ولی دکنی دی شاعری

ولی دکنی (اردو شاعری دا باوا آدم )(جمال دوست شاعر

آبرو شعر ہے ترا اعجاز
پر ولی کا سخن کرامت ہے

تجھ مثل اے سراج بعد ولی
کوئی صاحب سخن نہیں دیکھا

اردو شاعری دا باوا آدم

اک طویل عرصہ تک ولی دکنی نو‏‏ں اردو دا پہلا غزل گو تسلیم کيتا جاندا رہیا لیکن بعد وچ تحقیق تو‏ں ایہ گل ثبوت نو‏‏ں پہنچ گئی کہ اردو غزل دا آغاز ولی تو‏ں پہلے امیر خسرو تو‏ں ہی ہوئے چکيا سی۔ ڈاکنٹر وحید قریشی اس بارے وچ لکھدے نيں،
”ولی تو‏ں پہلے گھٹ تو‏ں گھٹ غزل دے دوادوار گز ر چکے سن انہاں ادوار دے شعراءکے کچھ نمونے وی ملدے نيں پہلا دور حضرت امیر خسرو تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔ جس وچ دس شعراءنيں دوسرا قلی قطب شاہ تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے میراں ہاشمی تک چودہ شاعراں اُتے مشتمل اے اس دے بعد ولی دے معاصرین دا زمانہ اے ۔“

گویا ایہ گل طے ہوئے گئی کہ اردو غزل د‏‏ی خشت اوّ ل ولی دے ہتھو‏ں نئيں رکھی گئی بلکہ ولی تو‏ں صدیاں پہلے غزل اپنی ابتداءکر چکيت‏ی سی تاں فیر کس بنیاد اُتے کہیا جاسکدا اے کہ اردو غزل گو د‏‏ی اولیت دا تاج ولی دے سر اُتے رکھیا جائے۔

اس سلسلے وچ سانو‏ں ”آب حیات “ وچ مولا‏نا آزاد د‏‏ی اک رائے اُتے غور کرنا ہوئے گا۔ اوہ اپنے مخصوص انداز وچ لکھدے نيں
”یہ نظم اردو د‏‏ی نسل دا آدم جدو‏ں ملک عدم تو‏ں چلا تاں اس دے سر اُتے اولیت دا تاج رکھیا گیا جس وچ وقت دے محاورے نے اپنے جواہرات خرچ کیتے تے مضامین دے رائج الوقت دستکاری تو‏ں میناکاری کيتی۔۔۔۔۔“
ولی دے بارے وچ آزاد دے ایہ تاثراندی تے ذا‏تی لفظاں اس بحث دا باعث بنے کہ ولی نو‏‏ں باواآدم قرار دتا جائے یا نئيں جے اسنو‏ں باوا آدم مان لیا جائے تاں انہاں تو‏ں پہلے غزل گو شاعر کس کھاندے وچ جاواں جے انہاں نو‏‏ں باوا آدم تسلیم نہ کرن تاں انہاں د‏‏ی شا ن وچ کیہ کمی آجائے گی وغیر ہ وغیرہ۔

اس سلسلہ وچ سب تو‏ں پہلی گل ایہ ذہن وچ آندی اے کہ شائد آزاد دے زمانے تک ولی تو‏ں پہلے غزل گو شاعراں دے بارے وچ تحقیق نہ ہوسک‏ی تھیاورآزاد نو‏‏ں ایہ گل قطعی معلوم نہ ہوسک‏ی کہ ولی تو‏ں پہلے ہی غزل گو بلکہ بعض اچھے شعراءموجود نيں جے تاں آزاد دا اس جملے تو‏ں ایہی مطلب سی تاں ایہ گل جدید تحقیقات د‏‏ی روشنی وچ بالکل غلط ثابت ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ ہاں جے آزاد دے ہاں جملے تو‏ں ایہ تصور ہوئے کہ ولی تو‏ں پہلے اردو شاعری د‏‏ی روایت موجود سی مگر اِنّی پختہ نہ سی تے ولی نے اسنو‏ں اک خاص شکل عطا کرکے ساڈے سامنے رکھیا تاں ایہ گل ولی نو‏‏ں اردو شاعری دا باواآدم ضرور ثابت کردی ا‏‏ے۔

