وگدی اے راوی (سفرنامہ)
جان-پچھان = وگدی اے راوی سفرنامہ وریام سنگھ سندھو دی رچنا اے۔
وگدی اے پچھوں آؤندے ہاں’’ ڈاکٹر. جگتار نے اگلا پروگرام الیکیا۔
ڈرائیور نے کار ادھر موڑ لئی۔ پتہ لگا کہ جہانگیر تے نورجہاں دا مقبرہ راویؤں پار شاہدرے وچ سی۔ راوی دا نام سندیاں ہی میرے اندر اک جھنجھنی آئی۔ لاہور دی وکھی نال کھہِ کے لنگھدی راوی صدیاں توں پنجابیاں دے لوک مناں وچ لشکدی آئی ہے۔ من دیاں دھر ڈونگھاناں ‘چو لوک-گیت دیاں سطراں تیر کے میرے بلھاں اتے آ گئیاں۔
اچے برج لاہور دے
تے ہیٹھ وگے دریا۔
میں مچھلی دریا دی
کتے بگلا بن کے آ۔
اک ہور بہت ہی خوبصورت درش میریاں اکھاں اگے آ کے ستھر ہو گیا۔ لاہور دی سمچی خوبصورتی دو سطراں وچ مچّ مچّ مگھ رہی سی:
سکّ ملدیاں راوی دے پتناں نوں
اگّ لاؤن لاہورناں چلیاں نے۔
میں رمانچت ہو اٹھیا ساں تے وبھنّ لوک گیت پھلاں وانگ میرے چیتیاں وچ تیرن لگے۔ وگدی ہوئی راوی وچ کدی گنیریاں، کدی ‘دو پھلّ پیلے’ تے کدی کجھ ہور سٹدی ہوئی گوری اپنے ڈھول نوں مخاطب ہندی اے:
وگدی اے راوی
وچ بوٹا پھلاہی دا ڈھولا!
میں نہ جمدی توں
کداں ویاہی دا ڈھولا!
وگدی وے راوی
وچ دو پھلّ پیلے ڈھولا!
اک پھلّ منگیا
کیوں پیوں دلیلے ڈھولا!
راویں نہیں، ایہہ تاں ساڈی وراثت دی دھارا وگدی پئی سی راوی دے روپ وچ۔
‘‘لے بئی آ گیا راوی دا پل’’، اگلی سیٹ ‘تے بیٹھے جگتار نے مینوں سچیت کیتا۔ میں اتسکتا نال دھون اگے الاری۔
میں وگدی ہوئی راوی وچ تردے ہوئے ‘پیلے پھلّ’ ویکھنا چاہندا ساں۔ لاہورناں دے حسن دی لالی دے سیک دے سنمکھّ ہونا چاہندا ساں۔
پر ایہہ کی؟ میرا تاں سارا اتشاہ ہی ماریا گیا۔ راوی تاں سکی ہوئی سی۔ چاندی رنگے کلپت وہاؤ دی تھاں شہر دا گندہ تے کالا پانی اک چھوٹے جہے گندے نالے دے روپ وچ وہِ رہا سی تے آسے پاسے پھیلی بھکھدی ریت اپنی قسمت نوں رو رہی سی۔ مینوں رندھیر سنگھ چند دا شعر؎ چیتے آیا:
اپنا پنڈ ساڑن لگی اپنی ریت
اک دن ایہہ وی ہونی سی دریاواں نال۔
دور پرھے منڈے راوی دی ریت اتے کرکٹ کھیڈ کے اس دا مخول اڈا رہے سن۔
‘‘پنجاب دے دریاواں وچ اج کل پانی نہیں رہِ گیا’’، میرے کول بیٹھے عمر غنی نے کیہا۔
‘‘لوکاں دے مناں ‘چوں مکدی جاندی محبت وانگ’’، میں ہولی جہی پھسپھسایا۔
میں حقیقت دے روبرو ہو کے آکھیا، ‘‘ایہہ راوی تاں خدکشی کرن والیاں دی وی کوئی مدد نہیں کر سکدی ہونی۔’’
مینوں راوی دے اسے پل اتے دیوندر ستیارتھی نال جڑی کہانی یاد آئی جہڑی کئی سال پہلاں خود ہی ستیارتھی نے اپنے وشیش انداز وچ سنائی سی۔
ستیارتھی دے بھر جوانی دے دناں دی گلّ ہے۔ اوہ لاہور وچ رہندا سی۔ اس دی زندگی وچ اتوڑتی کجھ اجہیاں نہ-خوشگوار گھٹناواں واپریاں کہ اوہ زندگی توں اکتا گیا۔ اجیہی بدتر زندگی جیون نالوں اس نے مر جان نوں پہل دتی تے خدکشی کرن دا ارادہ بنا لیا۔ خدکشی کرن لئی سبھ توں بہتر طریقہ ایہو سی کہ راوی دے پل توں دریا وچ چھال مار دتی جاوے تے بسّ کم ختم!
