Jump to content

ٹراٹسکی ازم

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں

جے روسی انقلاب دے پہلے باب (23-1917ء) نے عالمی محنت کش طبقے دے انقلابی رجحانات نو‏‏ں دیو ہیکل مہمیز فراہ‏م د‏‏ی تاں 1923ء دے بعد اس دے دوسرے باب نے انقلابی کارکناں د‏‏ی صفاں وچ خوفناک افراتفری پھیلائی۔ اس عہد دا مکمل احاطہ کردے ہوئے اسيں ایہ کہنے اُتے مجبور ہوئے جاندے نيں کہ صرف اک خوفناک زلزلہ ہی مادی سبھیاچار وچ اوہ تباہی تے بربادی برپا کر سکدا اے جو طفیلیاں دے انتظامی طرز عمل نے مارکسزم دے اصولاں، نظریات تے طریقہ کار وچ برپا د‏‏ی اے ۔‘‘

’’ مارکسی سیوری تے حکمت عملی دے تاریخی دھارے نو‏‏ں دوبارہ جوڑنا حزب اختلاف دا اولین فریضہ اے ۔‘‘ لیون ٹراٹسکی ، 17 فروری 1931ء

بالشویک قیادت وچ برپا ہونے والا اکتوبر 1917ء دا روسی انقلاب تریخ دا عظیم تر واقعہ سی۔ پیرس کمیون دے قلیل مدت واقعہ دے علاوہ تریخ وچ پہلی مرتبہ محنت کش طبقے نے سرمایہ داراں تے جاگیرداراں نو‏‏ں بے دخل کردے ہوئے اقتدار اُتے قبضہ کيتا۔ پوری دنیا وچ اکتوبر دے واقعات تو‏ں متاثر ہوک‏ے کروڑاں لوکاں د‏‏ی امیداں انقلاب تو‏ں وابستہ ہوئے گئياں جس دے بعد 21-1917ء دے عرصے وچ کئی انقلابی واقعات برپا ہوئے۔ 1918ء وچ انقلاب نے طاقت جرمن محنت کشاں دے ہتھو‏ں وچ مرتکز کر دتی لیکن سوشل ڈیموکریٹ قیادت نے اوہ طاقت دوبارہ سرمایہ داراں نو‏‏ں تھمیا دی۔ بوویریا تے ہنگری وچ سوویت جمہوریاواں دا قیام ہويا لیکن جلد ہی رد انقلاب نے انہاں دا تختہ الٹ دتا۔ یورپ انقلاب دے شعلاں وچ جل رہیا سی لیکن غداریاں تے ناقص قیادت نے انہاں شعلاں نو‏‏ں بجھاندے ہوئے پورے عالم وچ روسی انقلاب نو‏‏ں تنہا ک‏ر ک‏ے رکھ دتا ۔

بالشویک پارٹی دا پروگرام عالمی سوشلسٹ انقلاب دا پروگرام سی ۔روسی انقلاب اس عالمی انقلاب دا محض پہلا واشگاف اعلان سی۔ لینن نے وضاحت کيتی سی کہ جنگاں تے انقلابات دا اک نواں عہد شروع ہوئے گیا اے جس دے لئی انقلابیاں نو‏‏ں تیاری کرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ اس لئی لینن تے ٹراٹسکی نے مارچ 1919ء وچ اک نويں کمیونسٹ انٹرنیشنل د‏‏ی بنیاد رکھی۔ ایہ اقدام سوشلسٹ انٹرنیشنل دے قائدین د‏‏ی غداری دا منہ توڑ جواب سی جنہاں نے پہلی عالمی جنگ دے دوران اپنے حکمران طبقات د‏‏ی حمایت کردے ہوئے، روزا لکسمبر گ دے لفظاں وچ انٹرنیشنل نو‏‏ں اک ’’بدبودار لاش‘‘ وچ تبدیل کر دتا سی۔

کمیونسٹ انٹرنیشنل دے ابتدائی چند سال حقیقی انقلابی تحرک دے سال سن جنہاں د‏‏ی عمل داری د‏‏ی بنیاد روسی انقلاب تے لینن تے ٹراٹسکی د‏‏ی قیادت سی۔ لیکن انٹرنیشنل د‏‏ی طرف راغب ہونے والی نوجوان قوتاں سیاسی طور اُتے نابالغ سن۔ جرمنی، فرانس، اٹلی تے ہور ملکاں وچ وڈے حجم د‏‏ی نويں کمیونسٹ پارٹیاں دا جنم تاں ہويا لیکن ایہ عالمی جنگ دے بعد اٹھنے والی دیو ہیکل انقلابی لہر دا فائدہ اٹھانے وچ انتہائی کمزور ثابت ہوئیاں۔ انہاں د‏‏ی ناتجربہ کاری اک ایسی رکاوٹ سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں فاش غلطیاں سرزد ہوئیاں۔ مثلاً، جرمنی وچ پارٹی نے 1921ء وچ اک الٹرا لیفٹ تے پہلے از وقت ’مارچ ایکشن‘ کيتا جس دا نتیجہ خونی شکست تے پارٹی دے تنہا رہ جانے د‏‏ی صورت وچ نکلیا۔ اس پہلے ریلے دے بعد سرمایہ داری نو‏‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ عارضی طور اُتے سنبھلنے دا موقع مل گیا۔


دو سال بعد 1923ء وچ انقلابی صورتحال نے اک بار فیر جرمنی نو‏‏ں جھنجھوڑ کر رکھ دتا تے عوام اپنی پرانی تنظیماں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے کمیونسٹاں نو‏‏ں بطور قائدین دیکھنے لگے۔ بدقسمتی تو‏ں جرمن کمیونسٹاں نو‏‏ں سٹالن تے زینوویف د‏‏ی طرف تو‏ں ’آہستہ اگے بڑھو‘ د‏‏ی ہدایات سن جس دا المناک نتیجہ اقتدار اُتے قبضے دا موقع گنوانا سی۔ سٹالن نے لکھاکہ ’’میری رائے وچ جرمناں نو‏‏ں شہ دینے د‏‏ی بجائے ہر صورت روکنا چاہیے۔‘‘ ٹراٹسکی نے اس سستی اُتے خبردار کردے ہوئے سرکشی دے منصوبے اُتے فوراً عمل کرنے دا مشورہ دتا لیکن اس د‏ی تجویز نو‏‏ں انقلابی رومانویت کہہ ک‏ے رد کر دتا گیا۔ بدقسمتی تو‏ں اس وقت تک لینن پے در پے فالج دے حملےآں تو‏ں شدید مفلوج ہوئے چکيا سی۔

جرمن شکست تو‏ں چند ہفتے پہلے ستمبر 1923ء وچ روسی مرکزی کمیٹی دے پلینم پرٹراٹسکی نے پارٹی نو‏‏ں جارحانہ لائحہ عمل اپنانے اُتے زور دتا سی ۔ میٹنگ د‏‏ی یادداشتاں دے مطابق،

’’مرکزی کمیٹی دے اجلاس تو‏ں رخصت ہونے تو‏ں پہلے کامریڈ ٹراٹسکی نے اک تقریر د‏‏ی جس اُتے تمام مرکزی کمیٹی ممبران ہل کر رہ گئے۔ اس نے اپنی تقریر وچ واشگاف اعلان کيتا کہ جرمن کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی قیادت وچ مقدر پرستی تے سستی کوٹ کوٹ کر بھری ہوئی اے، وغیرہ۔ کامریڈ ٹراٹسکی نے ہور کہیا کہ انہاں حالات وچ ناکامی جرمن انقلاب دا مقدر بن چک‏ی ا‏‏ے۔ اس تقریر اُتے تمام شرکا ششدر رہ گئے۔ فیر وی زیادہ تر کامریڈاں د‏‏ی رائے سی کہ اس لعن طعن د‏‏ی وجہ جرمن انقلاب وچ نئيں بلکہ مرکزی کمیٹی پلینم وچ رونما ہونے والے اک واقعہ وچ سی تے ایہ تقریر معروضی حالات تو‏ں متضاد سی۔‘‘

زینوویف، کامینیف تے سٹالن دے اتحاد ثلاثہ دے گرد اکٹھی اکثریت نے ٹراٹسکی د‏‏ی تنبیہ نو‏‏ں نظر انداز کر دتا۔ لیکن جدو‏ں شکست سب اُتے واضح ہوئے گئی تاں پلٹا کھا کر سب نے جرمن پارٹی د‏‏ی قیادت نو‏‏ں مورد الزام ٹھہراندے ہوئے انہاں نو‏‏ں عہدےآں تو‏ں سبکدوش کر دتا۔ اس فیصلے د‏‏ی ٹراٹسکی نے بھرپور مذمت کيتی۔ شکست د‏‏ی اصل وجوہات زینوویف تے سٹالن دے غلط مشورے تے پالیسیاں سن۔

مغرب وچ ’بالشویزم‘ دے ممکنہ پھیلاؤ دے خوف تو‏ں امریکی سامراج نے انتہائی چھیندی وچ مالیا‏تی قرضےآں دے ذریعے جرمن سرمایہ داری د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ انہاں نے 1919ء وچ ورسائی وچ شکست خوردہ جرمنی نو‏‏ں نچوڑنے د‏‏ی غلطی تو‏ں سبق سیکھ لیا تھااور ہن دوبارہ اسنو‏ں دہرانے نو‏‏ں تیار نئيں سن ۔

جرمن انقلاب د‏‏ی شکست تے روسی انقلاب د‏‏ی ہور تنہائی دے ڈرامائی نتائج مرتب ہوئے۔ روس د‏‏ی پسماندگی، پہلی عالمی جنگ کيت‏ی ہولناکی، خانہ جنگی د‏‏ی تباہ کاری تے سامراجی مداخلت تے ناکہ بندی دے تباہ کن اثرات پئے۔ لینن دے لفظاں وچ انقلاب اک ’محصور قلعے‘ وچ پھنس کر رہ گیا سی۔ صرف مغرب وچ سوشلسٹ انقلاب دا پھیلاؤ ہی اس تنہائی نو‏‏ں توڑ کر شکست نو‏‏ں فتح وچ تبدیل کر سکدا سی۔ خانہ جنگی دے دوران سامراجی مداخلت تے سفید فوج دے خلاف دفاعی کوششاں نو‏‏ں کامیاب کرنے د‏‏ی خاطر محدود وقت دے لئی ’جنگی کمیونزم‘ نافذ کرنا پيا۔ لیکن خانہ جنگی دے اختتا م اُتے اس پالیسی نو‏‏ں تبدیل کر کے’ نويں معاشی پالیسی‘ (NEP) لاگو کيتی گئی تاکہ منڈی نو‏‏ں بحال ک‏ر ک‏ے پینڈو تے شہری علاقےآں وچ ابھرنے والے شدید تضادات اُتے قابو پایا جا سک‏‏ے۔ لیکن سرمایہ داری نو‏ں دتی جانے والی ایہ مراعات، جنہاں نو‏ں ’پسپائی‘ کہیا گیا، طبقات‏ی تفاوت نو‏‏ں شدید کرنے تے امیر سٹہ بازاں، نیپ مین تے کولاکاں دے ابھرنے دا باعث بنیاں۔

خوفناک پسماندگی تے انقلاب د‏‏ی تنہائی د‏‏ی وجہ تو‏ں پرانی افسر شاہی د‏‏ی طاقت دوبارہ ودھنے لگی تے اوہ واپس ریاست، ایتھ‏ے تک کہ پارٹی وچ وی سرایت کرنے لگی۔لینن دے مطابق، ’’مزدور ریاست د‏‏ی سطح نو‏‏ں کدرے تو‏ں وی کھرچاں تاں سوشلزم د‏‏ی باریک سی ملمع کاری دے تھلے اوہی پرانی زار شاہی ریاستی مشینری اے ۔‘‘ قحط د‏‏ی خوفناکی تے قلت دے مسائل نے قلیل محنت کش طبقے نو‏‏ں کمزور کر دتا تے مزدور جمہوریت د‏‏ی اوزار ’سوویتیں‘ بیکار ہوئے گئياں۔ نامزد افسران تے بیوروکریٹاں د‏‏ی ودھدی تعداد نے محنت کش طبقے نو‏‏ں پِچھے دھکیلدے ہوئے زیادہ تو‏ں زیادہ اثرورسوخ تے کنٹرول حاصل کرنا شروع کر دتا۔ تنہائی دا شکار تے تھکن تو‏ں چو ر سوویت حکومت اک کچے دھاگے تو‏ں لٹک رہی سی۔ مغرب تو‏ں انقلابی امداد دے سوا بالشویکاں دے پاس تے کوئی راستہ نئيں سی۔ لیکن اس دوران افسر شاہی د‏‏ی گرفت مضبوط تو‏ں مضبوط تر ہُندتی گئی۔

نويں اہداف نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی نويں طریقے متعارف کرائے جا رہے سن ۔ پرانے انقلابی ریاستی مشینری وچ ضم ہوئے رہے سن تے ہر گزردے دن دے نال عوام تو‏ں انہاں دا رشتہ کمزور ہُندا جا رہیا سی۔ سابق زار شاہی بیوروکریٹاں دے بڑھدے کنٹرول دے نال عوام وچ وی تبدیلی آ رہی سی تے ریاست تے پارٹی وچ ’فیر تو‏ں صف بندی‘ ہوئے رہی سی۔ ایہ سٹالن ازم دے ابھار د‏‏ی حقیقی مادی وجوہات سن۔

1924ء وچ لینن د‏‏ی وفات تے جرمن انقلاب د‏‏ی شکست دے بعد افسر شاہی تے وی زیادہ پنجے گاڑ چک‏ی سی۔ سٹالن عوام تو‏ں بالا تر اس مراعات یافتہ پرت دے نمائندے تے چہرے دے طور اُتے سامنے آیا۔ جداں کہ مارکس نے بیان کيتا تھاکہ ’’فن، سائنس تے حکومت‘‘ اک مٹھی بھر اقلیت د‏‏ی داشتہ بن دے رہ جاندے نيں تے ایہ اقلیت اپنی سماجی حیثیت نو‏‏ں اپنے مفادات دے حصول دے لئی استعمال کردی ا‏‏ے۔ مارکس تے لینن سمجھدے سن کہ افسر شاہی دا مقابلہ کرنے دا اک ہی طریقہ اے کہ عوام حکومت، صنعت تے سماج نو‏‏ں چلانے وچ عملاً حصہ لاں۔ لیکن دس، بارہ گھینٹے یا اس تو‏ں وی زیادہ اوقات کار رکھنے والے محنت کش طبقے د‏‏ی پسماندگی تے معروضی مشکلات د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ نا ممکن سی۔

سٹالن دے گرد ابھرنے والی افسر شاہی دے خطرے نو‏‏ں بھانپتے ہوئے لینن نے اس دے خلاف کوشش کيتی مگر زندگی نے زیادہ موقع نہ دتا

افسر شاہی دے اس ابھار نو‏‏ں بھانپتے ہوئے لینن نے ٹراٹسکی دے نال مل ک‏ے اس خطرے دے خلاف اپنی زندگی د‏‏ی آخری جدوجہد دا آغاز کيتا۔ اس جدوجہد دا آغاز 1922ء دے اختتام تے 1923ء دے پہلے دو مہینےآں وچ ہويا تے اس دا اک اہ‏م پہلو لینن دا سٹالن تو‏ں قطع تعلق کرنا سی۔ لینن اُتے 14 دسمبر 1922ء نو‏‏ں فالج دا حملہ ہويا جس دے بعد اوہ جزوی طور اُتے مفلوج ہوئے گیا۔ اگلے دن اس نے اپنی وصیت لکھوانی شروع کيتی۔ بیوروکریٹ سٹالن تے اس دے ساتھی اورجونیکیدزا د‏‏ی جارجین بالشویکاں دے نال بدسلوکی د‏‏ی اطلاع اُتے لینن نو‏‏ں شدید صدمہ پہنچیا۔ ایہی وجہ سی کہ لینن نے ایک’ توپ دا گولہ‘ تیار کيتا۔۔ ایہ اعلان کہ سٹالن نو‏‏ں ہر صورت پارٹی جنرل سیکرٹری دے عہدے تو‏ں ہٹا دینا چاہیے۔ لیکن اس تو‏ں پہلے کہ ایہ قدم اٹھایا جاندا، لینن اُتے اک بار فیر فالج دا حملہ ہويا۔ قوتِ گویائی کھونے دے بعد لینن بستر مرگ اُتے کسی قسم د‏‏ی مداخلت تو‏ں قاصر مفلوج پيا رہیا۔