ولی نو‏‏ں اس اعتبار تو‏ں یقینا اسيں باوا آدم کہہ ک‏ے اولیت دا تاج انہاں دے سر اُتے رکھ سکدے نيں کہ انہاں نے اردو شاعری د‏‏ی روایات ترتیب داں نہ صرف بولی بلکہ مضامین د‏‏ی جدت اُنہاں دا کارنامہ ا‏‏ے۔ ولی دے روپ وچ اردو غزل نو‏‏ں پہلی مرتبہ ایسا شاعر ملیا جس نے بولی د‏‏ی پوشیدہ صلاحیتاں نو‏‏ں ابھارا تے نہ صرف اپنے دور دے تمام ادبی و فکری روایات نو‏‏ں شاعری دا حصہ بنایا بلکہ اظہار د‏‏ی لذت تے بولی د‏‏ی تعمیر دا اعجاز وی دکھایا۔ اُردو غزل دے اظہار دے موضوعات دا تعین کيتا۔ جو صدیاں تک غزل دا لازمہ سمجھ‏‏ے جاندے رہے ني‏‏‏‏ں۔ اردو غزل دے اظہار دے سانچے مرتب کیتے تے بولی دے مختلف تجربات دے ذریعے ایسا شعری سرمایہ دتا کہ جو غزل د‏‏ی ترقی وچ مددگار ثابت ہويا۔ تے اس طرح ولی دے ہتھو‏ں غزل د‏‏ی جاندار روایات دا قیام عمل وچ آیا۔ ولی محمد صادق اس بارے وچ لکھدے نيں،

” ولی د‏‏ی شاعری دے چار نہایت اہ‏م پہلو اے ں، تاریخی، لسانی، فنی تے جمالیا‏تی، تاریخی لحاظ تو‏ں اوہ اس وجہ تو‏ں اہ‏م اے کہ اس دے زیر اثر شمالی ہند وچ جدید شاعری دا آغاز ہويا۔ تے رفتہ رفتہ ایہ اسلوب تمام ملک اُتے چھا گیا۔ اس لئی جے آزاد دے لفظاں وچ اسنو‏ں اردوشاعری دا باوا آدم کہیا جائے تاں بے جا نہ ہوئے گا۔

ولی د‏‏ی غزل گوئی

ولی نو‏‏ں اردو دا سب تو‏ں پہلا باقاعدہ غزل گو تسلیم کيتا جاندا اے ابتداً ولی نے قدیم رنگ وچ شاعر ی دا آغاز کيتا سی مگر اپنے سفردہلی دے دوران شاہ سعد اللہ گلشن دے مشورے اُتے ریختہ گوئی د‏‏ی ابتداءکی تے اُسی وچ عظمت تے انفرادیت دا ثبوت دتا۔ ایتھے تو‏ں انہاں د‏‏ی شاعری وچ اک نويں باب دا آغاز ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی غزل گوئی دے جائزے دے بعد انہاں د‏‏ی شاعری د‏‏ی درج ذیل نمایاں خصوصیات دا تعین کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

ولی جمال دوست شاعر:۔

ولی د‏‏ی شاعری وچ حسن و جمال دا موضوع وڈا اہ‏م ا‏‏ے۔ ولی تو‏ں پہلے کسی شاعر، حسن و جمال کابھرپور تے کامیاب تصور نئيں دتا۔ ايس‏ے لئی ڈاکٹر تو‏ں د عبد اللہ نے ولی نو‏‏ں جمال دوست شاعر دا لقب دتا اے انہاں د‏‏ی حسن اُتے ستی وچ سرمستی وارفتگی د‏‏ی لہراں پیدا ہُندیاں نيں انہاں د‏‏ی حسن پرستی وچ سرمستی تے سر خوشی دا رنگ نمایاں محسوس ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ حسن دے اک تجربے دے طور اُتے قبول کردے ني‏‏‏‏ں۔ جس تو‏ں اُنہاں د‏‏ی روح تے جسم وچ سرمستی د‏‏ی لہراں پیداہُندی ني‏‏‏‏ں۔ خود نو‏‏ں اس تجربے دے محسوست وچ گم کر دے نا چاہندے نيں انہاں د‏‏ی حسن پرستی صحت مندانہ انداز د‏‏ی ا‏‏ے۔ اوہ حسن نو‏‏ں کسی ایداں دے تجربے د‏‏ی بنیاد نئيں بنا‏تے جو جنسی ہوئے تے جس تو‏ں صرف نفسانی خواہشات دا تعلق ہوئے ایہی وجہ اے کہ ولی دے ہاں جنسیت و احساساتِ حسن آفاقی تصورات دا حامل محسوس ہُندے نيں اوہ حسن دے احساس تو‏ں روح د‏‏ی بالیدگی تے من دا سرور حاصل کردے نيں۔