اک سویرے، جدوں لوک راوی دے پل اپر سویر دی سیر کر رہے سن ؛ ستیارتھی نے مناسب موقع ویکھیا تے پل ‘تے لگے لوہے دے جنگلے اپروں ہو کے دریا وچ چھال مارن لئی اہلیا۔ این اسے موقعے، ہندی فلماں دی کہانی وانگ، دو نوجواناں نے لکّ توں جپھا مار کے ستیارتھی نوں ہیٹھاں اتار لیا۔
‘‘ایہہ کی لوہڑا مارن لگا سائیں۔’’
اوہناں دے پچھن اتے ستیارتھی نے اپنی خدکشی دی یوجنا بارے اوہناں نوں دسیا ‘جان لکھیں نہ ہزاریں’ کہہ کے اوہناں نے ستیارتھی نوں سمجھایا۔ پر چنگی سکھ-متّ دین لئی اوہ اس نوں نزدیک رہندے کسے دانشور بزرگ کول لے گئے۔ اوہ دانشور بزرگ اردو دا پرسدھ شاعر ڈاکٹر. سر محمد اقبال سی۔ نوجواناں توں ستیارتھی دی ساری کہانی سنن اپرنت ڈاکٹر. اقبال نے ستیارتھی نوں پچھیا:
‘‘ہندو ہون کرکے تیرا پنر-جنمر وچ تاں وشواس ہووےگا؟’’
ستیارتھی نے ‘ہاں’ وچ سر ہلایا تاں ڈاکٹر. اقبال نے کیہا، ‘‘خدکشی کرن پچھوں تے دوجا جنم لین پچھوں تیریاں تنّ حالتاں ہو سکدیاں نے۔’’
‘‘اک تاں، جنی بھیڑی حالت توں تنگ آ کے توں خدکشی کرن لگا ایں، تیری اینی ای بھیڑی حالت ہو سکدی ہے۔ دوجا ایہہ وی ہو سکدے کہ اس جنم وچ تینوں ایہو جہی زندگی نصیب ہووے جو تیری ہن والی زندگی نالوں وی بدتر ہووے تے تیجا ایہہ وی ہو سکدے کہ توں اس جنم وچ ہن نالوں ودھیا زندگی جیویں۔’’
اینی گلّ کہہ کے ڈاکٹر. اقبال نے حقے دا کش گڑگڑایا تے مسکراؤندیاں تکھیاں نظراں نال ستیارتھی ولّ ویکھ کے آکھیا، ‘‘اس صورتَ وچ، مرن توں بعد وی، چنگی زندگی جیون دی آس اک تہائی ہی ہے۔ جے مینوں اک بٹا تنّ آس اتے خدکشی کرنی ہووے تاں میں تاں کدی نہیں کرن لگا! ہن توں جے اک تہائی آس اتے خدکشی کرنا چاہندا ایں تاں تیری مرضی۔’’
حقے دا کش لا کے اس نے بڑے اطمینان نال پچھے پئے تکیئے نال ڈھوء لا لئی۔
ساری گلّ سنا کے ستیارتھی نے اپنے ولکھن انداز وچ توڑا جھاڑیا، ‘‘ڈاکٹر. اقبال دی گلّ سنن توں بعد مے سوچیا اک بٹا تنّ آس اتے خدکشی کرن دا سچمچ کوئی لابھ نہیں اتے میں خدکشی کرن دا ارادہ تیاگ دتا۔’’
پل پار کرن ہی والے ساں کہ اگے کھڑوتے پلسیاں نوں ویکھ کے جگتار نے اک ہور چنتا دا پرگٹاوا کیتا، ‘‘آپاں نوں تاں صرف لاہور وچ رہن دی اجازت ملی ہے تے راوی پار دا ایہہ علاقہ تاں دوجے ضلعے شیخوپورے وچ پے جاندا اے۔’’
گلّ واقعہ ہی چنتا والی سی۔ بیگانے ملک وچ قانون دی خلافورزی ‘اندر’ وی کروا سکدی سی۔ تے اتھے ساڈا کون والی—وارث سی۔