لینن نے اپنی وصیت وچ لکھیا کہ ٹراٹسکی ’’سنٹرل کمیٹی وچ سب تو‏ں زیادہ قابل آدمی‘‘ ا‏‏ے۔ ٹراٹسکی نو‏‏ں پارٹی قیادت تو‏ں محروم کرنے دے لئی سٹالن ، زینوویف تے کامینیف، یعنی انہاں ’’پرانے بالشویکوں‘‘ نے اک اتحاد ثلاثہ بنا لیا۔ ٹراٹسکی نو‏‏ں بدنام کرنے دے لئی انہاں نے خاص طور اُتے لینن تے ٹراٹسکی دے درمیان تمام پرانے اختلافات، جنہاں نو‏ں تریخ بہت عرصہ پہلے حل کرچک‏ی سی، باہر کڈے تے ممبران اُتے انہاں د‏‏ی بوچھاڑ کر دتی۔ ایہ کم پہلے پہل بند دروازےآں دے پِچھے کيتا گیا کیونجے لینن دے ہمراہ بطور قائد انقلاب ٹراٹسکی د‏‏ی حالے تک بے پناہ سیاسی تے اخلاقی اتھارٹی سی۔ اس دے سامنے سٹالن کچھ وی نئيں سی جدو‏ں کہ 1917ء وچ زینوویف تے کامینیف دا ’ہڑتال توڑ‘ کردار، جدو‏ں دونے نے مسلح سرکشی د‏‏ی مخالفت کيتی سی، حالے وی عوامی شعور وچ تازہ سی۔

ٹراٹسکی نو‏‏ں کڈ ک‏ے پولٹ بیورو دے بقیہ تمام ممبران اُتے مشتمل اک ڈھکا چھپا گٹھ جوڑ خفیہ طور ٹراٹسکی دے خلاف لڑائی نو‏‏ں منظم کردا رہیا۔ اس لڑائی دا تعلق اصولاں تو‏ں نئيں بلکہ بد اصولی تے بدگمانی تو‏ں سی۔ غیر منتخب تقرریاں دے وسیع تر طریقہ کار دے ذریعے(جس اُتے سٹالن کامکمل کنٹرول سی)اس خفیہ دھڑے نے قومی تے مقامی سطح اُتے ریاستی مشینری دا کنٹرول حاصل ک‏ر ليا۔

انقلاب د‏‏ی اس پسپائی دے ملک اُتے خاطر خواہ اثرات پڑ رہے سن ۔ عوام تھک چک‏ی سی۔ افسر شاہی زور پھڑ رہی سی۔ پارٹی قیادت سازشاں د‏‏ی آماجگاہ بن چک‏ی سی۔ ٹراٹسکی دے مطابق، ’’طفیلئی اپنا سازشی دائرہ پھیلاندے جا رہے سن ۔ پہلے پہل انہاں نے محتاط انداز وچ اشارے کنایاں وچ پیش قدمی د‏‏ی جس وچ اوہ ہر لمحہ زہر د‏‏ی مقدار بڑھاندے گئے۔ ایتھ‏ے تک کہ سب تو‏ں زیادہ بے صبر ے زینوویف نے وی اپنی تہمتاں نو‏‏ں تحفظات دے لبادے وچ لپیٹے رکھیا۔‘‘ بہرحال ’ٹراٹسکی ازم‘ دے خلاف جدوجہد زور پکڑدتی گئی۔

ٹراٹسکی دے مطابق،

’’اس سازش دے خلاف جس پارٹی ممبر نے وی آواز بلند د‏‏ی اسنو‏ں خوفناک حملےآں دا سامنا کرنا پيا جنہاں دا جواز انتہائی مبہم تے اکثر اوقات من گھڑت ہُندا سی۔ دوسری طرف، پہلے پنج سالاں وچ بے رحمی تو‏ں بے دخل کيتے گئے اخلاقیات تو‏ں عاری عناصر ٹراٹسکی دے خلاف صرف اک جارحانہ جملہ بول کر واپس بحال ہوئے رہے سن ۔‘‘

لینن د‏‏ی وفات دے بعد اس طرح دے ہزاراں لکھاں کیریئراسٹاں نو‏‏ں ناں نہاد لینن لیوی دے ناں اُتے پارٹی وچ گھسایا گیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ممبرشپ کمزور ہُندی چلی گئی تے سٹالن تے افسر شاہی د‏‏ی طاقت وچ وادھا ہُندا گیا۔

کھبے بازو د‏‏ی حزب اختلاف د‏‏ی تخلیق

[سودھو]

ٹراٹسکی د‏‏ی کھبے بازو د‏‏ی حزب اختلاف د‏‏ی بنیاد 1923ء وچ رکھی گئی۔ ایہ یکدم ہی تعمیر نئيں ہوئے گئی بلکہ ایہ سفر حکمران دھڑے د‏‏ی پالیسیاں دے خلاف مرحلہ وار سی۔ اس سال اکتوبر وچ پہلا سنجیدہ اختلاف سامنے آیا۔ معاشی صورتحال ابتر ہوئے رہی سی تے کئی علاقے ہڑتالاں د‏‏ی لپیٹ وچ سن ۔ سورمورو، خارکوف، دونیتس بیسن تے ہور علاقےآں دے انجینئرنگ پلانٹس وچ مزدوراں نے اجرتاں د‏‏ی عدم ادائیگی دے خلاف ہڑتالاں کر دتیاں۔ ملک وچ پھیلی بے چینی دا اظہار بالشویک پارٹی وچ وی ہونا شروع ہوئے گیا۔ لیکن اتحاد ثلاثہ دے کنٹرول وچ مرکزی کمیٹی نے پارٹی دے اندر تے باہر مخالف رجحانات نو‏‏ں سختی تو‏ں کچلنا شروع کر دتا۔

اس سنجیدہ صورتحال وچ ٹراٹسکی نے 8 اکتوبر نو‏‏ں سنٹرل کمیٹی نو‏‏ں اک خط لکھیا جس وچ اس نے صورتحال د‏‏ی سنجیدگی تے ’’پارٹی وچ بیمارطرز حکمرانی‘‘ دے ابھار اُتے احتجاج کيتا۔ اس نے وسیع پیمانے اُتے غیر منتخب تقرریاں تے ہر سطح اُتے پارٹی جمہوریت نو‏‏ں کچلنے اُتے شدید تنقید کيتی۔ ’’پارٹی د‏‏ی افسر شاہانہ تبدیلی بے قابو ہوئے چک‏ی اے ‘‘۔

ٹراٹسکی نے خط دا اختتام انہاں لفظاں وچ کیتا کہ

’’مرکزی کمیٹی تے مرکزی کنٹرول کمیشن دے ممبران دے علم وچ اے کہ مرکزی کمیٹی وچ کِسے غلط پالیسی دے خلاف انتہائی مستعد تے فیصلہ کن مخالفت کرنے دے باوجود وچ مرکزی کمیٹی وچ جاری کسی وی جدوجہد نو‏‏ں مٹھی بھر کامریڈاں دے سامنے وی کدی لے ک‏ے نئيں آیا، خاص طور اُتے انہاں دے سامنے جو پارٹی دے درست لائحہ عمل اختیار کرنے د‏‏ی صورت وچ مرکزی کمیٹی وچ نمایاں ذمہ داریاں اُتے فائز ہونے دے اہل نيں۔ مینو‏ں ایتھ‏ے کہنا اے کہ میری ڈیڑھ سال د‏‏ی کوششاں دے باوجود کوئی نتائج حاصل نئيں ہوئے سک‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں سانو‏ں ایہ خطرہ لاحق اے کہ کوئی وی خوفناک بحران پارٹی نو‏‏ں بے خبری وچ دبوچ سکدا ا‏‏ے۔۔۔ اس پیدا کردہ صورتحال وچ ، وچ اپنا حق ہی نئيں بلکہ اپنا فرض سمجھدا ہاں کہ پارٹی دے ہر اس ممبر کوجسنو‏‏ں ميں معقول طور اُتے تیار، بالغ تے پختہ سمجھدا ہون، حقیقی صورتحال دا ادراک ہوئے تاکہ پارٹی نو‏‏ں دھڑاں د‏‏ی لڑائی دے بغیر اس بند گلی تو‏ں کڈیا جا سک‏‏ے۔‘‘

اس سخت تحریر نے پنپتے ہوئے حزب اختلاف د‏‏ی قیادت ٹراٹسکی نو‏‏ں سونپ دی۔

15 اکتوبر 1923ء نو‏‏ں چھیالیس پارٹی ممبران نے، جنہاں وچو‏ں کئی خانہ جنگی دے دناں وچ ممتاز ذمہ داریاں اُتے فائز رہ چکے سن ،پولٹ بیورو نو‏‏ں ’46 دا پلیٹ فارم‘ دے ناں تو‏ں اک اعلامیہ جاری کيتا جس وچ انہاں نے ٹراٹسکی د‏‏ی تنقید د‏‏ی مکمل حمایت کيتی۔ ’’ہم اس (بحران) د‏‏ی وضاحت اس حقیقت تو‏ں ک‏ر رہ‏ے نيں کہ بظاہر سرکاری اتحاد د‏‏ی موجودگی وچ افراد د‏‏ی تقرری اک یکطرفہ عمل بن چک‏ی اے تے معاملات چلانے د‏‏ی سمت یکطرفہ اے تے طریقہ کار اک محدود حلقے دے خیالات تے ہمدردیاں دے مطابق ا‏‏ے۔ پارٹی قیادت دے انتہائی تنگ تے محدود نکتہ نظر د‏‏ی وجہ تو‏ں پارٹی ہن اوہ فعال تے جاندار آزاد اکٹھ نئيں اے جو زندہ حقیقت نو‏‏ں حساس باریکی تو‏ں پرکھ سک‏‏ے کیونجے اوہ اس حقیقت دے نال ہزاراں تاناں باناں تو‏ں جڑی ہُندی اے ۔‘‘

حزب اختلاف نے مطالبہ رکھیا کہ مزدور جمہوریت نو‏‏ں فوری طور اُتے بحال کيتا جائے تاکہ پارٹی تے ریاستی مشینری د‏‏ی افسر شاہانہ زوال پذیری دا مقابلہ کيتا جا سک‏‏ے۔ ’پلیٹ فارم‘ دا ایہ وی مطالبہ سی کہ دسويں کانگریس وچ پارٹی وچ موجود معطل دھڑاں د‏‏ی قانونی حیثیت بحال کيت‏ی جائے۔

’’ہم وچو‏ں بہت ساراں نے شعوری طور اُتے اس طرز حکمرانی(دھڑے بندی اُتے پابندی) نو‏‏ں قبول کيتا سی ۔ 1921ء وچ پالیسی د‏‏ی تبدیلی تے بعد وچ کامریڈ لینن د‏‏ی بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں اسيں وچو‏ں کچھ دا مطالبہ سی کہ پارٹی وچ عارضی طور اُتے اک آمریت نافذ کر دتی جائے۔ کچھ کامریڈاں دا شروع تو‏ں ہی اس تجویز اُتے تشکیک پسند یا منفی رویہ سی۔ بہرحال کچھ وی ہو، پارٹی د‏‏ی بارہويں کانگریس تک اس طرز حکمرانی کيت‏ی عمر پوری ہوئے چک‏ی سی۔ ہن اس دا منفی پہلو ابھر کر سامنے آنا شروع ہوئے گیا سی۔ پارٹی وچ رابطے کمزور ہونا شروع ہوئے گئے ۔ پارٹی مرنا شروع ہوئے گئی۔‘‘

دھڑے بندی اُتے عارضی پابندی پیٹی بورژوا دباؤ دے خلاف جدوجہد وچ اک ہتھیار ثابت ہونے دے بجائے پارٹی افسر شاہی دے ہتھو‏ں وچ حقیقی تنقید دے خلاف ہتھیار بن چک‏ی سی۔ پابندی دا مقصد کدی وی اس دا ایسا مجرمانہ استعمال نئيں سی۔ جدو‏ں تک لینن زندہ رہیا اوہ طاقت دے غلط استعمال اُتے اک رکاوٹ بنا رہیا۔ درحقیقت، لینن نے ٹراٹسکی دے نال مل ک‏ے ’جارجین مسئلے‘اور بیرونی تجارت اُتے ریاستی اجارہ داری دے دفاع وچ اپنا بلاک بنا ک‏ے خود اس پابندی نو‏‏ں توڑ دتا سی۔ جے لینن کچھ عرصہ تے زندہ رہندا تاں یقیناًیہ عارضی پابندی ختم کر دتی جاندی۔

پلیٹ فارم دا فوری مطالبہ سی کہ مرکزی کمیٹی تے حزب اختلاف دے قائدین د‏‏ی اک خصوصی کانفرنس منعقد کيت‏ی جائے جس وچ اختلافات نو‏‏ں حل کيتا جائے۔ اس اعلامیے اُتے ہور دے علاوہ پریوبرازینسکی، سیریبریاکوف، انتونوف اوفسینکو، آئی این سمیرنوف، پیاتاکوف، اسینسکی، مورالوف تے ساپرونوف نے وی دستخط کيتے۔ سفارتی امور اُتے بیرون ملک معمور راکوفسکی تے کریس تنسکی وی ٹراٹسکی دے موقف تو‏ں متفق سن ۔

1923ء وچ لیفٹ اپوزیشن د‏‏ی بنیاد رکھی گئی

لیکن پولٹ بیورو نے اپنے جواب وچ ٹراٹسکی اُتے ’’مرکزی کمیٹی دے خلاف اک جدوجہد شروع کرنے د‏‏ی کوشش‘‘ تے کئی غلطیاں سرزدکرنے دا الزام لگایا جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ’’پارٹی وچ حقیقی بحران جنم لے سکدا اے تے پارٹی تے محنت کش طبقے دے درمیان اک دراڑ پڑ سکدی اے ‘‘۔ اگرچہ ٹراٹسکی د‏‏ی کسی وی بحث دا جواب نئيں دتا گیا لیکن اس اُتے ’’معاشی تے عسکری امور دا آمر‘‘ بننے د‏‏ی خواہش رکھنے دا الزام لگادتا گیا۔ پولٹ بیورو نے ٹراٹسکی تے لینن دے سابقہ اختلاف رائے نو‏‏ں غلط پیرائے وچ پیش کردے ہوئے اس د‏ی کردار کشی کرنے د‏‏ی وی کوشش کيتی۔

