حکم لگایا کہ شعر وچ اوہی صورت انہاں لفظاں دی جگہ پائے جو فارسی یا عربی وچ اے، مگر مزا ایہ کہ خود ایرانیاں نے عربی لفظاں وچ بہت تصرف کرلئی سن ۔ فیر جدوں فارسی عربی لفظ ہندستانی وچ آئے تاں اس نے انھاں اپنے جنتر اُتے کھِچیا۔ سوا دو چار قاریاں دے کون اے جو ح تے ع نوں حلق دی گہرائی توں نکالدا ہوئے گا تے ز، ذ، ض یا س، ث، ص وچ فرق کردا یا کرسکدا ہوئے گا تے تاں تے ہندستان دے ممتاز شاعر جدوں اردو وچ شعر کہندے تاں انہاں لفظاں نوں ايسے صورت توں اپنے کلام وچ لاندے جس صورت توں اوہ ہندی عوام دی زباناں اُتے سن ۔ ناصر علی سرہندی کاسا سربرآوردہ فارسی شاعر جدوں اردو کہندا اے، ’’حیران‘‘ (ی دی تخفیف سے) ’’بیچارہ‘‘ نوں ’’بچارہ‘‘ ’’مِصَر‘‘ (ص دے زبر سے) ’’شرح مُلاّ‘‘ نوں ’’شرح ملاّں‘‘ تے ’’درس‘‘ ( ر دے زبرسے) باندھدا۔ ’’فکر‘‘اور’’ فکَر‘‘ نوں ’’اثر‘‘ تے ’’سفر‘‘ دا قافیہ کردا اے۔ ايسے دا اک مصرع اے:
بت فرنگی بہ قتل ہمنا رکھے جو پُرچاں جباں دمادم [۳]
ہن کیوں کر کہیے کہ ’’ہمنا‘‘ تے ’’تُمنا‘‘ دکن دی مخصوص بولی سی تے ہندی لفظ نوں فارسی ترکیب وچ نہ لاندے سن ؟
6 ۔ ايسے طرح دا اک ہور وسوسہ اے کہ مجہول تے معروف و یا ی دا یا ز نوں ض دا تے س نوں ص دا قافیہ کرنا دکنی بولی دی خصوصیت یا دکن دے شاعراں دی سادگی اے ۔معروف تے مجہول دا قافیہ فارسی دے استاداں دے کلام وچ وی کثرت توں اے تے اردو دے مستند شاعر نے وی بے تکلف اس طرح کہیا اے۔ اسيں مخرج بلکہ نیڑے المخرج حرفاں دے قافیہ کرنے دا حال ایہ اے کہ فردوسی نے ’’وحی‘‘ نوں ’’نہی‘‘ کا، سعدی نے ’’صباحی‘‘ نوں ’’ماہی‘‘ دا ’’عدل‘‘ نوں ’’فضل کا‘‘ تے ’’کسب‘‘ نوں ’’اسپ‘‘ کا، کابتی نے ’’اصل‘‘ نوں ’’نسل‘‘ کا، تے ظہوری نے ’’خراط‘‘ نوں عامیاں دے تلفظ دے مطابق ’’خراد‘‘ قرار دے دے ’’نہاد‘‘ دے نال قافایہ کیہ اے۔ فیر جے ولی نے ’’تسبیح‘‘ نوں عین اہل اردو دے مطابق ’’تسبی‘‘ کہیا تاں کيتا گناہ کيتا تے ز تے ض دا قافایہ کیہ تاں کيتا بدعت ہوئی؟
ایہ تاں انہاں لفظاں تے ترکیباں دا بیان ہويا جنہاں نوں دکنی بولی توں مخصوص جاننا درست نئيں، اس لئی کہ ایہ سب صورتاں شمالی ہند دے شاعراں دے ایتھے وی ملدی نيں۔ مگر شمالی ہند دے شاعراں وچوں، جنہاں دا کلام اک اچھی مقدار وچ ملدا اے اوہ سب ولی دے بعد دے لوک نيں، ولی دے اسيں عصراں یا اُنہاں توں پہلے دے شاعراں یا مصنفاں دا کلام بہت ہی کم تے ناکافی اے، جس توں ایہ معلوم کرنا مشکل اے کہ کون کیہڑا لفظ اس وقت دی بولی وچ رائج سن تے کون کیہڑی ترکیباں استعمال ہودیاں سن، اس لئی ایہ طے کرنا وی آسان نئيں کہ جو لفظ اسيں صرف دکنی یا اورنگابادی مصنفاں دے ہاں پاندے نيں اوہ اس وقت دی شمالی بولی وچ وی سن تے بعد نوں شمال وچ تاں محو ہوگئے مگر جنوب وچ باقی رہے یا شمال وچ کدی سن ہی نئيں تے حقیقت وچ دکن دی پیداوار نيں۔ آئندہ جے ہور معلومات بہم پہنچے تاں فیصلہ ہوسکے گا کہ انہاں نوں شمالی بولی دے اجزا مننا چاہیے یا جنوبی بولی کے۔ اس صورت حال نوں سامنے رکھ دے ایتھے انہاں اجزا توں مختصر طور اُتے بحث کيتی جاندی اے۔
1 ۔ لفظاں وچ تغیر (حرف دے بدل جانے سے):
(الف) ہ تے ھ دے حذف، قلب تے ابدال توں اُتے بحث ہوچکی اے دکن دی خصوصیت ایتھے وی اوہی اے کہ تغیر وچ تعمیم زیادہ ہوگئی اے ’’سوکھا‘‘ نوں ’’سُکا‘‘، ’’باہر‘‘ نوں ’’بھار‘‘ بولدے نيں۔ ’’انکھاں‘‘ نوں ’’ہانکاں‘‘ ’’انکھیاں‘‘ نوں ’’ہنکیاں‘‘ بولدے نيں۔ (گو کہ کتابت اس طرح نئيں کيتی جاندی)
(ب) ٹ، ڈ، ڑ وچوں جے دو حرف یا اک ہی حرف دوبارہ کسی لفظ وچ آئے تاں پہلا ٹ دے بجائے ت، ڈ دے بجائے د ہوجائے گا۔ ’’توٹ گیا‘‘ یا ’’تُٹ گیا‘‘ (ٹُٹ گیا) ’’دنڈا‘‘ (ڈنڈا) ’’تکڑا‘‘ (ٹکڑا) ’’داٹنا‘‘ (ڈاٹنا) ’’دیڑھ‘‘ (ڈیڑھ) ’’دیوڑھی‘‘ (ڈیوڑھی) ’’تھاٹ‘‘ (ٹھاٹ) ’’تھٹ‘‘ (ٹھٹ)۔
(ج) حرف حصر یعنی ’’ہی‘‘ دی ہ حذف ہوجاندی اے۔ جداں تُمی (تمھی) مگر ایسی صورتاں وچ چ، چہ لگاندے نيں: ’’ووچ‘‘ (وہ ہی) ’’تمچ‘‘ (تم ہی) ایہ چ یا مؤقوف ہوجاندی اے یا مکسور تے کتابت وچ اس دا مکسور ہونا ہ توں ظاہر کيتا جاندا اے۔ اسنوں ھ (مخلوط) قرار دینا درست نئيں یعنی چھ نئيں اے۔ ایہ لاحقہ غالباً گجراتی بولی توں دکن دی بولی وچ آیا۔ سنسکرت وچ چ بطور لاحقہ دے آتی اے مگر اوہ حصر دے بجائے ترقی دا حرف اے یعنی ’’بھی‘‘ دے معنی دیندی اے تے دکن وچ وی ’’بھی‘‘ (تلفظ’’بی‘‘) بالکل ايسے طرح استعمال ہُندا اے جداں سنسکرت وچ چ لاحقہ، یعنی دو اسماں دے وچکار چ آتی اے۔ دکن وچ کدرے گے۔ ’’ماں بی بچہ‘‘ (یعنی ماں تے بچہ یا ماں وی بچہ بھی) عجب نئيں کہ گجراتی تے دکنی وچ ایہ چ سنسکرت توں آئی ہوئے مگر معنی بدل کے بجائے حصر دے ترقی دے ہوگئے۔