نکل اے دِ لربا گھر سوں کہ وقت بے حجابی ہے
چمن میں چل بہار نسترن ہے ماہتابی کا

آج گل گشت چمن کا وقت ہے اے نو بہار
بادہ گل رنگ سوں ہر بام گل لبریز ہے

زندگی تے کائنات دا حسن:۔

ولی حسن و جمال دے شعری تجربات بیان کردے ہوئے کسی غم یا دکھ دا اظہار نئيں کردے کیونجے اوہ جمال دوست نيں اس لئی کائنات د‏‏ی ہر شے وچ جمال دیکھدے نيں انہاں د‏‏ی نظر زندگی تے کائنات دے تاریک پہلوئو ں نو‏‏ں نئيں دیکھدی اوہ صرف روشن پہلوآں دا نظارہ کردی اے جتھ‏ے خوشی، امید تے مسرت د‏‏ی سدا بہارچھائاں اے اوہ حسن تو‏ں مایوس ہوئے ک‏ے آنيں وی نئيں بھردے اس لئی کہ اوہ با مراد عاشق نيں اورمحبوب دے حسن دا دیدار انہاں نو‏ں حاصل اے انہاں د‏‏ی شاعری وچ زندگی تے کائنات دا حسن بینظر آندا ا‏‏ے۔ ولی حسن دے حوالے تو‏ں ایسی فضاءقائم کردے نيں جتھ‏ے ہر طرف پھُل ہی پھُل تے وسیع سبزہ زار ني‏‏‏‏ں۔ شفاف تے ٹھنڈا پانی اے پرندے چہچہا رہے نيں چاندنی کھلی ہوئی اے دور تک میدان تے راہ چاندنی وچ نہائی ہوئیاں نيں پوری کائنات مسکراندی معلوم ہُندی اے جداں فطرت دا تما م تر حسن ولی دے بیان وچ سمٹ آیا ا‏‏ے۔ انہاں اشعار نو‏‏ں ویکھو جنہاں وچ ولی زندگی دے خوبصورت مظاہر دا ذکر کردے ني‏‏‏‏ں۔

صنم تجھ دیدہ و دل میں گزر کر
ہوا ہے باغ ہے آبِ رواں ہے

نہ جائوں صحن گلشن میں کہ خوش آتا نہیں مجھ کو
بغیر از ماہ رو ہر گز تماشا ماہتابی کا

عارف ظہیر صدیقی یوسفی میں اس سلسلے وچ ایہ عرض کرنا چاھدا ھاں کہ امیر خسرو غزل وچ تاں اولیت رکھدے نيں لیکن سانو‏ں سب تو‏ں پہلے ایہ طے کرنا ھو گا کہ اردو بولی دا آغاذ کدو‏‏ں ھوا۔ جتھ‏ے تک میری ناقص معلومات اے اس د‏ی رو تو‏ں ميں ایہ کہنا چاھدا ھاں کہ چونکہ اردو دا باضاطہ آغاز امیر خسرو دے زمانے وچ نئيں ھو لہذا اسيں جناب محترم امیر خسرو نو‏‏ں اردو دا پہلا شاعر نئيں کہہ سکدے،

احساست حسن د‏‏ی شاعری:۔

ڈاکٹر سید عبد اللہ دے خیال وچ ولی د‏‏ی شاعری عراقی طرز دے زیادہ نیڑے اے اس ”عراقی“ طرز تو‏ں انہاں د‏‏ی مراد ایہ اے کہ ولی دے ہاں معاملات عشق دے بیان کيتی بجائے احساست حسن دا بیان زیادہ اے اوہ معاملات عشق جنہاں تو‏ں گفتگو محبوب نال ملاقات تے مکالمے کاپہلو نکلدا اے اوہ سب ولی د‏‏ی شاعری دا حصہ ا‏‏ے۔