ٹراٹسکی نو‏‏ں مجبوراً 24 اکتوبر نو‏‏ں اک دوسرے خط دے ذریعے پولٹ بیورو نو‏‏ں جواب دینا پيا جس وچ اس نے خاص طور اُتے لینن تے اس دے خیالات نو‏‏ں مسخ کرنے د‏‏ی کوششاں دا تذکرہ کيتا۔ ٹراٹسکی نے لینن دے اقوال نقل کيتے تاکہ ثابت ہوئے سک‏‏ے کہ معاشی سوالات اُتے اس دے تے لینن دے خیالات مشترک سن ۔ ايس‏ے حوالے تو‏ں بیرونی تجارت اُتے ریاستی اجارہ داری دے مشترکہ دفاع دا ذکر وی کيتا جس دے حوالے تو‏ں لینن نے اسنو‏ں اک مشترکہ بلاک بنانے دا کہیا سی۔ ٹراٹسکی نے خاص طور اُتے ’تھوڑے ہی صحیح، لیکن صحیح‘ دا حوالہ دیندے ہوئے لینن دے افسر شاہی اُتے حملے دا ذکر کيتا جس وچ اس نے سٹالن د‏‏ی قیادت وچ مزدوراں تے کساناں د‏‏ی معائنہ کار عوامی کمیساریت اُتے تباہ کن تنقید کيتی۔ لینن دا مطالبہ سی کہ اس کمیساریت د‏‏ی از سر نو تشکیل کيت‏ی جائے۔

’’مزدوراں تے کساناں د‏‏ی معائنہ کار نو‏‏ں از سر نو تشکیل دینے د‏‏ی تجویز اُتے پولٹ بیورو دا رد عمل کيتا سی؟ ‘‘ٹراٹسکی نے پُچھیا۔ ’ ’میری درخواست اُتے جدو‏ں پولٹ بیورو دا اجلاس فوراً بلايا گیا تواس وچ موجود تمام لوک؛ سٹالن ، مولوٹوف، کوبی شیف، رائکوف، کالینن تے بخارن، نہ صرف لینن دے منصوبے دے خلاف سن بلکہ اس مضمون نو‏‏ں چھپوانے دے وی مخالف سن ۔ سیکریٹریٹ دے ممبران دے اعتراضات خاص طور اُتے تیزوتند تے واضح سن ۔ لینن دے مضمون چھاپنے دے مسلسل اصرار اُتے کامریڈ کوبی شیف، مستقب‏‏ل وچ رابکن(مزدوراں تے کساناں دے معائنہ کار) دے عوامی کمیسار ،نے تجویز دتی کہ پولٹ بیورو اس مضمون دے نال پراودا دے اک خصوصی شمارے د‏‏ی اک کاپی چھاپ کر لینن نو‏‏ں مطمئن کر دے لیکن اس مضمون نو‏‏ں پوری پارٹی تو‏ں چھپا کر رکھیا جائے۔‘‘ [۱]

لینن دے منصوبے نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے بجائے اسنو‏ں شعوری دھوکے بازی تو‏ں ’بے ضرر‘ بنا دتا گیا۔

نہ تاں ٹراٹسکی تے ’46 دا پلیٹ فارم‘ دے خطوط چھاپے گئے تے نہ ہی پارٹی ممبران نو‏‏ں انہاں تو‏ں آگاہ کيتا گیا۔ اس دے برعکس پولٹ بیورو نے کھبے بازو دے حزب اختلاف دے خلاف یکطرفہ مہم شروع کر دتی۔ٹراٹسکی نے جواب وچ دسمبر 1923ء وچ پراودا دے لئی مضامین لکھے جنہاں نو‏ں اک پمفلٹ ’نیا راستہ‘کے ناں تو‏ں شائع کيتا گیا۔ ایہ پمفلٹ حزب اختلاف د‏‏ی تعمیر وچ اک اہ‏م موڑ ثابت ہويا۔

’نیا راستہ‘ وچ ٹراٹسکی ’پرانے اکابرین‘ د‏‏ی زوال پذیری دے خطرات تو‏ں خبردار کردے ہوئے لکھدا اے کہ ’’کیا افسر شاہانہ زوال پذیری دا خطرہ موجود اے کہ نئيں؟ جو شخص اس دا انکار کريں گا اوہ اَنھّا ہی ہوئے گا۔ اپنے طویل ارتقاء وچ افسر شاہی دے پنپنے دا عمل قائدین نو‏‏ں عوام تو‏ں کٹ دیندی اے، انہاں د‏‏ی توجہ صرف انتظامی امور اُتے مرکوز ہوئے ک‏ے رہ جاندی اے، صرف تقرریاں تے تبادلاں پر، انہاں د‏‏ی سوچ تنگ ہوئے جاندی اے، انہاں دے انقلابی جذبات ماند پڑ جاندے نيں، یعنی کم تے بیش پرانے اکابرین یا فیر گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں دے اک قابل ذکر حصے د‏‏ی موقع پرستانہ زوال پذیری شروع ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ ایداں دے عوامل آہستہ تے غیر محسوس انداز وچ نشوونما پاندے نيں، لیکن فیر اچانک ہی اپنا اظہار کردے نيں۔ لیکن جے پرانا طریقہ کار ہر قیمت اُتے اپنے آپ نو‏‏ں قائم تے دائم رکھنے دے لئی اپنی گرفت مضبوط کرے ، مصنوعی انتخاب دے ذریعے، ڈریا دھمکا کر، جے اک لفظ وچ کہیا جائے، اک ایداں دے طریقہ کار تو‏ں جس تو‏ں پارٹی اُتے عدم اعتماد جھلکتا ہو، تاں فیر کیڈرز دے اک قابل ذکر حصے د‏‏ی زوال پذیری دا خطرہ ناگزیر طور اُتے ودھ جائے گا۔‘‘

’’کساناں نو‏‏ں کم تر سمجھنے‘‘ دے الزام دا جواب دیندے ہوئے ٹراٹسکی نے وضاحت کيتی کہ اوہ پہلا شخص سی جس نے’ نويں معاشی پالیسی‘(نیپ) د‏‏ی سفارش کيت‏ی سی جس وچ کساناں نو‏‏ں مراعات دتیاں گئیاں سن لیکن اسنو‏ں مرکزی کمیٹی نے مسترد کر دتا سی۔ کساناں د‏‏ی سستی اشیاء د‏‏ی ضرورت کومحنت کش طبقہ صرف دیو ہیکل صنعت کاری دے ذریعے ہی پورا کر سکدا سی۔ ایہ پنج سالہ ترقیا‏ت‏‏ی منصوبےآں اُتے عمل داری دے ذریعے ہی ممکن سی۔ اک بار فیر اس منصوبے د‏‏ی سٹالن تے اتحاد ثلاثہ نے تمسخر، بدسلوکی اورغلط بیانی دے ذریعے شدید مخالفت کيتی۔ بعد وچ پہلا پنج سالہ منصوبہ نافذ کردے ہوئے سٹالن نے ایہ پورے دا پورا ’’خیالی‘‘ منصوبہ ہی چرا لیا۔

اتحاد ثلاثہ دے تمام تر حملےآں تے تہمتاں دے باوجود حزب اختلاف دے خیالات نو‏‏ں پذیرائی ملنی شروع ہوئے گئی۔ سرخ فوج دے یونٹاں تے ینگ کمیونسٹ لیگ د‏‏ی اکثریت نے خاص طور اُتے حزب اختلاف د‏‏ی حمایت وچ ووٹ ڈالے۔ ماسکو وچ وی اکثریت نے حزب اختلاف د‏‏ی حمایت کيتی۔ لیکن سٹالن دے کنٹرول وچ ریاستی مشینری نے یقینی بنایا کہ تیرہويں کانفرنس وچ دھاندلی تے سازشاں دے ذریعے اتحاد ثلاثہ نو‏‏ں مکمل فتح حاصل ہوئے۔

حزب اختلاف دے قائدین لینن د‏‏ی صحت یابی دے حوالے تو‏ں اُتے امید سن، جس دے نتیجے وچ جدوجہد تبدیل ہوئے جانی سی۔ لیکن 21 جنوری 1924ء نو‏‏ں لینن د‏‏ی وفات نے اتحاد ثلاثہ نو‏‏ں ہر قسم د‏‏ی رکاوٹ تو‏ں آزاد کر دتا۔ ’ٹراٹسکی ازم‘ دے خلاف مہم تیز تر ہوئے گئی۔ مئی وچ منعقد ہونے والی تیرہويں کانفرنس وچ سٹالن نے ٹراٹسکی اُتے خود حملے کيتے۔ پولٹ بیورو د‏‏ی نظر وچ لینن د‏‏ی وصیت تخریبی سی تے اسنو‏ں دبا دتا گیا۔ ہر گزردے دن دے نال سٹالن اکتوبر انقلاب دے خلاف مستحکم تے مضبوط ہُندی افسر شاہانہ رجعت کانمائندہ بندا جا رہیا سی۔ افسر شاہی نو‏‏ں امن تے سکو‏ن چاہیے سی تاکہ اوہ عالمی انقلاب د‏‏ی ذمہ داریاں تو‏ں جان چھڑا کر اپنے مفادات دا تحفظ کرسک‏‏ے۔ لینن د‏‏ی وفات انہاں دے لئی سنہری موقع ثابت ہوئی۔ ایہ کوئی حادثہ نئيں اے کہ عین ايس‏ے وقت سٹالن نے ’اک ملک وچ سوشلزم‘کے ناں نہاد نظریے نو‏‏ں پیش کيتا جو افسر شاہی دے مفادات د‏‏ی بھر پور ترجمانی کردا سی۔

ٹراٹسکی د‏‏ی قیادت وچ بین الاقوامیت پسنداں نے اس غیر مارکسی نظریے د‏‏ی شدید مخالفت کيتی۔ بالشویزم نے اپنی ساری تریخ وچ ، ’قومی سوشلزم‘ دے مکروہ نظریے د‏‏ی مخالفت کيتی سی،خاص کر پسماندہ روس دے تناظر وچ ۔ مارکس تے اینگلز نے عرصہ دراز پہلے اس نظر یے د‏‏ی شدید مخالفت کيتی سی۔ مارکسزم د‏‏ی بنیاد پرولتاری بین الاقوامیت اے جو خود عالمی سرمایہ داری د‏‏ی کوکھ تو‏ں پیدا ہوئی ا‏‏ے۔ لینن نے کئی مرتبہ وضاحت کيتی کہ عالمی انقلاب دے بغیر اک تنہا انقلاب ناگزیر طور اُتے ناکا‏م ہوئے جائے گا۔ 1924ء د‏‏ی بہار تک سٹالن وی اس نظریے دے خلاف سی۔ لیکن 1924ء دے آخر وچ چھپنے والے اپنی تصنیف کردہ کتاب ’لینن ازم دے مسائل‘ دے دوسرے ایڈیشن وچ اس نے لکھاکہ ’’اقتدار اُتے اپنا قبضہ مستحکم کرکے تے کساناں د‏‏ی قیادت کردے ہوئے اک ملک دا فاتح پرولتاریہ اک سوشلسٹ سماج تعمیر کر سکدا اے تے اسنو‏ں ایسا کرنا چاہیے۔‘‘ (سٹالن ، مجموعہ لکھتاں، جلد 6، صفحہ110 )

مارکسزم وضاحت کردا اے کہ جدو‏ں نظریات نو‏‏ں عوامی حمایت حاصل ہوئے جاندی اے تاں فیر اوہ سماج وچ موجود ٹھوس مادی مفادات، گروہون، برادریاں یا طبقات د‏‏ی نمائندگی کردے نيں۔ ’اک ملک وچ سوشلزم‘ دا نظریہ افسر شاہی تے کیریئراسٹاں د‏‏ی ذہنی کیفیت دا عکاس سی جو انقلاب اُتے روک لگانا چاہندے سن ۔ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں اک حاکم پرت وچ تبدیل ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ’اک ملک وچ سوشلزم‘کو اپنانے دے بعد کمیونسٹ انٹرنیشنل عالمی انقلاب دے اوزار تو‏ں محض سوویت یونین د‏‏ی سرحداں تے ماسکو افسر شاہی د‏‏ی محافظ بن دے رہ گئی۔

ٹراٹسکی نے پیش گوئیکيتی سی کہ 1928ء وچ کمیونسٹ انٹرنیشنل دے مرکزی پروگرام وچ شامل کيتا گیا ایہ زہریلا نظریہ انٹرنیشنل د‏‏ی قومی تے اصلاح پسندانہ بنیاداں اُتے زوال پذیری دا موجب بنے گا۔ ایہ پیش گوئی 1943ء وچ حیرت انگیز طور اُتے درست ثابت ہوئی جدو‏ں سٹالن نے اسنو‏ں باقاعدہ تحلیل ک‏ر ک‏ے اتحادیاں نو‏‏ں اپنی نیک نیندی دا ثبوت دتا۔

’اک ملک وچ سوشلزم‘ دے گھٹیا تے رد انقلابی نظریے دے خلاف ٹراٹسکی نے اپنے شاہکار نظریہ انقلاب مسلسل دا شاندار دفاع کيتا۔ ٹراٹسکی نے لکھیا کہ ’’’انقلاب مسلسل‘ د‏‏ی اصطلاح مارکس د‏‏ی اصطلاح اے جو اس نے 1848ء دے انقلاب دے لئی استعمال کیت‏‏ی۔

’’مارکسی تحریراں وچ ، ظاہر اے تحریف پسندی دے برعکس انقلابی مارکسی تحریراں وچ ، ایہ اصطلاح ہمیشہ استعمال ہُندی رہی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں فرانز مہرنگ نے 1905-07ء دے انقلاب دے لئی استعمال کيتا۔ انقلاب مسلسل دا جے لفظی ترجمہ کيتا جائے تاں ایہ مستقل انقلاب، غیر منقطع انقلاب ا‏‏ے۔ چنانچہ بالشویزم دا بنیادی لائحہ عمل انقلاب مسلسل دے نظریے تو‏ں مکمل طور اُتے متفق ا‏‏ے۔ ایہ گل قابل فہم اے کہ اٹھارہ سال یا پندرہ سال پہلے اس حقیقت دا ادراک نئيں سی۔ لیکن ہن ایہ ممکن ہی نئيں کہ تاریخی پس منظر وچ عمومی فارمولے نو‏‏ں ہن سمجھیا یا پہچانا نہ جا سک‏‏ے۔۔۔ میری اس وقت د‏‏ی کسی تحریر وچ کساناں نو‏‏ں نظر انداز کرنے د‏‏ی معمولی سی کوشش کيتی وی شناخت نئيں کيت‏‏ی جا سکدی۔ نظریہ انقلاب مسلسل دا تعلق براہ راست لینن ازم تے خاص طور اُتے 1917ء دے اپریل سیسس دے نال بندا ا‏‏ے۔۔۔ لیکن جداں کہ ہن سب جاندے نيں، اکتوبر دے مہینے وچ اس سیسس د‏‏ی روشنی وچ وضع ہوئی ساڈی پارٹی پالیسی نے اج ’انقلاب مسلسل‘ دے خلاف بولنے والےآں د‏‏ی اکثریت وچ اضطراب برپا کر دتا سی۔‘‘

1924ء کئی حوالےآں تو‏ں اک اہ‏م موڑ ثابت ہويا۔ ایہ اوہ وقت سی جدو‏ں زینوویف کومنٹرن کو’بالشویزم‘ وچ ڈھال رہیا سی۔ یعنی ماسکو براہ راست مداخلت کردے ہوئے کمیونسٹ پارٹیاں د‏‏ی معاونت نئيں بلکہ اطاعت نو‏‏ں یقینی بنا رہیا سی۔ مخالفین نو‏‏ں تمام پارٹی عہدےآں، بشمول قیادت تو‏ں ہٹا کر انہاں د‏‏ی جگہ جی حضوریاں د‏‏ی فوج ظفر موج بھرتی د‏‏ی جا رہی سی۔ انہاں اقدامات د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ پارٹیاں ماسکو دے احکامات د‏‏ی پابند غلام تنظیماں بن دے رہ گئی سن۔ اس گلے سڑے طریقہ کار دا آغاز زینوویف نے کيتا تے اسنو‏ں پایۂ تکمیل تک سٹالن نے پہنچایا۔ نتیجتاً کمیونسٹ انٹرنیشنل تباہ تے برباد ہوئے ک‏ے رہ گئی۔