پر رضوان احمد سویر توں ہی کہہ رہا سی کہ اس دی گلّ ہو چکی ہے۔ سانوں کوئی کجھ نہیں آکھن لگا۔ نسچے ہی اس نے کسے اپرلے ادھیکاری نال گلّ کیتی ہوویگی، تدے ہی تاں اوہ اینے وشواس نال کہہ رہا سی، ‘‘فکر نہ کرو۔ میں بیٹھا ہاں۔’’
‘‘چل ویکھی جاؤ!’’ جگتار نے کیہا تے ساڈی کار پولیس دے کولوں اگے لنگھ گئی۔ انج کسے ویلے وی گھیر کے پچھ گچھّ کیتے جان دا ڈر سانوں اندرو اندر کتردا ہی رہا۔
سڑکاں اتوں دھوڑ اڈ رہی سی۔ لاہور شہر دا باہرلا علاقہ تے شاہدرے دا ایہہ علاقہ پھلیٹیز ہوٹل دے چوگردے نالوں بھنّ سی۔ اتھے مدھ-شینی تے ہیٹھلی مدھ-شیرنی دے لوک وسدے سن۔ مال روڈ تے ماڈل ٹاؤن تے گلبرگ والی امیری ٹھاٹھ اتھے نہیں سی۔
اسیں وشال چاردیواری اندر گھرے گھاہ دے لائناں وچ جہانگیر دے مقبرے اندر پھردیاں اس سمیں وچ اترن دا یتن کیتا۔ جہانگیر دی عاشق-مزاجی ؛ انار کلی تے نورجہاں دا عشقَ، ہندوستان دی بادشاہت تے جہانگیری عدل دیاں کہانیاں چیتے آئیاں۔ اسے ‘عدل’ دے پرسنگ وچ گورو ارجن دیوَ دی شہیدی یاد آئی جس دی ‘جھوٹھ دی دوکان’ بند کرواؤن دی ‘چنتا’ دا ذکر جہانگیر دی سوے-جیونی، ‘تزکے جہانگیری’ وچ وی آؤندا ہے۔ سنگمرمر دی صلع اتے سنّ ہجری 1037 وچ، ‘مرکدے منور اعلیٰ حضرت گپھرانا-پناہنا نور-او-دین محمد جہانگیر بادشاہ’ دے اس سنسار توں کوچ کر جان دا ذکر درج سی۔ میرے اندروں بابا فرید بولیا:
کوٹھے منڈپ ماڑیاں اساردے وی گئے۔
کوڑا سودا کر گئے گوریں جا پئے۔
مینوں ‘سچا سودا’ کرن والے دی پنجویں جوت دا موہ جاگیا جس نے گورو گرنتھ صاحب نوں سنپادت کرن سمیں بابا فرید نوں نمسکار کرکے اوہناں دی بانی گورو گرنتھ صاحب وچ درج کردیاں ایہہ سندیش دتا سی کہ سچا مسلمان تے سچا ہندو کوئی الگّ نہیں سگوں سچی سچی انسانیت دا اکو روپ ہن تے اوہناں نپیڑے لتاڑے لوکاں دی اک اپنی دھر ہے جہڑی دھر منکھی ہت پالن دا سچا سودا کر رہی ہے تے اوہدا کوڑا سودا کرن والیاں نال کوئی واسطہ نہیں۔
گرمی زور پھڑ رہی سی۔ ڈرائیور نے دسیا ‘مہماناں’ کرکے کار پارکنگ والے نے پیسے نہیں لئے۔ ہن اسیں نورجہاں دے مقبرے ولّ ترے۔ اچی لائن توں پرلے پار نورجہاں دا مقبرہ دسّ رہا سی، مساں پنجاہ غز دی وتھّ ‘تے۔ جگتار اتے عمر غنی ہراں دی اس نوں دیکھن دی تانگھ نہیں سی۔ اوہ تاں کئی وار دیکھ چکے سن۔ جگتار نوں انج وی ساہ دی تکلیف سی۔