2 ۔ اردو والےآں دا دستور اے کہ لفظ دے بیچ یا آخر وچ یا ہوئے تاں ی نوں الف توں مخلوط کردیندے نيں جداں ہندی ’’پ یار، پ یاس، دھ یان‘‘ نال پیار، پیاس، دھیان‘‘۔ فارسی ’’ پ یاز‘‘ تے ’’م یان‘‘ توں ’’پیاز‘‘ تے ’’میان‘‘ عربی خ یا ل توں ’’خیال‘‘۔ دکن وچ ایہ تصرف بہت عام ہوگیا تے ’’دریا‘‘ تے ’’دنیا‘‘ وی در+یا تے دن+یا ہوگئے۔ اسم توں گزر کر فعل دے صیغاں تک اُتے اس دا عمل ہويا۔ چلیا، لکھیا، کھلیا، ملیا وغیرہ۔
3۔ اں لگیا کر جمع بندی اے (اسم چاہے مذکر ہوئے چاہے مونث) تے ایہ پنجاب، پانی پت، سہارن پور وغیرہ وچ عام اے تے دکن وچ بہت ہی عام۔ بات، باتاں۔ تروار، ترواراں۔ ہات(ہتھ) ہاتاں۔ پانو، پانواں۔ پیچ ، پیچاں۔ آنکھ، آنکھاں ۔ جورو، جورواں۔ وغیرہ۔
(الف) واحد مونث الف اُتے ختم ہُندا ہو، تاں اک ی(ملفوظ) ودھیا کراں لگاواں گے ادا، ادایاں۔ دعایاں۔ دوایاں ۔ ایہ ی کدی مخلوط نئيں بولی جاندی۔
(ب) جے واحد مونث یا مذکر ی ( معروف)پر ختم ہُندا ہوئے تاں اں لگنے توں اوہ ی مخلوط ہوجائے گی۔ انکھی، انکھیاں، پشانی (پیشانی) پشانیاں، تسبی۔ تسبیاں، چھری۔ چھریاں، چھتری۔ چھتریاں، برچھی۔ برچھیاں، موندی۔ موتیاں، درزی۔ درزیاں، مالی۔ مالیاں، گھوڑی۔ گھوڑیاں۔ جے واحد ء ی (یاعی) یاہی اُتے ختم ہو، تاں جمع وچ ئ، ع، ہ حذف ہوکے ی ملفوظ ہوجاندی اے بھائی۔ بھایاں، رباعی۔ ربایاں (کتابت، رباعیاں) سپاہی (تلفظ سپاء ی) سپاہیاں (تلفظ۔ سپایاں)۔
(ج) الف اُتے ختم ہونے والے مذکر لفظاں دی جمع قائم حالت وچ تاں الف نوں ے (مجہول) کر کے بندی اے، جداں ’’بکرا‘‘ تے ’’گھوڑا‘‘ توں ’’بکرے‘‘ تے ’’گھوڑے‘‘۔ محرف حالت وچ ’’بکریاں‘‘ نوں تے ’’گھوڑیاں‘‘ توں وغیرہ۔ اس طرح محرف حالت وچ مونث مذکر وچ گویا فرق ہی نئيں رہندا تے سیاق عبارت توں تانیث و تذکیر وچ امتیاز کرنا پڑدا اے۔
4 ۔ نحوی خصوصیتاں دی تفصیل ایتھے نئيں بیان کيتی جاندی۔ چند غزلاں غور توں پڑھنے اُتے اوہ خصوصیتاں آپ ہی نمایاں ہوجاندیاں نيں۔
آخر وچ ایہ کہہ دینا ضروری اے کہ ولی نرا شاعر نہ سی۔ اس دے دیوان وچ جابجا ایداں دے تھاںواں ملدے نيں جنہاں توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ اپنے زمانے دے اہل علم وچوں سی، عربی نظم و نثر دے شہ کار ہی اس دے مطالعے وچ نہ رہندے سن، علوم اُتے وی اس دی نظر سی۔ کلام دے صواب و خطا نوں اوہ خوب جاندا سی ایہ وی سمجھدا سی کہ لفظاں دے ذرا توں ہیرپھیر توں شعر وچ کیوں کر جان پڑجاندی اے، ایہ گل حاصل نئيں ہُندی جدوں تک کہ شاعر صحیح تے فصیح نوں نہ پہچانے تے شعر دے فن نوں نہ جانے۔ ولی دے کلام توں اسيں شعر تے بولی دونے دا لطف اٹھاسکدے نيں۔