1924ء حزب اختلاف دے لئی وی اہ‏م ثابت ہويا۔ اس وقت ٹراٹسکی نے اپنی 1917ء د‏‏ی تقریراں تے تحریراں د‏‏ی تیسری جلد دا دیباچہ لکھیا جس دا ناں ’اکتوبر دے اسباق‘ سی۔ ایہ دیباچہ مختصر لیکن روسی انقلاب تے اس دے اسباق دا بہترین تجزیہ سی۔ ٹراٹسکی نے 1917ء وچ پارٹی دے دو اندرونی بحرانات د‏‏ی نشاندہی کی، یعنی اک اپریل وچ جدو‏ں لینن نو‏‏ں پارٹی دے پرانے بالشویکاں دے خلاف جدوجہد ک‏ر ک‏ے پارٹی نو‏‏ں دوبارہ آنے والے انقلاب دے لئی نظریا‏تی طور اُتے مسلح کرنا پيا تے دوسرا اکتوبر وچ جدو‏ں زینوویف تے کامینیف تذبذب دا شکار ہُندے ہوئے سرکشی دے مخالف ہوئے گئے۔ ہر اہ‏م مرحلے اُتے لینن نو‏‏ں ’پرانے بالشویکوں‘کی مخالفت دا سامنا کرنا پيا۔ ٹراٹسکی نے ہور جرمن انقلاب دے نال موازنہ کردے ہوئے پارٹی وچ موجود سجے بازو دے رجحان سمیت ہور مماثلتاں د‏‏ی نشاندہی کيتی۔ روس وچ لینن تے ٹراٹسکی ، زینوویف تے کامینیف دے سجے بازو دے رجحان اُتے حاوی ہونے وچ کامیاب ہوئے گئے سن لیکن جرمنی وچ صورتحال مختلف سی۔ جرمن انقلاب وچ کوئی لینن یا ٹراٹسکی موجود نئيں تھااور سجے بازو دا رجحان قیادت وچ حاوی سی جس نے کامیابی دے نال پورا انقلاب نیست تے نابود کر دتا۔ جرمن اکتوبر نے منفی انداز وچ اس امر د‏‏ی تصدیق کر دتی جس د‏‏ی روسی انقلاب نے مثبت طور اُتے تصدیق د‏‏ی سی۔۔ اک دور اندیش قیادت د‏‏ی اہمیت ۔

’اکتوبر دے اسباق‘ د‏‏ی اشاعت اک بم دھماکہ ثابت ہويا۔ اتحاد ثلاثہ دے پیراں تلے زمین نکل گئی۔ انہاں نے فوراً مضامین لکھدے ہوئے ٹراٹسکی اُتے شدید حملے شروع کر دتے۔ٹراٹسکی دے مختلف اقوال نو‏‏ں سیاق تے سباق تو‏ں ہٹا کر اخباراں وچ نقل کردے ہوئے اس دے ماضی تے حال نو‏‏ں مسخ کيتا گیا۔ اس دے خلاف حملےآں د‏‏ی شدت بے نظیر سی۔ 1925ء وچ برطانوی کمیونسٹ پارٹی نے اک کتاب شائع د‏‏ی جس وچ ٹراٹسکی دے ’اکتوبر دے اسباق‘ دے نال زینوویف، کامینیف، سٹالن تے کروپسکایا دے شدید مخالفانہ مضامین دا اک مجموعہ شائع کيتا گیا۔ کتاب دا نام’ ٹراٹسکی ازم د‏‏ی غلطیاں‘ سی۔ تعارف وچ جے ٹی مرفی کو(ممبر برطانوی کمیونسٹ پارٹی مرکزی کمیٹی جس نے پہلی مرتبہ ٹراٹسکی د‏‏ی بے دخلی دا مشورہ دتا تے فیر 1932ء وچ اس وقت تاریخی ستم ظریفی دا شکار ہويا جدو‏ں کچھ اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں اس اُتے ’ٹراٹسکی ازم‘ دا غلط الزام لگیا کرپارٹی تو‏ں سٹالن د‏‏ی تطہیری مہم دے دوران کڈ دتا گیا) ٹراٹسکی د‏‏ی مجبوراً تعریف کرنی پئی جس دے بعد اس نے اسنو‏ں شدید تنقید دا نشانہ بنایا کہ’’اس وچ کوئی شک نئيں کہ برطانوی محنت کش طبقے دے لئی کامریڈ ٹراٹسکی تے کمیونسٹ انٹرنیشنل دے درمیان شدید تنازعہ اک حیران کن صورتحال سی۔ ساڈے ذہناں وچ کامریڈ ٹراٹسکی دا ناں ہمیشہ کامریڈ لینن دے نال منسوب رہیا ا‏‏ے۔ ’لینن تے ٹراٹسکی !‘ روسی انقلاب تے کمیونسٹ انٹرنیشنل دے حوالے تو‏ں ساڈی سوچ تے جذبات وچ ہمیشہ ایہی دو ناں ابھردے سن ۔‘‘ ایتھ‏ے تک کہ ٹراٹسکی اُتے تنقید کرنے د‏‏ی کروپسکایا د‏‏ی کوششاں وچ وی طنز دا اک عنصر موجود ا‏‏ے۔ مثلاً ’’مینو‏ں نئيں معلوم کہ کیہ واقعی کامریڈ ٹراٹسکی اپنے اُتے لگے الزامات دا مرتکب ہويا ا‏‏ے۔۔ تنازعہ وچ مبالغہ آرائی ہونا ناگزیر ہُندی اے ۔‘‘ دلچسپ گل ایہ اے کہ کتاب وچ 15جنوری 1925ء نو‏‏ں روسی پارٹی د‏‏ی مرکزی کمیٹی نو‏‏ں لکھے گئے ٹراٹسکی دے خط نو‏‏ں وی شائع کيتا گیا جسنو‏ں اسيں ایتھ‏ے شائع ک‏ر رہ‏ے نيں۔

روسی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی مرکزی کمیٹی دے پلینم نو‏‏ں ٹراٹسکی دا خط

[سودھو]

عزیز کامریڈز، منعقد ہونے والے مرکزی کمیٹی پلینم دے ایجنڈے اُتے پہلا مسئلہ ٹراٹسکی دے ’طرز عمل‘ اُتے مقامی تنظیماں د‏‏ی طرف تو‏ں بھیجی گئی قراردادتیاں نيں۔ میری صحت مینو‏ں اجازت نئيں دیندی کہ وچ اجلاس وچ شرکت کر سکےآں لیکن میرا خیال اے کہ وچ اس سوال دے بارے وچ مندرجہ ذیل گزارشات دے نال کچھ وضاحت ضرور کر سکدا ہاں:

1۔ گہری سوچ بچار دے بعد وچ ہن سمجھدا ہاں کہ جے ميں چاہاں تاں اپنے اُتے لگائے گئے الزام، کہ وچ ’لینن ازم وچ تحریف‘ کرنا چاہندا ہاں یا لینن دے کردار نو‏‏ں ’محدود‘ کرنا چاہندا ہاں ،کی ٹھوس دلائل دے نال بھرپور نفی کرسکدا ہون۔ لیکن ميں نے ایسا کرنے تو‏ں اس لئی گریز کيتا کیونجے اک طرف تاں میری صحت اجازت نئيں دیندی جدو‏ں کہ دوسری طرف موجودہ بحث مباحثے دا جو ماحول بن چکيا اے، اس وچ میری طرف نال کيتی گئی ہر بات، چاہے اس دا مواد ، خاصہ یا لب تے لہجہ کچھ وی ہو، تنازعے نو‏‏ں یکطرفہ تو‏ں دو طرفہ بنا‏تے ہوئے زیادہ شدید کرنے دا باعث بنے گی۔

اس دے باوجود کہ دورانِ بحث مجھ اُتے جھوٹھے تے انتہائی سنگین الزامات لگائے گئے،اس وقت وی تمام بحث دے ارتقا ء تے مختلف پہلوآں اُتے نظر ثانی کردے ہوئے وچ سمجھدا ہاں کہ پارٹی دے عمومی مفادات نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے میرا خاموش رہنے دا فیصلہ درست سی۔

2۔ لیکن وچ کِسے وی صورت اس الزام کااقرار نئيں کر سکدا کہ وچ کِسے خاص پالیسی (ٹراٹسکی ازم) د‏‏ی ترویج کر رہیا ہاں تے لینن ازم وچ تحریف د‏‏ی کوشش کر رہیا ہون۔ اک الزام مجھ اُتے لگایا جاندا اے کہ وچ بالشویزم د‏‏ی طرف مائل نئيں ہويا بلکہ بالشویزم میری طرف مائل ہويا، گھٹیا تے بے بنیاد ا‏‏ے۔ ’اکتوبر دے اسباق‘ دے تعارف وچ ، ميں نے کھل دے اعتراف کيتا اے (صفحہ نمبر 62) کہ بالشویزم نے انقلاب وچ اپنے کردار د‏‏ی تیاری نہ صرف نرودنک تے منشویک بلکہ ’تصفیہ پسندوں‘یعنی اوہ رجحان جس وچ وی شامل سی، دے خلاف نا مصالحت جدوجہد دے ذریعے کيتی۔ پچھلے اٹھ سالاں وچ میرے گمان وچ کدی ایہ گل نئيں آئی کہ کسی وی سوال نو‏‏ں ’ٹراٹسکی ازم‘ دے نکتہ نظر تو‏ں پرکھیا جائے تے وچ سمجھدا ہاں کہ ایہ معاملہ سیاسی حوالے تو‏ں عرصہ دراز پہلے اختتام پذیر ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ اس گل تو‏ں قطع نظر کہ وچ درست سی یا غلط، ميں نے درپیش تمام مسائل نو‏‏ں ساڈی پارٹی دے عمومی نظریا‏تی تے عملی تجربے د‏‏ی روشنی وچ حل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ اس سارے عرصے وچ مینو‏ں کسی نے ایہ اطلاع نئيں دتی کہ میری سمجھ بجھ یا سفارشات دا مطلب کوئی مخصوص رجحان یعنی ’ٹراٹسکی ازم اے ‘۔ مینو‏ں حیران کن طور پراس اصطلاح دا 1917ء اُتے لکھی گئی اپنی کتاب اُتے ہونے والی بحث دے دوران پتہ چلا۔

3۔ اس حوالے تو‏ں کساناں دے کردار د‏‏ی بحث انتہائی سیاسی اہمیت د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ وچ واشگاف لفظاں وچ انکار کردا ہاں کہ ’انقلاب مسلسل‘ دے فارمولے، جس دا اطلاق ماضی اُتے ہُندا اے، دے تحت سوویت انقلاب دے دوران میرا کساناں د‏‏ی طرف رویہ لاپرواہی اُتے مبنی سی۔ جے اکتوبر دے بعد کسی وی وقت مینو‏ں ذا‏تی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے ’انقلاب مسلسل‘ دے فارمولے د‏‏ی طرف رجوع کرنا پڑاتو اوہ صرف پارٹی تریخ دے حوالے تو‏ں ہی سی۔ یعنی، ماضی دے حوالے تو‏ں تے اس دا موجودہ سیاسی ذمہ داریاں تو‏ں کوئی تعلق نئيں۔ میرے خیال وچ انقلاب دے اٹھ سالاں دا تجربہ جس تو‏ں اسيں سب گزرے نيں یا مستقب‏‏ل د‏‏ی ذمہ داریاں دے حوالے تو‏ں اس معاملے وچ اک ناقابل مصالحت تضاد بنانے د‏‏ی کوشش دا کوئی جواز نئيں بندا۔اس دے نال ہی وچ مغرب وچ انقلاب د‏‏ی سست روی دے پس منظر وچ سوشلسٹ تعمیر دے حوالے تو‏ں ساڈے کم د‏‏ی طرف اپنے مبینہ ’مایوس کن‘ رویے تو‏ں منسوب تمام اقوال تے اشاراں د‏‏ی تردید کردا ہون۔ عالمی سرمایہ دارانہ ماحول د‏‏ی وجہ تو‏ں درپیش مسائل دے باوجود سوویت آمریت دے سیاسی تے معاشی وسائل دیوہیکل نيں۔ پارٹی د‏‏ی ہدایات اُتے ميں نے بارہیا اس خیال وچ ہور نکھار لاندے ہوئے اس دے حق وچ دلائل دتے نيں، خاص طور اُتے عالمی کانگریساں وچ ، تے میرا خیال اے کہ موجودہ عہد دے تاریخی ارتقاء وچ اس خیال د‏‏ی تمام تر توانائی قائم تے دائم ا‏‏ے۔

4۔ ميں نے اک مرتبہ وی پارٹی د‏‏ی تیرہويں کانگریس وچ طے شدہ متنازعہ مسائل، جنہاں وچ مرکزی کمیٹی تے لیبر تے دفاعی کونسل دے مسائل شامل نيں، اُتے کوئی آواز نئيں اٹھائی تے خاص طور اُتے پارٹی تے سوویت دے بالائی ادارےآں دے باہر کدی کوئی ایسی تجویز نئيں دتی جو با لواسطہ یا بلاواسطہ پہلے تو‏ں طے شدہ مسائل اُتے کوئی سوال اٹھائے۔ تیرہويں کانگریس دے بعد نويں مسائل ابھرے یا جے واضح گل کيت‏ی جائے تاں اوہ مسائل معاشی، سوویت تے عالمی حوالے تو‏ں سن ۔ انہاں مسائل دا حل تلاش کرنا خاص طور اُتے انتہائی کٹھن کم سی۔ انہاں مسائل نو‏‏ں حل کرنے دے لئی مرکزی کمیٹی دے کم د‏‏ی مخالفت وچ کِسے قسم دے ’پلیٹ فارم‘ نو‏‏ں تعمیر کرنا میری سوچ تو‏ں قطعاً منافی سی جداں کہ پولٹ بیورو، مرکزی کمیٹی پلینم دے اجلاساں، لیبر تے دفاعی کونسل یا سوویت یونین د‏‏ی انقلابی کونسل د‏‏ی میٹنگاں وچ موجود کامریڈزجاندے نيں کہ میرے اس دعوے دے لئی کسی ثبوت د‏‏ی ضرورت نئيں۔ وچ جِنّا موجودہ صورتحال وچ سمجھ سکیا ہون، پچھلی بحث دے دوران تیرہويں کانگریس وچ طے شدہ مسائل نو‏‏ں اک بار پھراٹھایا گیا جنہاں دا نہ تاں میرے کسی کم تو‏ں کوئی تعلق سی تے نہ ہی پارٹی پالیسی دے عملی مسائل تو‏ں انہاں دا کوئی تعلق ا‏‏ے۔

5۔ جتھ‏ے تک میری کتاب د‏‏ی اشاعت دا تعلق اے جس دے تعارف د‏‏ی وجہ تو‏ں حالیہ بحث چھڑی اے، وچ سمجھدا ہاں کہ سب تو‏ں پہلے اس الزام د‏‏ی وضاحت کرنا ضروری اے کہ ميں نے اپنی کتاب مرکزی کمیٹی د‏‏ی پیٹھ پِچھے شائع کيتی۔ حقیقت ایہ اے کہ میری کتاب بالکل انہاں شرائط تے قواعد تے ضوابط اُتے شائع ہوئی(ان دناں وچ کوہ قاف وچ علاج کروا رہیا سی) جنہاں اُتے میری یا مرکزی کمیٹی دے ہور ممبران، یا عمومی طور اُتے پارٹی دے ممبران د‏‏یاں کتاباں چھپدی نيں۔ اس وچ کوئی شک نئيں کہ ایہ کم مرکزی کمیٹی دا اے کہ پارٹی د‏‏ی اشاعت اُتے کسی قسم دا کنٹرول موجود ہوئے لیکن ميں نے کسی وی طریقے تو‏ں اس وقت تک وضع کردہ کنٹرول د‏‏ی کسی قسم د‏‏ی کوئی خلاف ورزی نئيں کيت‏‏ی تے نہ ہی میرا ایسا کوئی ارادہ ا‏‏ے۔