اس نے مینوں کیہا کہ میں اتر کے لائینوں پار جا کے مقبرے ‘تے جھاتی مار آواں۔ جہانگیر دے مقبرے نالوں اس وچ کوئی الوکار گلّ نہیں۔ میرے من وچ سی کہ زیادہ تھکاوٹ ہو جان دے ڈروں جگتار کتے واپسی دا اعلان نہ کر دیوے۔ میں اج گرودوارہ ڈیہرا صاحب ضرور ویکھنا چاہندا ساں۔ اگلے دناں وچ پتہ نہیں موقع لگے جا نہ لگے۔ میرے ہتھاں وچ شاہ حسین دی مزار ‘تے سائیں لوک ولوں دتا پھلّ پتیاں دا لفافہ وی سی جو میں شاہ دے سمکالی گورو ارجن دیوَ دے حضور پیش کرنا چاہندا ساں۔ گورو گرنتھ صاحب دے رچنہارے تے گورو گرنتھ صاحب دے ساہمنے۔ بھارت تک جادیاں ایہہ پھلّ کملا جانے سن تے میں ایہناں دی مہک مرن نہیں ساں دینی چاہندا۔ سائیں لوک اگے وی جھوٹھا نہیں ساں ہونا چاہندا۔ گورو گرنتھ صاحب اگے ہی ایہہ پھلّ بھیٹا کرنا چاہندا ساں۔
نورجہاں دا مقبرہ مینوں دسّ رہا سی تے موہن سنگھ دی کویتا وی ذہن ‘چوں گزر رہی سی۔ نورجہاں دی اپنی قبر ‘تے لکھوایا نرمان شعر؎ وی چیتے آ رہا سی، پر میں ایہہ سبھ کجھ من ہی من کلپ کے اکلے نے اگے جانوں انکار کر دتا۔
واپسی اتے راوی دے پل توں گزردیاں اک ہور لوک بولی میری سرت وچ گونجی :
راوی کنارے گھگیاں دا جوڑا
اک گھگی اڈگی پے گیا وچھوڑا
اڈّ گئی گھگی میں تے جگتار ساں، پچھے رہی گھگی عمر غنی تے رضوان سن۔ اڈّ گئی گھگی ستیارتھی، پچھے رہی گھگی ڈاکٹر. اقبال۔ اڈّ گئی گھگی مادھو لال، پچھے رہی گھگی شاہ حسین۔ اڈّ گئی گھگی بابا نانک، پچھے رہی گھگی بابا فرید۔ کاش! راوی وگدی رہے، موہ محبت نال بھری تے وچھڑیاں گھگیاں دا کدے میل ہو سکے!
گرودوارہ ڈیہرا صاحب پہنچ کے اسیں ویکھیا گردوارے دے باہر اتے اندر نیلیاں، پیلیاں، لال تے چٹیاں دستاراں اک بھیڑ دے روپ وچ نظر آ رہیاں سن۔ جویں امرتسر تے ترن تارن وچ دیوالی، وساکھی جاں مسیا دے میلے اتے گھم رہے ہوئیے۔ اصل وچ پنجہ صاحب دی وساکھی مناؤن لئی شرومنی گرودوارہ پربندھک کمیٹی دوارا بھیجیا جتھا ‘پنجہ صاحب’ دے درشناں اپرنت لاہور پہنچ چکا سی تے کل توں گرودوارہ ڈیرہ صاحب وچ اتارے کیتے ہوئے سن۔ جتھے دی رہائش لئی لوڑیندا پربندھ نہ ہون کرکے گردوارے نال لگدی گراؤنڈ وچ ٹینٹ اتے قناتاں لا کے چھوٹے چھوٹے کمرے جہے بنائے ہوئے سن جنہاں وچ جتھے دے لوک آپو اپنے ساتھ وچ ٹھہرے ہوئے سن۔
لاؤڈ سپیکر ‘تے ٹیپ رکارڈر وچوں بولدے کویشری جتھے دی اچی آواز لاہور دے بازاراں وچ دور تائیں گونج رہی سی۔ سنگھاں نے لاہور نوں آنندپور صاحب بنایا ہویا سی۔
گردوارے توں ویہہ پنجھی فٹّ دی وتھّ اتے سی لاہور دا شاہی قلعہ۔ اک چھوٹی جہی سڑک سی دوہاں درمیان۔ شاہی قلعے دی وشال عمارت دے ساہمنے گرودوارہ بہت چھوٹا جیہا لگّ رہا سی۔ میں ڈاکٹر. جگتار نال گلّ کیتی تاں اس نے حامی بھردیاں نال ہی جہانگیر دے مقبرے اتے میریے ولوں آکھی بابا فرید دی ‘کوڑا سودا کر گئے گوریں جا پئے’ والی گلّ دہرائی تے نال ہی فرید دے خیالاں دے پیروکار مسلمان سائیں صوفی فقیر حضرت باہو دا کلام چیتے کردیاں گورو ارجن دیوَ نوں نمسکار کیتی :