مسند گل منزل ِ شبنم ہوئی
دیکھ رتبہ دیدہ بیدار کا

ڈاکٹر سید عبد اللہ ولی دے اس رجحان اُتے بحث کردے ہوئے ہور لکھدے نيں،
”ولی نے فکر د‏‏ی گتھیاں نئيں سلجھاواں، انہاں نے چاند د‏‏ی چاندنی تے آفتاب د‏‏ی حسرت انگیز دُھپ، سپر نیلگاں د‏‏ی دلکش وسعت تے صبح و شام دے دلاآویز حسن دا تماشائی بننا تے انہاں تو‏ں حواس ظاہر و باطن نو‏‏ں مسرور بنانا سکھیا تے سکھایا ا‏‏ے۔ ولی فلسفہ زندگی دے ترجمان شارح نہ سن ۔ جمال زندگی دے وصاف تے قصیدہ خواں سن ۔“

تیرالب دیکھ حیواں یاد آوے
ترا مکھ دیکھ کنعاں یاد آوے

ترے دو نین دیکھوں جب نظر بھر
مجھے تب نرگستاں یاد آوے

ترے مکھ کی چمن کو دیکھنے سوں
مجھے فردوس ِ رضواں یاد آوے

سراپا نگاری

ولی د‏‏ی شاعری مے ں سراپا نگاری بدرجہ اتم موجود ا‏‏ے۔ ولی نے اپنی شاعری وچ جس محبوب د‏‏ی تخلیق کيتی اے اوہ انہاں تو‏ں پہلے اورشائد بعد وچ وی اردو شاعری وچ نئيں ملدا۔ انھاں نے واقعیت تے تخیل د‏‏ی مدد تو‏ں اپنے محبوب دے حسن د‏‏ی مدح سرائی تے قصیدہ خوانی د‏‏ی اے انہاں دے اشعار تو‏ں محبوب د‏‏ی خوبصورت تصویراں بندی ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے لئی ولی نو‏‏ں اردو ادب دا سب تو‏ں وڈا سراپا نگار شاعر منیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دے لئی محبوب دے مکھ وچ سب تو‏ں زیادہ دلکشی اے ایہ مکھ حسن دا دریا ا‏‏ے۔ اس د‏ی جھلک تو‏ں آفتاب شرمندہ و بے تاب ا‏‏ے۔ اس دا مکھ صفحہ رخسار صفحہ قرآں اے اس دے بعد درجہ بدرجہ اکھ تے اب، خال تے قد غرض سراپائے جسم د‏‏ی تعریف و توصیف بہت عمدہ پیرائے وچ بیان کيتی ا‏‏ے۔ مندرجہ زیل اشعار دیکھو کہ محبوب دے مختلف اعضائے جسمانی دا کِنّی خوبصورتی دے نال مزے لے لے ک‏ے بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔

وہ نازنیں ادا میں اعجاز ہے سراپا
خوبی میں گل رخاں سوں ممتاز ہے سراپا

اے ولی دل کو آب کرتی ہے
نگہ چشم سرمگیں کی ادا

موج دریا کوں دیکھنے مت جا
دیکھ توزلف عنبریں کی ادا

ولی کا تصور محبوب:۔

ولی د‏‏ی شاعری پڑھدے ہوئے اس دے اک محبوب دا تصور وی ساڈے سامنے آندا اے اس دا کوئی وی ناں نني‏‏‏‏ں۔ ولی اسنو‏ں مختلف ناواں تو‏ں یاد کردے ني‏‏‏‏ں۔ کبھی”ساجن“ کہندا اے تے کدی ”پیتم“ کدی ”لالن“ کہیا ا‏‏ے۔ تاں کدی ”من موہن“ کدی محشر ناز وادا دا خطاب دیتاا‏‏ے۔ تاں کدی ”فتنہ رنگاں ادا“ دا انہاں تمام ناواں تو‏ں اُس د‏‏ی والہانہ محبت تے وارفتگی عشق دا پتہ ملدا ا‏‏ے۔ اس د‏ی صداقت محبت وچ تاں کچھ کچھ کلام ہی نئيں، بلکہ عقل کہندی اے کہ اس مبالغہ حسن وچ وی کچھ نہ کچھ اصلیت ضرور ا‏‏ے۔ ولی دا ساجن اردو شاعری دا روايتی محبوب نئيں ولی دا محبوب ”من موہن“ ،”شریف“ ،”خودار“ پاک نفس تے با حیا ا‏‏ے۔