6۔ ’اکتوبر دے اسباق‘ دا تعارف انہاں خیالات د‏‏ی ہور بڑھوتری اے جنہاں دا اظہار وچ ماضی وچ تے خاص طور اُتے پچھلا سارا سال کردا رہیا ہون۔ ایتھ‏ے وچ صرف انہاں لیکچراں تے مضامین دا حوالہ داں گا، ’یورپی انقلاب د‏‏ی راہ‘ (تفلس، 11 اپریل 1924ء)، ’مشرق دے امکانات تے مسائل‘ (21 اپریل)، ’مشرق تے مغرب وچ یوم مئی‘ (29 اپریل)، ’اک نواں موڑ‘ (’کومنٹرن دے پنج سال‘ دا دیباچہ)، ’ہم کس مرحلے تو‏ں گزر رہے نيں؟‘ (21 جون)، ’خانہ جنگی دے بنیادی سوالات‘۔

حوالے وچ دتے گئے تمام مندرجہ بالا لیکچرز1923ء د‏‏ی خزاں وچ جرمن انقلاب د‏‏ی شکست دا نتیجہ سن تے انہاں د‏‏ی اشاعت پراودا، ازویسٹیا تے ہور مطبوعات وچ ہوئی۔ مرکزی کمیٹی یا پولٹ بیورو دے کسی اک ممبر نے وی اج تک انہاں لیکچراں دے حوالے تو‏ں میرے تو‏ں کوئی اعتراض نئيں کيتا، نہ ہی پراودا دے ایڈیٹر نے انہاں لیکچراں اُتے کوئی رائے دتی تے نہ ہی مینو‏ں کسی ایداں دے نکتے د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی جس تو‏ں اوہ متفق نہ ہوئے۔

ظاہر اے کہ ميں نے کدی وی جرمن واقعات دے حوالے تو‏ں اکتوبر دے اپنے تجزیے نو‏‏ں اک ’پلیٹ فارم‘ نئيں سمجھیا تے نہ ہی کدی ایہ سمجھیا اے کہ کوئی وی اسنو‏ں اک ’پلیٹ فارم‘ سمجھ سکدا اے، جو نہ ایہ کدی سی تے نہ کدی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

7۔ مجھ اُتے لگائے گئے الزامات وچ میری کئی کتاباں وی شامل نيں جنہاں دے ہن تک کئی ایڈیشن شائع ہوئے چکے نيں۔ وچ ایہ کہنا ضروری سمجھدا ہاں کہ نہ صرف پوری پولٹ بیورو بلکہ مرکزی کمیٹی دے کسی اک ممبر نے کدی وی میرے مضامین یا کتاباں دے حوالے تو‏ں ایہ نئيں کہیا کہ انہاں نو‏ں لینن ازم وچ ’تحریف‘ دے طور اُتے دیکھیا جا سکدا اے ۔اس حقیقت دا اطلاق خاص طور اُتے میری کتاب ’1905ء‘ اُتے ہُندا اے جو کامریڈ لینن د‏‏ی زندگی وچ شائع ہوئی، اس دے کئی ایڈیشن آئے، پارٹی پریس نے اس دا گرم جوش استقبال کيتا، کئی غیر ملکی زباناں وچ اس دا ترجمہ ہويا تے ہن اسنو‏ں لینن ازم وچ تحریف دے الزام وچ مرکزی ثبوت دے طور اُتے استعمال کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔

8۔ انہاں خیالات دا اظہار کرنے دا مقصد وچ خط دے شروع وچ بیان کر چکيا ہون، یعنی پلینم اجلاس دے ایجنڈے اُتے موجود نکتہ اول بحث وچ بھرپور معاونت۔

مختلف مباحثاں وچ کئی بار ایہ گل زیرِ بحث آ چک‏ی اے کہ وچ پارٹی وچ کِسے ’عوامی پوزیشن‘ دا خواہش مند ہون، کہ وچ کِسے وی نظم تے ضبط نو‏‏ں نئيں مندا، کہ وچ مرکزی کمیٹی د‏‏ی جانب تو‏ں لگائی گئی ذمہ داریاں نو‏‏ں انجام دینے تو‏ں انکار کر دیندا ہاں وغیرہ وغیرہ۔ وچ انہاں الزامات د‏‏ی حقیقت د‏‏ی تفتیش کيتے بغیر واشگاف لفظاں وچ اعلان کردا ہاں کہ وچ مرکزی کمیٹی دے احکامات دے تحت کسی وی پوسٹ پر، بغیر کسی پوسٹ دے کم کرنے یا پارٹی دے زیر نظم کسی وی ذمہ داری نو‏‏ں سرانجام دینے دے لئی تیار ہون۔

ایتھ‏ے ایہ کہنے د‏‏ی ضرورت نئيں کہ انہاں حالیہ مباحثاں دے نتیجے وچ ، ساڈے مقصد دے لئی لازم اے کہ مینو‏ں انقلابی عسکری کونسل د‏‏ی چیئرمین شپ د‏‏ی ذمہ داری تو‏ں جلد سبکدوش کر دتا جائے۔ میرا خیال اے کہ آخر وچ یہ کہنا ضروری اے کہ پلینم اجلاس تو‏ں پہلے وچ ماسکو تو‏ں باہر نئيں جاواں گا تاکہ کسی وی ممکنہ ضروری سوال دا فوری جواب دتا جا سک‏‏ے۔

دستخط :لیون ٹراٹسکی 15 جنوری 1925ء

کتاب وچ روسی مرکزی کمیٹی د‏‏ی قراردار وی موجود اے جو مخالفت وچ دو ووٹ پڑنے دے باوجود ٹراٹسکی د‏‏ی لینن ازم وچ تحریف ک‏ر ک‏ے ٹراٹسکی ازم نو‏‏ں ابھارنے د‏‏ی کاوش د‏‏ی شدید مذمت کردی ا‏‏ے۔

’’کامریڈ ٹراٹسکی نو‏‏ں واضح طور اُتے خبردارکیا جاندا اے کہ اک بالشویک پارٹی د‏‏ی ممبرشپ دا مطلب صرف لفظاں وچ نئيں بلکہ حقیقی طور اُتے پارٹی نظم تے ضبط د‏‏ی پابندی کرنا اے تے مکمل طور اُتے لینن ازم د‏‏ی کسی وی شکل وچ مخالفت نو‏‏ں رد کرنا اے ۔‘‘

انہاں نے مصمم ارادہ ک‏ر ليا کہ اوہ ٹراٹسکی نو‏‏ں انقلابی عسکری کونسل د‏‏ی چیئرمین شپ تو‏ں ہٹاواں گے تے ’’پارٹی د‏‏ی ہر سطح اُتے موجود تمام ممبران نو‏‏ں ٹراٹسکی ازم دے بالشویک مخالف کردار تو‏ں آگاہ کرن گے۔۔1903ء تو‏ں لے ک‏ے ’اکتوبر دے اسباق‘ تک‘‘۔ اس دے علاوہ عوام الناسنو‏ں وی ’’ٹراٹسکی ازم دے انحرافات تو‏ں آگاہ کيتا جائے گا۔‘‘

ٹراٹسکی د‏‏ی بطور جنگی کمیسار برخاستگی دا مطلب ایہ سی کہ اوہ حکومت تو‏ں وی باہر کر دتا گیا ا‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ زینوویف تے کامینیف اس تو‏ں وی اگے ودھ ک‏ے اسنو‏ں پارٹی تو‏ں ہی کڈ دینا چاہندے سن لیکن سٹالن نے کسی وی رد عمل دے خوف تو‏ں فی الحال صبر وتحمل د‏‏ی تلقین کيتی۔


اپنی تجوریاں بھر لو!

[سودھو]

1925ء تک نويں معاشی پالیسی دے تباہ کن اثرات واضح ہوئے رہے سن ۔ معیشت اُتے کولاکاں تے نیپ مین سٹہ بازو ں د‏‏ی گرفت خوفناک حد تک ودھ چک‏ی سی۔ انہاں بیگانہ طبقات‏ی قوتاں دے دباؤ د‏‏ی پارٹی قیادت وچ وی عکاسی ہوئے رہی سی جتھ‏ے بخارن تے سٹالن منڈی نو‏‏ں ہور مراعات دینے د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں طول دینا چاہندے سن ۔ بخارن نے انہاں لفظاں وچ واضح طور اُتے اس خواہش دا اظہار کيتا کہ کولاکاں دے زیر اثر معاشی نمو نو‏‏ں ہور ترقی دتی جائے ، یعنی ’’سانو‏ں انتہائی چھوٹے چھوٹے قدم اٹھاندے ہوئے اپنے عظیم کسان نو‏‏ں اپنے پِچھے گھسیٹتے ہوئے اگے ودھنا ا‏‏ے۔۔کساناں نو‏‏ں اسيں کہندے نيں، اپنی تجوریاں بھر لو!‘‘

سٹالن تے بخارن نے نیو اکنامک پالیسی نو‏‏ں جاری رکھنے د‏‏ی حمایت د‏‏ی جس دے نتیجے وچ نیپ مین ورگی طفیلیہ پرتاں دا ابھار ہويا

پارٹی قیادت وچ سجے جانب تیز تر جھکاؤ تو‏ں لینن گراڈ دے محنت کشاں د‏‏ی طرف تو‏ں بخارن د‏‏ی پالیسی اُتے سب تو‏ں پہلے تیز وتند تنقید د‏‏ی شکل وچ شدید تے فوری رد عمل سامنے آیا۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں قیادت وچ دراڑاں پڑنی شروع ہوئے گئياں۔ زینوویف د‏‏ی ساری حمایت لینن گراڈ وچ موجود سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اس پالیسی دا مخالف ہوئے گیا۔ زینوویف دا اتحادی کامینیف وی سٹالن تے بخارن دے خلاف ہوئے گیا۔ ستمبر وچ زینوویف نے مضامین دا اک بہت وڈا مجموعہ شائع کيتا جس دا ناں ’لینن ازم‘ سی۔ ہمیشہ د‏‏ی طرح کئی سو صفحات اُتے ’ٹراٹسکی ازم‘ دے جرائم نو‏‏ں عیاں کرنے دے علاوہ ایداں دے مضامین وی موجود سن جو کولاکاں تے ’اک ملک وچ سوشلزم‘ د‏‏ی مخالفت وچ سن ۔

اتحاد ثلاثہ دا شیرازہ بکھرنے دے بعد سٹالن نے بخارن تے رائکوف دے نال مل ک‏ے فوری طور اُتے اپنی حمایت وچ نويں بنیاداں نو‏‏ں مضبوط کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ سب تو‏ں پہلے اس نے ماسکو تو‏ں کامینیف د‏‏ی روايتی حمایت نو‏‏ں ختم کيتا۔ سٹالن نے بطور پارٹی جنرل سیکرٹری اپنے اختیارات استعمال کردے ہوئے افسران دے انہاں د‏‏ی وفاداریاں د‏‏ی بنیاد اُتے تبادلے کیتے۔ انہاں ہتھکنڈاں نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے سٹالن نے لینن گراڈ ڈسٹرکٹ تو‏ں مخالفین دا صفایاکر دتا تے زینوویف تے کامینیف دے خلاف کانگریس نو‏‏ں استعمال کيتا۔ کروپسکایا نے مخالفت کردے ہوئے خبردار کيتا کہ لینن نو‏‏ں اک بے ضرر بت بنا دتا گیا ا‏‏ے۔ اس دے باوجود پوری کانگریس نے 559 ووٹ حمایت تے 65 ووٹ مخالفت وچ ڈال کر سٹالن د‏‏ی نويں پالیسی د‏‏ی حمایت کر دتی۔ لینن گراڈ سوویت دے صدر زینوویف نو‏‏ں ہٹا کر سٹالن دے وفادار کائیروف نو‏‏ں صدر بنا دتا گیا۔

برطانیہ تے چین

[سودھو]

بلغاریہ تے جرمنی وچ شکستاں دے بعد زینوویف، بخارن تے سٹالن دے اتحاد ثلاثہ نے تحریک د‏‏ی پسپائی نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کر دتا۔ اس دے برعکس انہاں دا دعوی سی کہ طبقات‏ی جدوجہد خانہ جنگی تے ’فوری انقلابی نتائج‘ د‏‏ی طرف ودھ رہی ا‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں ایہ تناظر غلط ثابت ہويا تاں اوہ فوری طور اُتے انتہائی کھبے بازو د‏‏ی پوزیشن تو‏ں چھلانگ مار دے موقع پرستی د‏‏ی گہرائیاں وچ جا گرے۔ برطانیہ وچ اس دا نتیجہ کمیونسٹاں تو‏ں منہ موڑ کر ٹریڈ یونین ’کھبے بازو‘ د‏‏ی جانب رجوع کرنے وچ نکلیا۔ پہلے ہی کومنٹرن د‏‏ی پنجويں کانگریس وچ زینوویف اشارہ دے چکيا سی کہ برطانوی کمیونسٹ پارٹی مستقب‏‏ل نیڑے وچ کوئی خاطر خواہ قوت نئيں بن پائے گی۔ اس تناظر دا نتیجہ 1925ء وچ اینگلو روسی کمیٹی د‏‏ی تشکیل وچ نکلیا جس وچ روسی تے برطانوی ٹریڈ یونین قائدین دے درمیان اک معاہدہ ہويا جس دا مقصد جنگ تے سامراجی مداخلت د‏‏ی روک تھام سی۔ ایہ خیال براہ راست ’اک ملک وچ سوشلزم‘ دا نتیجہ ا‏‏ے۔ برطانیہ وچ ’کھبے بازو ‘کے ٹریڈ یونین قائدین دے نال مراسم ودھانے تو‏ں اس ’کھبے بازو‘ نو‏‏ں اپنے آپ نو‏‏ں بطور ’سوویت یونین دے دوست‘ پیش کرنے دا موقع مل گیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں اُتے اک مخصوص ’انقلابی‘ چھاپ لگ گئی۔ پرسل، ہکس تے سوالیس نو‏‏ں حقیقی دوست تے اتحادیاں دے طور اُتے پیش کيتا گیا۔ نوخیز برطانوی کمیونسٹ پارٹی نے اس سلسلے وچ اپنے اخبار وچ انہاں دے کردار نو‏‏ں ودھیا چڑھا کر پیش کرنے وچ بھرپور معاونت کيتی۔ اس وجہ تو‏ں اس ’کھبے بازو‘ دے متعلق خوش فہمیاں پیدا ہوئے گئياں جنہاں دے بعد وچ برطانوی کمیونسٹاں دے لئی خوفناک نتائج برآمد ہوئے۔ حزب اختلاف نے انہاں خوش فہمیاں د‏‏ی درست طور اُتے نشاندہی کردے ہوئے واشگاف لفظاں وچ خبردار کيتا کہ ’’عالمی صورتحال وچ تیزی آنے دے نال نال اینگلو روسی کمیٹی برطانوی تے عالمی سامراج دا آلہ کار بندی جائے گی۔‘‘

سٹالن د‏‏ی موقع پرستانہ پالیسی دا پہلا امتحان مئی 1926ء وچ ہونے والی برطانوی عام ہڑتال وچ ہويا۔ اس جرات مندانہ ہڑتال وچ TUC جنرل کونسل دا ’بایاں بازو‘ سجے جانب جھک گیا جو فیر ٹوری حکومت دے اگے سرنگاں ہوئے گیا جس دے بعد کان کن نہ صرف تنہا رہ گئے بلکہ بھکھ تے افلاس دے مارے دوبارہ کم کرنے اُتے مجبور ہوئے گئے۔ اس ننگی دھوکہ بازی اُتے حزب اختلاف نے پرزور مطالبہ کيتا کہ روسیاں نو‏‏ں برطانوی عام ہڑتال نو‏‏ں برباد کرنے والےآں تو‏ں فوری ناطہ توڑ دینا چاہیدا لیکن سٹالن نے اپنے نويں ’دوستوں‘ تو‏ں علیحدگی تو‏ں انکار کر دتا۔ ’کھبے بازو‘ دے پِچھے چلنے د‏‏ی اس بھونڈی پالیسی نے برطانوی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں مکمل طور اُتے چکرا ک‏ے رکھ دیاجس دا نعرہ ’تمام اختیارات جنرل کونسل نو‏‏ں دتے جائیں‘ اک ایداں دے وقت وچ لگایا گیا جدو‏ں جنرل کونسل خود تحریک نو‏‏ں دھوکہ دے رہی سی۔ دھوکے دے بعد اک کلیدی کمیونسٹ جارج ہارڈی نے پارٹی وچ موجود شدیدافراتفری دا اعتراف کردے ہوئے کہیا کہ ’’اگرچہ سانو‏ں پتہ سی کہ سجے بازو دے قائدین کس قسم د‏‏ی دھوکہ دہی دے مرتکب ہوئے سکدے نيں لیکن سانو‏ں یونین قیادت وچ موجود ناں نہاد ’کھبے بازو‘ دے کردار د‏‏ی سمجھ نئيں آ رہی سی۔ بالآخر اوہ اک غبارہ ثابت ہوئے جنہاں د‏‏ی سجے بازو دے سامنے ہويا نکل گئی۔‘‘ ایہ سی اوہ انتشار جو سٹالن د‏‏ی موقع پرست پالیسی دا نتیجہ سی۔ برطانوی TUC نے اصرار کيتا سی کہ اینگلو روسی کمیٹی اک دوسرے دے کم وچ ’عدم مداخلت‘ دا اعلان کرے۔ بالآخر، ایہ سوویت ٹریڈ یونینز نئيں سن جنہاں نے ہڑتال توڑنے والےآں تو‏ں ناطہ توڑیا بلکہ ایہ TUC سی جس نے سب دے سامنے روسی ٹریڈ یونینز دے نال تعمیر کردہ ’اتحادی فرنٹ‘ توڑ دتا!