نام فقیر تنھاں دا باہو
قبر جنہاں دی جیوے ہو
شہید ہو کے وی گورو ارجن دیوَ جؤندے ہن۔ اوہناں جہے ہور مہانپرشاں دے عرص ‘تے برسیاں منائیاں جاندیاں سن۔ ہزاراں دیاں بھیڑاں جڑدیاں سن۔ کی جہانگیر دی یاد وی انج ہی منائی جاندی سی؟
اسیں گردوارے دے اندر جان لئی ودھے تاں باہر کھلوتے پاک-پولیس دے چٹ کپڑیئے سپاہیاں نے امرگنی تے رضوان نوں روک لیا۔ اوہ اندر نہیں سن جا سکدے۔ میں سوچیا رضوان ‘اتے ہوئی گلّ’ اوہناں نال سانجھی کریگا پر اوہ اک پاسے چھتھا جیہا ہو کے کھلو گیا۔ اوہناں دے روکے جان والی گلّ سانوں چنگی نہ لگی۔ گورو گھر تاں سبھ دا داخلہ پروان سی پر اگلیاں مطابق کوئی ‘غلط عنصر’ اندر جا کے گڑبڑ کر سکدا سی۔
اسیں ہنے ہی متھا ٹیک کے واپس پرتن دا دھرواس دے کے چھوٹی جہی ڈیوڑی دے باہر جتیاں اتاریاں تے گردوارے دے نکے جہے سہن وچ داخل ہوئے۔ گردوارے وچ پاٹھ ہو رہا سی۔ سنگتاں براجمان سن۔ میں متھا ٹیکیا تے شاہ حسین دی مزار اتے سائیں ولوں بھیٹ کیتیاں گلاب دیاں پھلّ-پتیاں والا لفافہ گورو گرنتھ صاحب دے ساہمنے مودھا کر دتا۔ گلاب دے پھلاں دی مٹھی خوشبو ماحول وچ پھیلی۔ مینوں لگا شاہ حسین تے گورو ارجن دیوَ اک دوجے دی سنگت وچ اکٹھے بیٹھ کے بچن بلاس کر رہے ہون ‘تے چپھیرے اوہناں دے بولاں دی سگندھی پسر گئی ہووے۔
گردوارے دے پچھلے دروازے وچوں نکل کے اسیں اندر گئے۔ خالصتانی جتھیبندیاں ‘دل خالصہ’، ‘خالصتان کمانڈو فورس’ تے ‘ببر خالصہ’ آدی دے بینر لگے ہوئے سن۔ ایہناں جتھیبندیاں ‘چوں ہی کسے اک ولوں مٹھے پانی دی چھبیل لگی ہوئی سی۔
‘‘اتھے گردوارے وچ اوہناں دے بندے پکے طور ‘تے رہندے وی نے۔’’ جگتار نے آکھیا۔ جنہاں کمریاں وچ اوہناں دی رہائش دا اندیشہ جگتار نوں سی، اوہناں کمریاں وچ اس ویلے شرومنی کمیٹی دے ادھیکاری بیٹھے ہوئے سن۔ شاید ایہہ کمرے اوہناں نوں الاٹ ہوئے سن۔
انج دل خالصہ دا گجندر سنگھ تے اس دے دو تنّ ہور ساتھی روز ہی کانفرنس وچ حاضر ہندے تے کسے نہ کسے نقر وچ کھلوتے جا لوبی وچ بیٹھے اپنی ‘چون’ دے بندیاں نال گل بات کر رہے ہندے۔ سیشن ختم ہون اپرنت جانو بندیاں دے راہیں عامَ ڈیلیگیٹاں نال وی ہتھ ملاؤندے حال-چال پچھ رہے ہندے۔ اک دن لائن وچ کھڑوتی بھیڑ وچ میں وی اوہناں دے کول جہے کرکے ہی کھڑوتا ساں۔ اک جنے نے کسے ڈیلیگیٹ نال جان پچھان کرواؤن لئی جدوں گجندر سنگھ نال کھڑوتے اک نوجوان بارے کجھ دسنا چاہیا تاں اس نوجوان نے اپنی پچھان لکائی رکھن لئی وچولے نوں اکھ نپی۔ پر گجندر سنگھ بارے تاں مینوں وی پتہ سی۔ اوہ بھارتی ہوائی جہاز اغوا کرکے پاکستان لے جان والے ٹولے دا آگوُ سی۔ ہائی جیکنگ دی نسچت سزا بھگتن پچھوں اج کل پاکستان وچ ہی رہِ رہا سی۔
درمیانے قد والے گجندر سنگھ نے کوکا کولا رنگ دی نوکدار پگّ سوار کے بدھی ہوئی سی۔ فکے مدھم رنگ دی قمیض تے نسواری جہی پینٹ۔ گورا رنگ، تکھے نقش۔ کھلھی داڑھی چٹی ہو چلی سی۔ میں جدوں وی ویکھدا اوہ چپ چاپ گمبھیر مدرا ‘چ کھلوتا ہندا۔ گھٹّ گلّ کردا جاپدا۔ بھیڑ وچ ادھر-ادھر تریا پھردا۔ پیلی پگّ تے بھاری کھلے داڑھے والا اس دا اک ساتھی تے اوہ نوجوان اکثر ہسّ ہسّ کے دوجیاں نال گلاں کردے نظر آؤندے۔ پر گجندر سنگھ دے چہرے ‘تے مینوں اجیہا ہاسہ نظر نہیں سی آؤندا۔ کدی کدی میرے من وچ وی آؤندا کہ ‘دل خالصہ’ دے اس آگوُ نال گل بات کرکے اس دے من دی اوستھا جاناں پر پھر آپ ہی سنکوچ کر جاندا۔ ہو سکدے کوئی بھارتی گپتچر ایہہ ملنیاں نوٹ کر رہا ہووے جاں گجندر سنگھ ہی میرے نال دل دی گلّ کرنی مناسب نہ سمجھدا ہووے۔ انج اتھے وسدے پڑھے لکھے پنجابیاں وچ وی اوہدی چنگی جان-پچھان سی۔ لائن وچ کھڑوتے گجندر سنگھ نوں گل نال لا کے افضل احسن رندھاوا نوں ایہہ کہندیاں میں آپ کنیں سنیا ‘‘توں تاں ساڈا شیر ایں… شیر…۔’’
پچھے کھلوتا الیاس گھمن کہہ رہا سی، ‘‘کیوں نہیں۔ کیوں نہیں۔’’ اس لئی کوئی وڈی گلّ نہیں جے کسے پاکستانی شاعر نے ساڈے لوکاں دے دسن مطابق مشاعرے وچ ایہہ کویتا پڑھ دتی ہووے۔ ‘‘گجندر سنگھ! اسیں تیرے نال ہاں۔’’ میں ایہہ کویتا سنن توں پہلاں ہی مشاعرے وچوں اٹھ آیا ساں۔ پر اس وچ تاں کوئی شکّ نہیں سی کہ پاکستان دی سرکار تے اتھوں دے بہتے لوکاں دا نظریہ گجندر سنگھ دے نال ہی سی۔ اوہ سبھ رل کے ‘خالصتان’ دے انگور ڈگن دی اڈیک وچ سن۔
جگتار کہن لگا، ‘‘وریام! ایہ نال ہی پوڑیاں چڑھ کے دیکھ آ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی سمادھ ہے۔ میتھوں تاں چڑھیا نہیں جاندا۔ نالے میں چاہناں توں کوئی چیز ویکھنوں رہِ نہ جاویں۔’’
گردوارے دے نال ہی لگدیاں پوڑیاں چڑھ کے میں اپر گیا۔ جتھے نال آئے بہت سارے لوک سمادھ دوآلے بنی پرکرما وچ لیٹے ہوئے سن۔ وچکار اچا تھڑھا ہے، سمادھی دے روپ وچ۔ اتھے پنجاب دا مہاراجہ سدا دی نیند ستا پیا ہے۔ مینوں اپنے علاقے دے سورگواسی ڈھاڈی پیارا سنگھ پنچھی دی کویتا یاد آئی۔ شاعر سپنے وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی سمادھ اتے جاندا ہے تاں مہاراجے دی مڑھی اس نوں سوال کردی ہے :