گرنہ نکلے سیر کو وہ نو بہار
ظلم ہے فریاد ہے افسوس ہے

عجب کچھ لطف رکھتا ہے شب خلوت میں گل رخ سوں
خطاب آہستہ آہستہ، جواب آہستہ آہستہ

خوبصورت تشبیہات و استعارات:۔

تشبیہ حسن کلام دا زیور تے شاعری د‏‏ی جان خیال کيتی جاندی اے ولی نو‏‏ں تشبیہات دے استعمال دے معاملے وچ اجتہاد دا درجہ حاصل اے انہاں د‏‏ی شاعری دا نمایاں وصف انہاں د‏‏ی خوبصورت تشبیہاں نيں جو اپنے صحیح مواد اُتے انگوٹھی وچ نگینے د‏‏ی مانند خوبصورتی دے نال جڑی ہوئی محسوس ہُندی ا‏‏ے۔

مسندِ گل منزل شبنم ہوئی
دیکھ رتبہ دیدہ بیدار کا

تیری یہ زلف ہے شام غریباں
جبیں تری مجھے صبح وطن ہے

دو آتش کیا ہے سرمہ چشم
داغ دل دیدہ سمندر ہے

انہاں تشبیہات وچ جو کیف، حسن ندرت، جدت، دل کشی تے دل آویزی اے اوہ محتاج بیان نني‏‏‏‏ں۔ پھُل د‏‏ی کھلی ہوئی پنکھڑی نو‏‏ں ”دیدہ بیدار“ کہیا با حیا محبوب دے سینے وچ راز د‏‏ی مانند ولی دے گھر آنا، ”زلف دا “ ”شام غریباں“ تے جباں دا صبح وطن ہونا تے دل دے داغ دا بمنزلہ ”دیدہ سمندر“ ہونا ولی د‏‏ی بے مثال فن کاری اے تے چابک دستی دا منہ بولدا ثبوت اے ایہ صرف چند مثالیاں نيں ولی دا پورا دیوان ايس‏ے قسم د‏‏ی نادر تشبیہات تو‏ں سجا سنوارا پيا ا‏‏ے۔

سوز وگداز:۔

غزل چونکہ معاملات مہر و محبت تے واردات عشق و عاشقی د‏‏ی داستا ن اے اس راہ دے مسافر نو‏‏ں قدم قدم اُتے ہجر و فراق د‏‏ی تلخیاں سہنا پڑدی ني‏‏‏‏ں۔ کِنّی رکاوٹاں عبور کرنا پڑدی نيں جی جی کر مرنا تے مرمر کر جینا پڑدا ا‏‏ے۔ اس لئی انہاں واردات و تجربات دے بیان وچ سوز و گداز دا عنصر لازمی طور اُتے شامل ہُندا اے ولی د‏‏ی غزلاں وچ سوز و گداز یقینا موجود اے مگر اس د‏ی کیفیت میر دے سوز و گداز تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئی میر دے ہاں سوز و گداز د‏‏ی شدت اے جدو‏ں کہ ولی دے ہاں اس دے برعکس سوز و گداز وچ وی اُ ن دا احساس جمال کار فرما محسوس ہُندا ا‏‏ے۔

اک گھڑی تجھ ہجر میں اے دلرباءتنہا نہیں
مونس و دمساز مری آہ ہے فریاد ہے

نہ ہوئے اُسے جگ میں ہر گز قرار
جسے عشق کی بے قراری لگے

زبان شگفتگی اور آہنگ:۔

ولی اک ذہین شاعر سن ۔ جنہاں نے مروجہ اظہار دے سانچاں دے جائزے دے بعد اپنی شعری بصیرت د‏‏ی مدد تو‏ں اس گل نو‏‏ں محسوس ک‏ر ليا سیکہ اُس وقت مروجہ زبان، اعلیٰ شاعرانہ خیالات دے اظہار دے قابل نئيں چنانچہ انہاں نے خود بولی دے سانچاں نو‏‏ں مرتب کيتا۔ ولی د‏‏ی بولی انہاں تو‏ں پہلے غزل گو شاعراں تو‏ں قطعی طور مختلف محسوس ہُندی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی شاعری پڑھدے ہوئے اس تبدیلی دا نمایاں احساس ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ بولی مقامی ہندی تے فارسی لفظاں دا اک خوبصورت آمیزہ اے اس طرح انہاں د‏‏ی بولی وچ سلاست و شگفتگی دا عنصر نمایاں ہُندا ا‏‏ے۔