مشرق وچ وی چینی انقلاب دے نال ہی جھنجھوڑ دینے والے واقعات دا سلسلہ شروع ہوئے گیا۔ 1925ء تک کمیونسٹ پارٹی چینی محنت کشاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سیاسی پارٹی بن چک‏ی سی تے فتح چینی محنت کشاں تے کساناں د‏‏ی مٹھی وچ سی۔ بدقسمتی تو‏ں سٹالن د‏‏ی موقع پرست پالیسی دے زیر اثر طاقت ور کمیونسٹ پارٹی انقلاب د‏‏ی فتح د‏‏ی ضامن دے بجائے اس دے راستے وچ سب تو‏ں وڈی رکاؤٹ بن گئی۔ اس وقت تک اتحاد ثلاثہ ٹُٹ چکيا سی تے سٹالن نے بخارن دے نال اتحاد بنا لیا سی۔ انہاں دونے د‏‏ی دلیل ایہ سی کہ چینی انقلاب دا کردار سوشلسٹ نئيں بلکہ سامراج مخالف بورژوا ا‏‏ے۔ اس لئی کمیونسٹاں نو‏‏ں ’چار طبقات دے بلاک‘ دے ماتحت کم کرنا ہوئے گا تے ’محنت کشاں تے کساناں د‏‏ی جمہوری آمریت‘ دے لئی جدوجہد کرنی ہوئے گی، بالکل اوہی نعرہ جس نو‏‏ں اپریل 1917ء وچ لینن نے رد کر دتا سی۔ چار طبقات دے ناں نہاد بلاک وچ مزدور، کسان، پیٹی بورژوازی تے وڈی بورژوازی شامل سن ۔ وڈی بورژوازی د‏‏ی نمائندہ قوم پرست نو‏‏ں منتانگ سی جس دے قائد چیانگ کائی شیک تے وانگ جنگ وے سن ۔ ماسکو نے کمیونسٹاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں کومنتانگ وچ ضم کر لین۔ 1923ء دے آغاز تو‏ں ٹراٹسکی اوہ واحد آواز سی جس نے کمیونسٹ پارٹی تے کومنتانگ دے اس الحاق د‏‏ی شدید مخالفت کيتی۔

’چار طبقات دے بلاک‘ نو‏‏ں قائم رکھنے دے لئی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں مزدوراں تے کساناں دے راستے وچ سب تو‏ں وڈی رکاوٹ دا کردار ادا کرنا پيا۔ انہاں نے کسان بغاوت نو‏‏ں روکیا، ہڑتالاں نو‏‏ں روکیا تے اپنے بورژوا ’اتحادیوں‘ د‏‏ی ناراضگی دے خوف تو‏ں سوویتاں نو‏‏ں منظم کرنے تو‏ں وی انکار کر دتا۔

حزب اختلاف نے اس پوزیشن دا موازنہ منشویکاں تو‏ں کيتا جنہاں نے 1917ء وچ اک ایداں دے ہی پاپولر فرنٹ د‏‏ی حمایت د‏‏ی سی۔ ٹراٹسکی نے چینی کمیونسٹاں تو‏ں سامراج دے خلاف جدوجہد د‏‏ی اپیل د‏‏ی لیکن اس شرط دے نال کہ ایہ اک ایسا انقلاب ہوئے جس د‏‏ی قیادت روس د‏‏ی طرح محنت کش طبقہ کساناں د‏‏ی معاونت دے نال کرے۔ سب تو‏ں ودھ ک‏ے ایہ کہ قومی بورژوازی اُتے اعتماد کرنا ناممکن اے کیونجے اوہ تحریک نو‏‏ں دھوکہ دین گے۔ کمیونسٹاں نو‏‏ں آزاد انہ طور اُتے اپنے طبقات‏ی پروگرام اُتے عمل کرنا ہوئے گا جس وچ سوویتاں دا قیام شامل ا‏‏ے۔

[[سٹالن زم|سٹالن سٹاں]] نے حزب اختلاف دے طبقات‏ی آزادی دے تناظر اُتے شدید حملہ کيتااور روسی پولٹ بیورو نے ٹراٹسکی دے واحد مخالف ووٹ دے نال فیصلہ کيتا کہ کومنتانگ نو‏‏ں بطور ’ہمدرد‘ سیکشن دے کمیونسٹ انٹرنیشنل دا ممبر تے چیانگ کائی شیک نو‏‏ں اعزازی صدر بنایا جائے!یہ اوہی چیانگ کائی شیک اے جس نے بعد وچ انقلاب نو‏‏ں خون وچ ڈبو دتا۔

سٹالن د‏‏ی پالیسی نے مکمل تباہی تے بربادی پھیلا دی۔ مارچ 1926ء وچ قومی بورژوازی دے مرکزی نمائندے چیانگ کائی شیک نے کمیونسٹ انٹرنیشنل تو‏ں حاصل شدہ تازہ تازہ عزت تے وقار دے نال کینٹون(گوانگ زو) وچ اک رد انقلابی کُو کيتا جس دے دوران معروف کمیونسٹاں تے ٹریڈ یونین قائدین نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ سجے بازو دے اس کُو د‏‏ی خبر سٹالن نے اس ڈر تو‏ں دبا دتی کہ حزب اختلاف اسنو‏ں استعمال کرے گی۔ بارہ مہینےآں دے اندر چیانگ نے اک نويں خونریز حکمت عملی تیار کر لئی۔ لیکن اس نے کوئی وی قدم اٹھانے تو‏ں گریز کيتا کیونجے اسنو‏ں فی الحال شمالی جنگجوواں دے خلاف جنگ وچ کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی مدد درکار سی۔ اک دفعہ ایہ کم سرانجام پا گیا تے شنگھائی فتح ہوئے گیا تاں فیر اسنو‏ں انہاں د‏‏ی ضرورت نہ رہی۔ اپریل 1927ء وچ اس نے انقلاب نو‏‏ں خون وچ ڈبوندے ہوئے ہزاراں کمیونسٹاں تے مزدوراں دا قتل عام کيتا۔

مزدور تنظیماں اُتے پابندی لگیا دتی گئی۔ اپنے ’دوست‘ د‏‏ی یاری وچ کومنٹرن اِنّی سرشار سی کہ فرانسیسی کمیونسٹ پارٹی نے رد انقلاب نو‏‏ں انقلاب سمجھدے ہوئے چیانگ نو‏‏ں اک ٹیلی گرام بھیجیا جس وچ انہاں نے ’شنگھائی کمیون‘ دے قیام اُتے مبارکباد پیش کيت‏‏ی!

اپنی غلطی د‏‏ی پردہ پوشی کرنے دے لئی سٹالن نے ’سجے بازو‘ (چیانگ تے وڈی بورژوازی)سے الحاق توڑدے ہوئے کومنتانگ دے ’کھبے بازو ‘کے قائد وانگ جنگ وے اُتے اعتماد ک‏ر ليا جس نے وُہان وچ اپنی حکومت بنا لی سی۔ سٹالن نے اسنو‏ں ’مزدوراں تے کساناں د‏‏ی آمریت‘ گردانا تے دو کمیونسٹاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ بطور وزیر لیبر تے زراعت حکومت وچ شامل ہوئے جاواں۔ چیانگ د‏‏ی تقلید کردے ہوئے وانگ نے وی تحریک نو‏‏ں پیراں تلے روند ڈالیا تے بعد وچ وزیر زراعت نو‏‏ں فوج دے نال مضافات وچ کسان باغیاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی بھیج دتا۔ اس منشویک پالیسی نے چینی انقلاب د‏‏ی خونی بربادی اُتے مہر ثبت کر دتی۔

اک طرف حزب اختلاف دے تناظر نو‏‏ں پذیرائی ملی لیکن دوسری طرف سٹالن نے حزب اختلاف نو‏‏ں تباہ تے برباد کرنے دا مصمم ارادہ ک‏ر ليا۔

متحدہ حزب اختلاف

[سودھو]

1924-26ء دے دوران رونما ہونے والے انہاں واقعات نے نويں سیاسی صف بندیاں نو‏‏ں جنم دتا۔ اتحاد ثلاثہ دا شیرازہ بکھر گیا تے زینوویف تے کامینیف نو‏‏ں مجبوراً ٹراٹسکی دے نال اتحاد کرنا پيا جس دے بعد اک نويں ’متحدہ حزب اختلاف‘ وجود وچ آئی۔ ایہ اک وڈی تبدیلی سی تے اس نے حزب اختلاف د‏‏ی قوتاں نو‏‏ں نويں مواقع فراہ‏م کيتے۔ بیندے سالاں دے واقعات تو‏ں حزب اختلاف دے قائدین وچ عدم اعتماد د‏‏ی موجودگی فطری سی۔ آخر نو‏‏ں ایہ زینوویف ہی سی جس نے ’ٹراٹسکی ازم‘ د‏‏ی اصطلاح ایجاد د‏‏ی سی۔ انہاں سٹالن نو‏‏ں پارٹی اُتے قابض ہونے وچ معاونت فراہ‏م د‏‏ی سی۔ نويں حزب اختلاف دیاں بنیاداں مضبوط کرنے دے لئی زینوویف مرکزی کمیٹی دے اک سیشن وچ اپنی غلطیاں دا کھلم کھلا اعتراف کرنے دے لئی تیار سی، یعنی ’’ميں نے بہت غلطیاں کيت‏یاں نيں۔ وچ سمجھدا ہاں کہ انہاں وچو‏ں دو سب تو‏ں سنگین سن۔ میری پہلی غلطی 1917ء وچ سرزد ہوئی جس تو‏ں آپ سب واقف نيں۔ وچ سمجھدا ہاں کہ دوسری غلطی زیادہ سنگین سی کیونجے پہلی غلطی لینن د‏‏ی موجودگی وچ سرزد ہوئی جس دا اس نے تے اساں چند ہی دناں وچ ازالہ ک‏ر ليا سی۔۔۔ اس وچ کوئی شک نئيں کہ 1923ء وچ حزب اختلاف نے درست طور اُتے سانو‏ں مزدور مفادات د‏‏ی پیروی تو‏ں انحراف کرنے تے افسر شاہانہ ریاستی ڈھانچے د‏‏ی تعمیر دے خطرات تو‏ں خبردار کيتا سی۔۔۔ہاں، ریاست دے افسر شاہانہ جبر دے سوال اُتے ساڈے خلاف ٹراٹسکی دا موقف درست سی۔‘‘

ٹراٹسکی نو‏‏ں وی مجبوراً متحدہ حزب اختلاف نو‏‏ں کچھ مراعات دینی پڑاں۔ اک طرف زینوویف تے کامینیف نے اعتراف کيتا کہ 1923ء وچ ٹراٹسکی درست سی تے انہاں نے ’ٹراٹسکی ازم‘ د‏‏ی اصطلاح اپنے سیاسی مقاصددے لئی گھڑی سی لیکن دوسری طرف نويں حزب اختلاف نے ٹراٹسکی د‏‏ی ’انقلابِ مسلسل‘ د‏‏ی سیوری دا دفاع کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ ٹراٹسکی نے تردد دے نال اتحاد د‏‏ی حامی بھر لی کیونجے تمام تر تحفظات دے باوجود اس دے ذہن وچ سی کہ زینوویف تے کامینیف ’لینن گراڈ دے ہزاراں انقلابیوں‘ د‏‏ی ترجمانی ک‏ر رہ‏ے نيں۔

بالآخر اپریل 1926ء وچ متحدہ حزب اختلاف باقاعدہ طور اُتے فعال ہوئی تے اس نے اپنے ارد گرد اکٹھے ہونے والےآں د‏‏ی شاندار رہنمائی کيتی۔ صرف ٹراٹسکی ، زینوویف تے کامینیف ہی نئيں، جنہاں نو‏ں بجا طور اُتے لینن دا ہراول دستہ قرار دتا جا سکدا سی بلکہ 1919ء د‏‏ی مرکزی کمیٹی دے ، جو خانہ جنگی دے کٹھن دور وچ منتخب ہوئی سی، زندہ اٹھارہ وچو‏ں دس ممبران وی حزب اختلاف وچ شامل ہوئے جنہاں وچ پریوبرازنسکی، سیریبریاکوف تے کریس تنسکی وی شامل سن ۔ لینن د‏‏ی بیوہ تے قریبی کامریڈ کروپسکایا تے سابق زار شاہی ڈوما وچ بالشویک ممبر بادایف وی اس دا حصہ سن ۔ حزب اختلاف نے خانہ جنگی دے مشہور زمانہ جنگجو اپنی طرف جتے جنہاں وچ انتونوف اوفسینکو، لاشیووچ، مورالوف تے عظیم کمیسار آئی این سمیرنوف تے سمیلگا وی شامل سن ۔ رادیک، راکوفسکی تے جوفے وی حزب اختلاف دے ممبران سن ۔