‘‘کہندی خالصہ، دھرم
نہیں ایہہ سکھ دا،
دھوکھا دینا متراں نوں
تسیں آپ تاں آزاد ہو کے بیٹھ گئے
مینوں چھڈّ غیراں گوچرا
راج کروگا جہان اتے خالصہ
اچی اچی نعرے لاؤندے جے۔’’
رنجیت سنگھ دے راج گواچن دا جھورا سدا ہی پنجابیاں نوں ستاؤندا رہا ہے۔
ہیٹھاں آیا تاں جگتار نے دسیا، کہ اوہ ساہمنا دروازہ حضوری باغ دا پرویش دوار ہے۔
‘‘کی ایہہ اوہ دروازہ تاں نہیں جس دا چھجا ڈیگ کے کنور نونہال سنگھ نوں مروایا گیا سی؟’’
‘‘ہاں! ایہی ہے۔’’
اتہاسکاراں انوسار مہاراجہ رنجیت سنگھ توں پچھوں اس دا پوترا کنور نوں نہال سنگھ ہی اس یوگتا دا مالک سی جو پنجاب دی واگڈور سنبھال سکدا سی۔ پر دھیان سنگھ ڈوگرے دی بدنیتی نے اس دی جان لے لئی۔ جدوں اوہ اپنے پتا کھڑک سنگھ دا سسکار کرکے پرط رہا سی تے این جدوں قلعے دے اس ساہمنے دروازے وچوں گزر رہا سی تاں پہلاں ہی نسچت سازشی یوجنا تحت بارود بھریا اس دروازے دا چھجا کنور نونہال سنگھ ‘تے سٹّ دتا گیا۔
‘سکھ راج کویں گیا’ سناؤندا، سوہن سنگھ سیتل پکاریا، ‘‘قلعے دے دروازے دا اوہ چھجا اس دن کنور نونہال سنگھ ‘تے نہیں ڈگا سگوں پنجاب دی قسمت ‘تے ڈگا سی۔ اس سمیں پنجاب دا ہونہار وارث اس کولوں کھوہ لیا گیا سی تے سمچا پنجاب سازشاں دے حوالے ہو کے رہِ گیا۔’’
چھجا ڈگیا قسمت پنجاب دی ‘تے
پھٹڑ مہاراجہ نونہال ہویا۔
بیڑی ڈبی وزیر دھیان سنگھ دی
لاگوُ جان دا جہڑا چنڈال ہویا۔
میں کلپنا وچ ڈگدے چھجے، کھلردیاں اٹاں تے اڈدی دھوڑ نوں ویکھیا تے دھوڑ-مٹی ‘چ زمین ‘تے ڈگا کنور نونہال تکیا۔
‘‘چل چلیئے! اپنے بندے باہر اڈیک رہے نے۔’’
جگتار نے یاد دوایا۔
متھا ٹیکیا تے اسیں باہر آ گئے۔
ساڈے ساتھی کندھ دی چھاں دی اوٹ وچ کھلوتے سانوں اڈیک رہے سن۔ مینوں غصہ آیا کہ پولیس نے ساڈے بندے تاں روک لئے گئے سن پر کئی مسلمان اندر پھر تر رہے سن جنہاں بارے دسیا گیا کہ اوہ جتھے دے بندیاں ولوں لیاندیاں چیزاں وستاں بارے سودے وی کردے پھردے سن۔
پر ساڈا کی زور سی! زور تاں ‘زور’ والے رضوان دا نہیں سی چلیا۔
سکھر دوپہر سر ‘تے سی۔ ڈاکٹر. جگتار تھکّ گیا سی۔ گردوارے دی سڑک لنگھ کے اسیں اندروار ہوئے۔ کھبے ہتھ قلعے دی وشال عمارت سی۔ سجے ہتھ پارک توں پار سی وشال جامہ مسجد تے اوہدے پیراں وچ ڈاکٹر. اقبال دا مقبرہ۔
‘‘ایہہ سبھو کجھ نوں اج باہرو-باہر جھاتی مار لے، اندروں ایہناں نوں کل ویکھانگے۔’’