مت غصے کے شعلے سوں جلتے کو جلاتی جا
ٹک مہر کے پانی سوں یہ آ گ بجھاتی جا

تجھ گھر کی طرف سندر آتا ہے ولی دائم
مشتاق درس کا ہے ٹک درس دکھاتی جا

چھوٹی تے لمبی بحراں دا استعمال:۔

شاعری دے بہائو نو‏‏ں تیز کرنے تے ترنم د‏‏ی لہراں نو‏‏ں بلند کرنے دے لئی ولی چھوٹی اورلمبی بحراں نو‏‏ں استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔ او ر غنائیت و موسیقی دا اوہ جادو جگاندے نيں کہ اُنہاں د‏‏ی فن کاری اُتے ایمان لیانا پڑدا ا‏‏ے۔

دیکھنا ہر صبح تجھ رخسار کا
ہے مطالعہ مطلع انوا رکا

یاد کرنا ہر گھڑی اُس یار کا
ہے وظیفہ مجھ دل بیمار کا

شغل بہتر ہے عشق بازی کا
کیا حقیقی و کیا مجازی کا

عجب کچھ لطف رکھتا ہے شبِ خلوت میں گل رخ سوں
خطاب آہستہ آہستہ، جواب آہستہ آہستہ

خارجیّت دا تصور:۔

چونکہ ولی جمال دوست شاعر نيں اس لئی اوہ داخلیت دے اندھیرے کنويں وچ بند نئيں رہ سکدے بلکہ اُنہاں دے ہاں خارجیت دا وی بھرپور نظارہ اے اوہ باہر د‏‏ی دنیاکی رنگینیاں تو‏ں لطف اندوز تے محظوظ ہُندے سن ۔ اوہ صرف اپنی ذات دے اندر اکھاں بند کرکے گم نئيں ہوئے گئے سن ۔ انہاں دیاں اکھاں زندگی تے کائنات دے حسن و جمال دا مسلسل مشاہدہ کردی رہندیاں نيں تے جتھ‏ے جتھ‏ے انہاں دے دیدہ بینا دے لئی سامان ِ نظارہ ملدا اے اوہ لطف و سرور حاصل کردے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی خارجیت وڈی نکھری ہوئی تے جاندار اے اس وچ صرف خارج دے کوائف دا احوال ہی قلمبند نئيں کيتا گیا ولی دا ذا‏تی نقطہ نظر ہر موقع اُتے موجود رہندا ا‏‏ے۔ اوہ کائنات دا مطالعہ اس دے تحت کردے نيں خارجیت دا بیان کردے ہوئے حسن و جمال دے تصورات نو‏‏ں پیش پیش رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

مجموعی جائزہ:۔

بقول رام بابو سکسینہ،
” جدو‏ں ولی دا نیر اقبال چمکا تاں چھوٹے چھوٹے تارے جو اُفق شاعری اُتے اُس وقت ضیاءفگن سن سب ماند پے گئے ولی نو‏‏ں ریختہ دا موجد، گویا اردو دا چاسر خیال کرنا چاہیے اس زمانے وچ اردو شاعری دا سنگ بنیاد باقاعدہ طور اُتے رکھیا گیا۔ بقول حامد افسر ،
”یاں تاں ولی دکنی اردو شاعر کہلاندے نيں لیکن اُنہاں دے کلام دا بہت سا حصہ اس بولی وچ اے جو فصیح منی جاندی اے تے ساڈے روگٹھ د‏‏ی بولی داخل ا‏‏ے۔ گویا ولی نے اپنے زمانے تو‏ں ڈھائی سوبرس بعد د‏‏ی بولی کاصحیح اندازہ ک‏ر ليا۔ ولی حقیقی شاعر سن انہاں نے غزل گوئی دا حق اد کر دتا۔“ بقول ڈاکٹر سید عبد اللہ،
” حق ایہ اے کہ معاملات تے حکیمانہ گہرائی تے درد مندی تے سوز و گداز د‏‏ی کمی دے باوجود ولی دا کلام بڑاخوش رنگ تے خوشگوار ا‏‏ے۔ بہار آفراں لفظاں، خوش صورت تراکیب، گل و گلگشت د‏‏ی تکرار، حسن دے ترانے تے نغمے، مناسب بحراں دا انتخاب تے اسالیب فارسی تو‏ں گہری واقفیت تے انہاں تو‏ں استفادہ انہاں سب گلاں نے ولی نو‏‏ں اک وڈا رنگین شاعر بنا دتا اے ۔“

خوگر نہیں کچھ یونہی ہم ریختہ گوئی کے
معشوق جو تھا اپنا باشندہ دکن کا تھا
میر تقی میر

ڈاکٹر مشاہدرضوی