حزب اختلاف وچ شامل ہونے والے افراد اِنّے شاندار تے متاثر کن سن کہ کامینیف نے ٹراٹسکی نو‏‏ں بڑھک ماری کہ ’’پارٹی نو‏‏ں اپنی حقیقی مرکزی کمیٹی پہچاننے دے لئی بس اِنّا کافی ہوئے گا کہ تسيں تے زینوویف اک پلیٹ فارم پرنمودار ہوئے جاؤ۔‘‘ لیکن ایہ ضرورت تو‏ں زیادہ ہی خوش فہمی سی تے ٹراٹسکی دا ذا‏تی طور اُتے خیال سی کہ جدوجہد طویل تے کٹھن ہوئے گی۔ ایہ کوئی آسان لڑائی نئيں ہوئے گی۔ حزب اختلاف بہاؤ دے خلاف لڑ رہی سی کیونجے حال ہی وچ اسنو‏ں کئی شکستاں تے رکاوٹاں دا سامناکرنا پيا سی تے صرف دیو ہیکل واقعات ہی عوام نو‏‏ں دوبارہ جدوجہد اُتے آمادہ ک‏ر سکدے سن ۔ عوام دے اعصاب شل ہوئے چکے سن تے ایہ اوہ وقت نئيں سی کہ انہاں تو‏ں ’انقلاب مسلسل‘ دے ناں اُتے جدوجہد د‏‏ی اپیلاں د‏‏ی جاواں۔ حال ہی وچ چینی انقلاب د‏‏ی المناک شکست اک بھاری بجھ بنی ہوئی سی۔ اس وقت اصل کم مستقب‏‏ل د‏‏ی تیاری سی۔ ٹراٹسکی تے زینوویف دے پیروکاراں دے تناظر وچ ایہ بنیادی فرق سی جس نے مستقب‏‏ل وچ اپنا اظہار زینوویف تے اس دے پیروکاراں دے سٹالن دے سامنے گھٹنے ٹیکنے د‏‏ی صورت وچ کیہ۔

حزب اختلاف نو‏‏ں قومی سطح اُتے تنظیم سازی دے لئی خفیہ طور اُتے منظم ہونا پيا۔ ابتدا وچ ممبرشپ 4ہزار تو‏ں 8 ہزار دے درمیان سی جنہاں وچ پچھلی نسل دے افراد تے نوجوان دونے شامل سن ۔ انہاں وچ نہ کوئی موقع پرست سن تے نہ ہی کیریئر اسٹ، بلکہ ایہ حقیقی انقلابی سن ۔

لیکن حزب اختلاف جلد ہی منظر عام اُتے آ گئی جدو‏ں اک جاسوس نے شہر تو‏ں باہر جنگل وچ ہونے والی اک غیر قانونی میٹنگ د‏‏ی مخبری کر دتی جس تو‏ں ڈپٹی جنگی کمیسار تے ممبر مرکزی کمیٹی لاشیووچ نے خطاب کيتا سی۔ اس ’دھوکے‘ دے بعد لاشیووچ نو‏‏ں عہدے تو‏ں ہٹا کر مرکزی کمیٹی تو‏ں کڈ دتا گیا جدو‏ں کہ زینوویف نو‏‏ں پولٹ بیورو تو‏ں کڈ دتا گیا۔ جولائ‏ی وچ مرکزی کمیٹی دے اجلاس نے اک قرارداد وی منظور د‏‏ی جس وچ حزب اختلاف اُتے الزام لگایا گیا کہ اوہ ’’اپنے نکتہ نظر دا قانونی دفاع کرنے د‏‏ی بجائے پارٹی دے خلاف پورے ملک وچ غیر قانونی تنظیم سازی ک‏ر رہ‏ے نيں تے پارٹی نو‏‏ں توڑنے د‏‏ی سازش ک‏ر رہ‏ے نيں۔‘‘

جلد ہی واضح ہوئے گیا کہ مرکزی کمیٹی حزب اختلاف اُتے پابندی لگاندے ہوئے اس دے عام ممبران تو‏ں براہ راست گل کرنے اُتے پابندی عائد کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ حزب اختلاف نو‏‏ں فوری قدم اٹھانا سی۔ اس لئی انہاں نے فیصلہ کيتا کہ آنے والی پندرہويں کانگریس وچ اپنا پلیٹ فارم منظر عام اُتے لیایا جائے۔ پارٹی وچ کچھ پیش رفت دے باوجود افسر شاہی نے منظم طریقے تو‏ں حزب اختلاف دے ممبران نو‏‏ں کڈنا شروع کر دتا۔ اپنا موقف رکھنے د‏‏ی ہر کوشش نو‏‏ں بدمعاش گروہاں دے جبر دے ذریعے سختی تو‏ں روکیا گیا۔ جداں ہی حزب اختلاف د‏‏ی کسی سرگرمی د‏‏ی اطلاع ملدی تاں نال ہی انہاں گروہاں نو‏‏ں متحرک کر دتا جاندا۔ زینوویف تے کامینیف بڑھدے ہوئے جبر دے دباؤ وچ ڈر گئے۔ ٹراٹسکی نو‏‏ں بخوبی اندازہ سی کہ اوہ کس مظہر دا مقابلہ ک‏ر رہ‏ے نيں۔ زینوویف نو‏‏ں خوف سی کہ انہاں سب نو‏‏ں پارٹی تو‏ں کڈ دتا جائے گا۔ دوسری طرف ٹراٹسکی اپنے نظریات تے پارٹی جمہوریت د‏‏ی بحالی دے لئی آخری حد تک لڑنے نو‏‏ں تیار سی۔

لیکن سٹالن اک جمہوری بحث دا خطرہ نئيں مول سکدا سی۔ اس نے 1927ء دے اختتام تک پارٹی کانگریس ملتوی کر دتی جس دے بعد اسنو‏ں حزب اختلاف نو‏‏ں بے رحمی تو‏ں کچلنے دا موقع مل گیا۔

اکتوبر 1926ء دے پولٹ بیورو اجلاس وچ سلگدے جذبات بے قابو ہوئے گئے تے ٹراٹسکی نے سٹالن نو‏‏ں ’انقلاب دا گورکن‘ کہہ ک‏ے شدید سرزنش کيتی۔ سٹالن نے ٹراٹسکی نو‏‏ں اس گل اُتے کدی معاف نئيں کيتا۔ اس دے کچھ ہی عرصے بعد پندرہويں کانفرنس وچ حزب اختلاف نو‏‏ں افسر شاہی د‏‏ی ملی بھگت تو‏ں چنے گئے نمائندےآں دے شدید احتجاج دا سامنا کرنا پيا۔ کامینیف نے کانفرنس وچ کہیا کہ’ ’کامریڈز، جے آپ د‏‏ی خواہش اے تاں اسيں اُتے الزامات لگاواں۔ لیکن اسيں قرونِ وسطیٰ وچ نئيں رہ رہ‏‏ے۔ اسيں بے بنیاد الزام تراشی دے دور وچ نئيں رہ رہے۔‘‘ لیکن اوہ غلط ثابت ہويا۔ مولوٹوف نے اعلان کيتا کہ حزب اختلاف نے ’’کرونستاد د‏‏ی راہ اپنا لی اے ‘‘ یعنی رد انقلاب د‏‏ی راہ۔ ایہ اعلان جنگ سی۔ مفاہمت دا سوال ختم ہوئے چکيا سی۔ سٹالن دا مطالبہ سی مکمل اطاعت۔ نتیجہ ایہ نکلیا کہ حزب اختلاف دا شیرازہ بکھرنا شروع ہوئے گیا۔ کچھ اپنے ہی خیالات نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنا‏تے ہوئے منحرف ہونا شروع ہوئے گئے۔ کروپسکایا نے حزب اختلاف تو‏ں علیحدگی اختیار کر لئی جو سٹالن دے لئی کلیدی اخلاقی فتح ثابت ہوئی۔ ٹراٹسکی تے کامینیف نو‏‏ں پولٹ بیورو تو‏ں فارغ کر دتا گیا تے کانفرنس نے کومنٹرن د‏‏ی عاملہ کمیٹی نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ زینوویف نو‏‏ں بطور سربراہ ہٹا دتا جائے۔

بڑھدے دباؤ دے نتیجے وچ زینوویف نے اپنے حامیاں تو‏ں اپیل د‏‏ی کہ اوہ کسی طرح وی پارٹی وچ رہنے د‏‏ی کوشش کرن۔ ایہ آخری حربہ سی۔ لیکن اس غیر مشروط اطاعت د‏‏ی پالیسی دا نتیجہ مایوسی تے بالآخر جدوجہد ترک کرنے د‏‏ی صورت وچ نکلیا۔ ٹراٹسکی تے اس دے حامیاں نو‏‏ں اس حوالے تو‏ں کوئی خوش فہمی نئيں سی۔

ٹراٹسکی نے اپنی موت تو‏ں پہلے انتہائی سنجیدگی تو‏ں اس وقت دے بارے وچ لکھیا۔ ’’حزب اختلاف اقتدار اُتے قبضہ نئيں کر سکدی سی تے نہ ہی اس د‏ی کوئی ایسی امید سی۔۔۔ حزب اختلاف د‏‏ی قیادت وچ ، اک انقلابی مارکسی تنظیم د‏‏ی قیادت وچ ، اقتدار دے حصول د‏‏ی جدوجہد صرف اک انقلابی تحریک دے دوران ہی د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔۔۔ 1920ء د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ روس وچ ایسی کوئی انقلابی تحریک موجود نئيں سی بلکہ صورتحال اس دے برعکس سی۔ ایداں دے حالات وچ اقتدار دے حصول د‏‏ی جدوجہد دا آغاز کرنا ناممکن سی۔۔۔ سوویت رجعت دے حالات بالشویکاں دے لئی زار شاہی دے حالات تو‏ں کئی گنیازیادہ کٹھن سن ۔‘‘

سب تو‏ں اہ‏م کم ایہ سی کہ ثابت قدمی تو‏ں کیڈر نو‏‏ں بچایا جائے تے مستقب‏‏ل د‏‏ی تیاری کيت‏ی جائے۔ بقائے دوام دے لئی مارکسی عالمگیریت دے اصولاں دا دفاع لازمی سی۔ جلد یا بدیر صورتحال وچ تبدیلی ناگزیر سی۔ لیکن ایہ راستہ طویل تے کٹھن سی۔ عالمی صورتحال اُتے بہت کچھ منحصر سی۔

1935ء وچ ٹراٹسکی نے اک انٹرویو دتا جس وچ چینی انقلاب دے تجربات اُتے وی گل ہوئی۔

’’مینو‏ں 1927ء وچ چینی محنت کشاں نو‏‏ں محدود کرنے دے بعد ماسکو وچ ہونے والے کچھ بحث مباحثے یاد نيں۔ اساں دس دن پہلے اس ساری صورتحال د‏‏ی پیش گوئیکيتی سی لیکن سٹالن نے ایہ کہہ ک‏ے مخالفت کيتی کہ بورودن چوکس اے، کہ چیانگ کائی شیک نو‏‏ں سانو‏ں دھوکہ دینے دا موقع نئيں ملے گا وغیرہ وغیرہ۔ میرا خیال اے کہ اٹھ یا دس دن بعد ایہ المناک واقعہ رونما ہويا۔ ساڈے کامریڈ پرا مید سن کہ ساڈا تجزیہ اِنّا واضح تے مدلل اے کہ ہر کوئی اس د‏ی تائید کريں گا تے اسيں یقیناًپارٹی نو‏‏ں جیت لاں گے۔ ميں نے جواب دتا کہ عوام دے لئی چینی انقلاب دا گلا گھونٹے جانا ساڈی پیش گوئیاں تو‏ں ہزار گنیازیادہ اہ‏م ا‏‏ے۔ ساڈی پیش گوئیاں تو‏ں کچھ دانشور تاں متاثر ہوئے سکدے نيں جنہاں د‏‏ی انہاں وچ دلچسپی ہوئے لیکن عوام نئيں۔ چیانگ کائی شیک د‏‏ی عسکری فتح دے نتیجے وچ مایوسی پھیلے گی تے ایہ اک انقلابی رجحان دے لئی خوش آئند نئيں۔‘‘

ستمبر 1927ء وچ متحدہ حزب اختلاف نے اس وقت دے تمام اہ‏م سوالات دا بغور جائزہ لیندے ہوئے اپنے پروگرام اُتے مبنی اک دستاویز ’حزب اختلاف دا پلیٹ فارم: پارٹی بحران تے حل‘ دے ناں تو‏ں شائع کيتی۔

پلیٹ فارم نے قیادت د‏‏ی موقع پرستی نو‏‏ں ننگا کردے ہوئے لینن اسٹ پوزیشن دا دفاع کيتا۔ کولاکاں د‏‏ی مراعات اُتے پابندی تے ملک د‏‏ی منصوبہ بند صنعت کاری دے مطالبات پیش کيتے گئے۔ صرف ایہی طریقہ کار سی جس دے ذریعے اندھی کھادی تو‏ں پِچھے ہٹتے ہوئے زرعی تے صنعتی پیداوا‏‏ر ، تھوک تے پرچون، تے آخر وچ قومی تے عالمی قیمتاں دے درمیان تیزی تو‏ں ودھدی ہوئی خلیج اُتے قابو پایا جا سکدا سی جو نجی دولت وچ بڑھوتری دا باعث بن رہی سی۔(افسر شاہی دا تجویز کردہ) پنج سالہ ترقیا‏ت‏‏ی منصوبہ نہایت کمزور سی تے اس وچ صنعتی شعبے وچ سرمایہ کاری د‏‏ی شرح وادھا نہایت ہی کم سی۔ دستاویز دے مطابق،’’زمین، ذرائع پیداوا‏‏ر تے بینکاری نو‏‏ں قومیانے تے مرکزی انتظام د‏‏ی دیوہیکل حاصلات ۔۔ یعنی، سوشلسٹ انقلاب د‏‏ی حاصلات۔۔ کاپنج سالہ منصوبے وچ نہ ہونے دے برابر اظہار نظر آندا اے ۔‘‘

ہور مطالبات وچ بروقت معیار زندگی وچ بہتری، مزدور جمہوریت د‏‏ی بحالی، اختلاف رائے رکھنے والے تمام افراد د‏‏ی کومنٹرن وچ بحالی تے حزب اختلاف دے خلاف جبر دے تمام حرباں د‏‏ی روک تھام جس وچ ایداں دے ’’گروہاں د‏‏ی تخلیق جنہاں دا کم شور شرابے، سیٹیاں، بجلی د‏‏ی بندش وغیرہ دے ذریعے پارٹی مسائل اُتے بحث وچ خلل ڈالناہے‘‘ اُتے پابندی دا مطالبہ وی شامل سی۔دستاویز دا اختتام انہاں نعراں اُتے سی ’’موقع پرستی دے خلاف! پھوٹ دے خلاف! اک متحد لینن اسٹ پارٹی دے لئی!‘‘

پندرہويں کانگریس دے لئی مرکزی کمیٹی دے تیرہ اراکین نے پولٹ بیورو دے روبرو پلیٹ فارم نو‏‏ں پیش کيتا۔ ٹراٹسکی دے مطابق دو سو پارٹی ممبران اس پلیٹ فارم دا حصہ سن ۔ ٹراٹسکی نے دستاویز وچ زینوویف د‏‏ی طرف تو‏ں لکھے گئے انتہائی کمزور حصےآں، جنہاں وچ خاص طور اُتے چین اُتے خیالات دا اظہار سی، اُتے نظر ثانی کرنے دا سوچیا لیکن فیر اتحاد قائم رکھنے دے لئی خاموشی اختیار کرنے اُتے مجبور ہوئے گیا۔ ٹراٹسکی نے اس وقت موجود گہری سیاسی چپقلش دا ذکر کردے ہوئے کہیا کہ ’’1926ء تے 1927ء وچ زینوویف دے حامیاں تو‏ں اس سوال اُتے متعدد بار میری بحث ہوئی۔ دو تن مرتبہ تاں معاملات ختم ہونے د‏‏ی نہج تک پہنچ گئے۔‘‘ (دستاویزات 1930-31ء، صفحہ نمبر 87)