اسیں جگتار دے فیصلے نال سہمت ساں۔ واپس پرط رہے ساں تاں میں قلعے ولّ اشارہ کرکے کیہا، ‘‘قلعے دی ایس کندھ اتوں ہی بھائی بدھی چند نے گھوڑے دی چھال دریا وچ مروائی سی؟’’
ادوں راوی دریا قلعے دے نالو-نالو وگدا ہندا سی۔ تتی لوح ‘تے بیٹھن تے سر وچ سڑدی-بلدی ریت پواؤن اپرنت ایتھے ہی گورو ارجن دیوَ جی راوی دے پانیاں وچ اشنان کرکے جوتی-جوتی سمائے سن۔
ایہو جہے اسیہہ تے اکہِ دکھ سہن دی اتہاسک اداہرن قایم کرن پچھوں ہی گورو گھر نے میری-پیری دیاں تلواراں پہنن دا فیصلہ کیتا سی تے میری-پیری دے مالک گورو ہرگوبند نوں بھیٹا کرن لیاندے گھوڑے شاہ جہاں دیاں فوجاں نے کھوہ لئے سن۔ ایہو گھوڑے ہی سر سنگھیا، میرا وڈیرا گرائیں، اک وار گھاہی بن کے تے دوجی وار نجومی بن کے اسے قلعے وچوں اڈا کے لے گیا سی اتے گورو دے حضور جا ارپن کیتے سن۔
بڑا عجیب اتفاق سی۔ میں بھائی بدھی چند بارے سوچ ہی رہا ساں کہ میرے ساہمنے سڑک ‘تے ترے آؤندے میرے ہی پنڈ دے پنج-چھی جواناں دا اک ٹولا سانوں اگوں ٹکر گیا۔ اوہناں وچوں بہتے سر سنگھ ہائی سکول وچ میرے پڑھاؤن سمیں دے ودیارتھی سن۔ اوہ میرے گوڈیاں نوں ستکار وجوں ہتھ لا رہے سن۔ نہنگی بانے تے نیلے چولے والا اک نوجوان میرے گوڈیاں ولّ جھکیا تاں میں اوہنوں گل نال لا لیا۔ ایہہ سکھدیو سنگھ سی، میرا رہِ چکا ودیارتھی تے بھائی بدھی چند دی گیارہویں انس دا چشمو-چراغ۔ دسویں تھاں گدی ‘تے بیٹھے بابا دئیا سنگھ دے وڈے بھرا دا پوترا۔
میں ہسّ کے آکھیا، ‘‘ایہناں سڑکاں ‘تے ہی اپنا بابا کدی گھاہی بن کے گھاہ ویچدا رہا ہونے۔ تے آہ ای قلعہ جس ‘چوں اپنے بابے نے گھوڑے بھجائے سن۔’’
اک پل لئی لگا جویں اسیں سر سنگھ وکھے بھائی بدھی چند دی یاد وچ لگدے بھادروں دے میلے ‘تے اکٹھے ہوئے ہوئیے تے کوئی ڈھاڈی بدھی چند دے گھوڑیاں دا پرسنگ سنا رہا ہووے۔
ساہمنے آن کھڑوتی کار نے چیتا کرایا کہ اسیں سر سنگھ وچ نہیں لاہور وچ ہاں۔ تے لاہور اپنا ہو کے وی ہن اپنی نہیں۔ اسیں تاں اتھے مہمان ساں، کیول کجھ دناں لئی۔ اسیں کانفرنس ‘تے آئے ساں تے سکھدیو ہریں جتھے نال۔…کجھ دناں تک لاہور چھڈّ جان تے اپنے ملک پرط جان لئی۔
نہ قلعہ ساڈا سی، نہ لاہور ساڈا سی‥پر گورو تاں ساڈا سی، شاہ حسین تے فرید تاں ساڈے سن۔ راوی سکّ چکی سی پر سکّ کے وی ‘وگدی’ پئی سی۔ گھگیاں دا جوڑا بے شکّ وچھڑ گیا سی پر راوی وچ ‘دو پھلّ پیلے’ ‘صوفی مت تے گرمت’ تردے پئے سن۔
میں تردیاں من ہی من ایہناں پیلے پھلاں تے محبت دی وگدی راوی نوں پھر نمسکار کیتی۔