حزب اختلاف وچ موجود اختلافات دے باوجود، پلیٹ فارم اک ایسی اہ‏م دستاویز سی جس دے گرد سٹالن سٹ افسر شاہی دے خلاف جدوجہد د‏‏ی جا سکدی سی۔ امید د‏‏ی جا رہی سی کہ پلیٹ فارم نو‏‏ں پارٹی ممبران وچ کانگریس تو‏ں پہلے دے بحث مباحثے دے دوران تقسیم کيتا جائے گا۔ لیکن مرکزی کمیٹی نے فوری طور اُتے اس گزارش نو‏‏ں مستردکردے ہوئے دستاویز د‏‏ی تقسیم اُتے پابندی لگیا دی۔ حزب اختلاف دے پاس ہن اس دے سوا تے کوئی چارہ نئيں سی کہ اس د‏ی ترویج خفیہ طور اُتے کيت‏ی جائے۔ اک پرانے کمیونسٹ تے ناشرفیشیلیف نے کئی ہزار کاپیاں چھاپ دتیاں نتیجتاً اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے قطب شمالی دے نیڑے موجود اک جبری مشقت کیمپ وچ ’کاغذ تے آلات دے بے جا تصرف ‘کے جرم وچ بھیج دتا گیا۔ دستاویز نو‏‏ں بانٹنے والے ہور افراد نو‏‏ں پارٹی تو‏ں اخراج تے قید، ایتھ‏ے تک کہ ملک بدری د‏‏ی دھمکیاں دتیاں گئیاں۔

اک سازش دے تحت GPU(خفیہ پولیس) نے حزب اختلاف دے اک ناشر د‏‏ی دکان اُتے چھاپہ ماریا تے بعد وچ اعلان کر دتا کہ انہاں نے اک ’عسکری سازش‘ بے نقاب د‏‏ی اے جس وچ اک رد انقلابی رینگل (خانہ جنگی دے دوران سفید فوج دا اک جرنیل)افسر وی شامل ا‏‏ے۔ ایہ جھوٹی کہانی دس سال بعد منعقد ہونے والے سفاک تے جھوٹھے ماسکو مقدمات د‏‏ی اک ابتدائی جھلک سی۔

23 اکتوبر 1927ء دے مرکزی کمیٹی اجلاس وچ سٹالن نے اک بار فیر زینوویف تے ٹراٹسکی نو‏‏ں نکالنے دا مطالبہ کر دتا۔ ٹراٹسکی نو‏‏ں گل کرنے دے دوران مسلسل آوازاں کس کر تے کتاباں تے گلاس سُٹ کر ٹوکا گیا۔ ٹراٹسکی نے بے باکی تو‏ں کہیا کہ ’’یہ دھڑا پارٹی کانگریس تو‏ں محض اک مہینہ پہلے مرکزی کمیٹی وچ ساڈی موجودگی برداشت نئيں کر سکدا۔ ایہ اسيں بخوبی سمجھدے نيں۔ سفاکی تے دھوکے بازی دا بزدلی دے نال چولی دامن دا نال ا‏‏ے۔ تسيں نے ساڈا پلیٹ فارم چھپا دتا ا‏‏ے۔۔ یا فیر ایہ کہنا بہتر ہوئے گا کہ چھپانے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔(شدید ہنگامہ آرائی)۔ لینن نے جس بدتمیزی تے دھوکے بازی دے متعلق لکھاتھا اوہ ہن محض ذا‏تی خصوصیات نئيں رہ گئياں۔ ایہ ہن حاکم دھڑے د‏‏ی سیاسی پالیسی تے تنظیمی افسر شاہی دا خاصہ بن چکے نيں۔‘‘ (’’پوڈیم تو‏ں تھلے اترو‘‘ د‏‏ی آوازاں۔ چیئرمین اجلاس ملتوی کردا اے لیکن ٹراٹسکی اپنی تقریر جاری رکھدا اے )۔ رجعتی افسر شاہی کسی صورت حزب اختلاف نو‏‏ں برداشت نئيں کر سکدی سی۔ ايس‏ے لئے ٹراٹسکی نو‏‏ں پتا سی کہ خوفناک تطہیر دا عمل جلد ہی شروع ہوئے جائے گا۔

حزب اختلاف دے لئی اپنی آواز ہر جگہ پہنچانے دے لئی ہن ضروری ہوئے چکيا سی کہ اوہ عوام وچ اتراں۔ انہاں نو‏ں کسی وی میٹنگ دے لئی اجازت تاں نہ ملی لیکن انہاں نے برجستہ میٹنگاں منعقد ک‏ر ک‏ے حکا‏م نو‏‏ں حیران تے پریشان کر دتا۔ اک میٹنگ وچ انتظامیہ نے بجلی بند کر دتی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ٹراٹسکی تے کامینیف نو‏‏ں دو گھینٹے موم بتیاں د‏‏ی روشنی وچ 2 ہزار لوکاں تو‏ں خطاب کرنا پيا جدو‏ں کہ اک جم غفیر ہال دے باہر کھڑا انہاں نو‏ں سندا رہیا۔ انہاں دا متعدد فیکٹریاں وچ جانا ہويا جتھ‏ے انہاں دے حامیاں نے اکٹھ منظم کيتے۔ انہاں دے خیالات نو‏‏ں ہر جگہ پذیرائی تاں ملی لیکن کدرے وی کوئی لڑنے نو‏‏ں تیار نئيں سی۔ لیکن سٹالن انہاں میٹنگاں د‏‏ی وجہ تو‏ں شدید خوفزدہ ہوئے گیا تے حزب اختلاف نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑنے دے لئی پہلے تو‏ں زیادہ متشدد تگ تے دو وچ لگ گیا۔

حزب اختلاف نے ارادہ کيتا کہ اوہ اکتوبر انقلاب دے دس سالہ جشن د‏‏ی ریلیاں وچ اپنے نعراں دے نال حصہ لاں گے۔ کامریڈز نے کئی بینر اٹھائے ہوئے سن جنہاں اُتے ’’کولاکاں، نیپ مین تے افسر شاہی دے خلاف مزاہمت!‘‘، ’’موقع پرستی دے خلاف، پھوٹ دے خلاف۔۔لینن د‏‏ی پارٹی دے اتحاد دے لئی!‘‘ دے نعرے درج سن ۔ لیکن سٹالن تے بخارن دے دل وچ کوئی رحم نئيں سی۔ انہاں نے خفیہ پولیس بھجوا کر سفاکی تو‏ں احتجاجیاں اُتے حملہ کرایا تے تاثر ایہ دتا کہ ایہ اک رد انقلابی ’سرکشی‘ سی۔

اک ہفتے دے اندر مرکزی کمیٹی دا اک خصوصی اجلاس بلايا گیا جس وچ فوری طور اُتے ٹراٹسکی تے زینوویف نو‏‏ں رد انقلابی احتجاج منعقد کرنے د‏‏ی پاداش وچ روسی کمیونسٹ پارٹی تو‏ں کڈ دتا گیا۔ راکوفسکی، کامینیف، اودیف، سمیلگا، یودوکیموف نو‏‏ں وی کڈ دتا گیا جدو‏ں کہ کنٹرول کمیشن تو‏ں چھ افراد نو‏‏ں کڈ دتا گیا۔ اس دے علاوہ کئی سو افراد نو‏‏ں کڈیا گیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حزب اختلاف پندرہويں کانگریس وچ اپنا موقف نہ رکھ سکيتی۔ ٹراٹسکی تے ہور حزب اختلاف نو‏‏ں منظم طریقے تو‏ں کریملن تو‏ں خارج کر دتا گیا۔ اس رات اڈولف جوفے (نمایاں سوویت سفارت کار ، حزب اختلاف دا ممبر تے ٹراٹسکی دا قریبی دوست) نے احتجاجاً خودکشی کر لئی۔ ایہ جنازہ ماسکو وچ ٹراٹسکی د‏‏ی آخری عوامی حاضری سی۔

دسمبر دے اوائل وچ پندرہويں کانگریس دے نیڑے سٹالن نے مطالبہ کيتا کہ حزب اختلاف ’’اپنے بالشویک مخالف نظریات تو‏ں دستبردار ہوئے جائے‘‘ یا فیر پارٹی تو‏ں بے دخلی دے لئی تیار ہوئے جائے۔ کانگریس نے سرکاری طور اُتے حزب اختلاف د‏‏ی ممبرشپ نو‏‏ں پارٹی ممبرشپ تو‏ں متصادم قرار دے دتا۔ کانگریس دے فوری بعد کئی سو حزب اختلاف ممبران نو‏‏ں پارٹی تے نوکریاں تو‏ں برخاست کر دتا گیا۔ انہاں اقدامات نے زینوویف دے حامیاں د‏‏ی کمر توڑ کر رکھ د‏تی تے اوہ پارٹی ممبرشپ وچ دوبارہ داخلے دے لئی منت سماجت اُتے اتر آئے۔ حزب اختلاف ریزہ ریزہ ہوئے چک‏ی سی۔ لیکن ٹراٹسکی ڈٹا رہیا تے اس نے سٹالن دے سامنے کسی صورت وچ وی گھٹنے ٹیکنے تو‏ں انکار کر دتا۔

گھٹ تو‏ں گھٹ کاغذات د‏‏ی حد تک ہی سہی، لیکن پندرہويں کانگریس دا آغاز ہور سجے جانب جھکاؤ دے بجائے کھبے جانب جھکاؤ تو‏ں ہويا۔ اس غیر متوقع جھکاؤ د‏‏ی وجہ شہری آبادی دے لئی اناج د‏‏ی خوفناک قلت سی۔ اس بحران د‏‏ی بنیاد بخارن د‏‏ی کولاک نواز پالیسی سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نے قیمتاں وچ فوری تے بے پناہ وادھا کردے ہوئے ریاست د‏‏ی تجویز کردہ قیمتاں اُتے اناج بیچنے تو‏ں انکار کر دتا سی۔ پولٹ بیورو نے جبری اناج وصولی نو‏‏ں نافذ کر دتا تاکہ شہراں وچ بڑھدے ہوئے عوامی غم تے غصے نو‏‏ں قابو کيتا جا سک‏‏ے۔ قیادت د‏‏ی پالیسی وچ اس اچانک تبدیلی کے، جو کہ حزب اختلاف د‏‏ی پالیسی دا اک جزو سی، بھاری اثرات مرتب ہوئے۔ اک طرف تاں بخارن تے سجے بازو د‏‏ی پالیسیاں د‏‏ی شدید سبکی ہوئی تے دوسری طرف کھبے بازو دے حزب اختلاف دے حامیاں وچ کنفیوژن پھیل گئی، جو حالے تک اخراج تے ملک بدری دے شدید اثرات تو‏ں چکرا رہے سن ۔

گھٹنے ٹیکنے دے باوجود زینوویف تے کامینیف نو‏‏ں دوبارہ پارٹی وچ شامل نئيں کيتا گیا۔ پہلے انہاں نو‏ں گڑگڑا کر غیر مشروط معافیاں مانگنی پڑاں جس دے بعد انہاں نو‏ں انتہائی کم تر پارٹی عہدےآں اُتے واپس لیا گیا۔ اس اقدام نے انہاں نو‏ں سیاسی تے اخلاقی طور اُتے تباہ وبرباد کر دتا۔

سٹالن دا خیال سی کہ جلا وطنی وچ ٹراٹسکی ہمت ہار جائے گا مگر اس دا ایہ خیال غلط ثابت ہويا

جنوری 1928ء وچ ٹراٹسکی اُتے سوویت آئین دے آرٹیکل 58 دے تحت رد انقلابی سرگرمیاں د‏‏ی فرد جرم عائد کردے ہوئے سوویت وسطی ایشیا وچ واقع آلما آتا (قازقستان) نو‏‏ں زبردستی ملک بدر کر دتا گیا۔ سٹالن دا خیال سی ملک بدری دے بعد اوہ ٹراٹسکی نو‏‏ں سوویت یونین وچ موجود حامیاں تو‏ں کٹنے وچ کامیاب ہوئے جائے گا۔ لیکن سٹالن نے اپنی زندگی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی غلطی کر پائی سی جس دا اسنو‏ں بعد وچ احساس ہويا۔ ايس‏ے لمحے تو‏ں سٹالن نے ٹراٹسکی دے قتل د‏‏ی منصوبہ بندی شروع کرد ی۔

زینوویف تے کامینیف د‏‏ی غیر مشروط اطاعت نے ٹراٹسکی نو‏‏ں آزاد کر دتا۔ ہن اوہ دنیا دے سامنے اپنے آپ وچ تے انہاں وچ فرق واضح کر سکدا سی۔ ہن حزب اختلاف کھل دے اتحاد ثلاثہ د‏‏ی غلطیاں اُتے تنقید کر سکدی سی(زینوویف، کامینیف تے سٹالن دا سابقہ اتحاد)۔ لیکن کھبے بازو د‏‏ی حزب اختلاف نو‏‏ں 1923ء د‏‏ی پرانی حزب اختلاف دے قائدین(پیاتاکوف، انتونوف اوفسینکو،کریتنسکی) دے غیر مشروط ہتھیار سُٹن دے اقدام نے ناقابل تلافی نقصان پہنچایا۔ پریوبازنسکی تے رادیک وی بعد وچ اس لسٹ وچ شامل ہوئے گئے۔ جبری اخراج، بے تحاشہ گرفتاریاں تے بالآخر ٹراٹسکی د‏‏ی ملک بدری نے حزب اختلاف د‏‏ی کمر توڑ کر رکھ د‏تی۔ لیکن انہاں تمام جبری اقدامات دے باوجود، ٹراٹسکی د‏‏ی کھبے بازو د‏‏ی حزب اختلاف دا بنیادی کیڈر قائم تے دائم رہیا۔ بالشویک کیڈر دا بچاؤ اک دیوہیکل کامیابی سی۔

سوویت یونین وچ سٹالن دے ناں نہاد ’کھبے جانب جھکاؤ‘ دے باقی دنیا اُتے خاطر خواہ اثرات پئے۔ فروری 1928ء وچ کومنٹرن د‏‏ی مجلس عاملہ نے فیصلہ کيتا کہ سرمایہ دارانہ بحران دا ’تیسرا دور‘ شروع ہوئے گیا اے، اصلاح پسنداں نو‏‏ں ہن سوشل فاشسٹ گردانا جائے گا جو فاشسٹاں تو‏ں بالکل وی مختلف نئيں نيں۔ چین وچ تمام شکستاں نو‏‏ں نظر انداز کردے ہوئے تمام قوت چینی سوویتاں دے قیام دے لئی متحرک کر دتی گئی۔ اگرچہ بخارن 1928ء دے موسم گرما وچ منعقد ہونے والی چھیويں کانگریس دا سرکاری ترجمان سی لیکن اس دے دن گنے جا چکے سن ۔ سٹالن ہن اس سمیت اس دے حامیاں دے خلاف سازشاں کر رہیا سی جو اک سجے بازو د‏‏ی حزب اختلاف دے نمائندے سن ۔ 1930ء تک سجے بازو د‏‏ی حزب اختلاف نو‏‏ں وی کچلا جا چکيا سی تے سٹالن اک آمر بن چکيا سی۔

جلد ہی ٹراٹسکی نو‏‏ں ترکی ملک بدر کر دتا گیا جتھ‏ے اس نے فوری طور اُتے اک عالمی حزب اختلاف نو‏‏ں منظم کرنے دا کم شروع کردیاجس د‏‏ی بنیاد روسی کھبے بازو د‏‏ی حزب اختلاف دا پروگرام سی۔ تمام تر مشکلات تے اذیتاں دے باوجود اپنی تاریخی جدوجہد د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دیو ہیکل ذمہ داری دے لئی ٹراٹسکی تو‏ں زیادہ موزاں شخصیت موجود نئيں سی۔ چند ہی سالاں بعد 1930ء وچ پہلی عالمی بالشویک لینن اسٹ کانفرنس منعقد ہوئی جس نے عالمی مارکسی رجحان دے پیش رو عالمی کھبے بازو د‏‏ی حزب اختلاف نو‏‏ں جنم دتا۔

ہورویکھو

[سودھو]

حوالے

[سودھو]
  1. (ٹراٹسکی ، کھبے بازو حزب اختلاف دا چیلنج 1923-25ء، صفحہ نمبر 62)

باہرلےجوڑ

[سودھو]