پاکستان وچ فوجی بغاوت ۱۹۹۹

1999 military takeover in Pakistan
عملی وسعت	Operational
مقام	Prime Minister's Secretariat in Islamabad
منصوبہ ساز	JS HQ in Rawalpindi, Punjab, Pakistan
نگران اعلیٰ	111th Infantry Brigade, X Corps
ہدف	Sharif administration
تریخ	۱۲ اکتوبر ۱۹۹۹ء; 17:00 – 22:50 Hrs (PKT)
Executed by	Army GHQ in Rawalpindi, Punjab, Pakistan
Outcome	Military takeover of the federal government of Nawaz Sharif in a bloodless coup.; Mass and nationwide arrest of PML(N) workers and detainment of PML(N)'s leadership due to the corruption and bad governance of PML (N).; Nawaz Sharif and Shahbaz Sharif arrested and later exiled, as a result of an agreement, on 10/11 December 2000.; General Musharraf became Chief Executive and reformed National Security Council to run the state affairs of the country.; The writ of Constitution provisionally suspended.; Suspension of Pakistan from the Commonwealth of Nations.; Chief Justice of Pakistan, including nine Senior justices refused to take an oath and resigned.; Media blackout of Sharif-aligned conservative mass media. No censorship imposed on liberal/libertarian mass media.; President Rafiq Tarar forced to resign from office.; Pakistani general election, 2002; End of the two-party system in Pakistan;

۱۲ اکتوبر ۱۹۹۹ نو‏‏ں پاکستان وچ پاک آرمی دے سربراہ جنرل پرویز مشرف تے اوہدے نال چَند جرنیلاں نے رَل کے باقاعدہ منصوبے دے تحت نواز شریف

دی حکومت ختم کر کے اقتدار اُتے قبضہ کر لیا ۔ پرویز مشرف نے اقتدار اُتے قبضہ کر کے اپݨے لئی چیف ایگزیکٹڡ دا نواں حکومتی عُہدا تیار کر لیا ۔ جون ۲۰۰۱ وچ صدر رفیق تارڑ دے استعفے توں بعد صدر پاکستان دا عہدا سامبھ لیا ۔ ۳۰ اپریل ۲۰۰۲ نوں اک جعلی ریفرنڈم کروا کے اپنی صدارت نوں آئینی تحفظ دیݨ دا جتن کیتا ۔ اکتوبر ۲۰۰۷ وچ غیر آئینی طور تے اپݨی کٹھ پُتلی مسلم لیگ ق دی حکومت وچ عنقریب ختم ہوݨ آلی اسمبلی کولوں دوجی واری اپݨی صدارت دا جعلی انتخاب کروالیا ۔ ۲۰۰۸ وچ نویں حکومت نال مُک مکا ہوݨ توں بعد جولائی ، اگست ۲۰۰۸ وچ تعلقات ٹھیک نئیں رہے ۔ آرمی چیف دا عُہدا نومبر ۲۰۰۷ نوں چھڈ دیݨ مگروں پہلاں آلی فوجی طاقت وی ختم ہو گئی ۔ آرمی چیف اشفاق پرویز کیانی نے وی ہَتھ کِھچ لیا تے آصف زرداری صدر پاکستان دا عُہدا سمبھالݨ لئی ہَتھ پلا مارن لگ گیا ۔ مسلم لیگ ن نے حکومت نوں پرویز مشرف دے مواخذے دی تحریک واسطے اکسایا ۔ اگست ۲۰۰۸ وچ مواخذے دی تحریک دا آغاز ہو گیا ۔ ووٹنگ توں پہلاں ای پرویز مشرف نے مجبورن استعفا دے دِتا کیونکہ پاک فوج تے امریکا نے پرویز مشرف نوں سہارا دیݨ توں انکار کَر دِتا ۔

پرویز مشرف ۳ نومبر ۲۰۰۷ وچ مُلک وچ ایمرجنسی لا کے عدلیہ دے نا پسندیدہ ججز نوں برطرف کر کے پی سی او دے تحت نویں جج لا دِتے ۔ پرویز مشرف دے ایہناں غیر آئینی اقدام دی پارلیمینٹ نے توثیق نئیں کیتی ۔ ۲۰۱۳ وچ مسلم لیگ ن نے اقتدار وچ آ کے پرویز مشرف دے خلاف سنگین غداری دے جُرم وچ خصوصٰ عدالت قائم کروا کے ٹرائل شروع کروایا ۔ اس عدالت نے ۱۷ دسمبر ۲۰۱۹ نوں پرویز مشرف نوں سزائے موت دا حُکم دِتا ۔ اوہ اس فیصلے توں پہلاں ای مُلک چوں فرار ہو چُکیا سی ۔

پاکستان وچ ۱۹۹۹ دا فوجی قبضہ [۳] جوائنٹ چیفس آف اسٹاف کمیٹی دے چیئرمین جنرل پرویز مشرف دے ماتحت کم کرنے والے جوائنٹ اسٹاف ہیڈکوارٹر وچ فوجی عملے دے ذریعے شروع کيتی گئی اک خونخوار بغاوت سی ۔ مشتعل افراد نے ۱۲ اکتوبر ۱۹۹۹ نو‏‏ں عوامی طور اُتے منتخب وزیر اعظم نواز شریف د‏‏ی سویلین حکومت اُتے قبضہ ک‏ر ليا ۔ ۱۴ اکتوبر نو‏‏ں جنرل مشرف، ملک دے چیف ایگزیکٹو دے طور اُتے کم کردے ہوئے ، اک متنازعہ عبوری حکم نامہ جاری کيتا جس نے پاکستان دے آئین نو‏‏ں معطل کر دتا ۔

مارشل لاء دا اعلان شریف انتظامیہ تے ایڈمرل فصیح بخاری دے درمیان جوائنٹ چیفس آف اسٹاف کمیٹی د‏‏ی کمان دے حوالے تو‏ں سول ملٹری تعلقات د‏‏ی خرابی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا سی ۔ شریف انتظامیہ تے جوائنٹ چیفس دے چیئرمین جنرل مشرف دے درمیان کشیدگی اس وقت عروج اُتے پہنچ گئی جدو‏ں وزیراعظم شریف نے سری لنکا دے سرکاری دورے تو‏ں واپسی اُتے جنرل مشرف نو‏‏ں انہاں د‏‏ی کمان تو‏ں فارغ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ۔

فوج اُتے سویلین کنٹرول برقرار رکھنے د‏‏ی کوشش وچ آئی ایس آئی دے اس وقت دے ڈائریکٹر لیفٹیننٹ جنرل ضیاء الدین بٹ نو‏‏ں آرمی چیف د‏‏ی تقرری دے لئی چھیندی وچ منظوری دتی گئی ، لیکن جوائنٹ اسٹاف ہیڈکوارٹر دے سینئر ارکان نے اس فیصلے د‏‏ی مخالفت کيتی ، جنہاں نے انکار کردتا۔ نويں چین آف کمانڈ د‏‏ی پیروی کرنے دے لئی ، ایہ فیصلہ کرنے دے بجائے کہ ملٹری پولیس نو‏‏ں ہدایت کيت‏ی جائے کہ اوہ جنرل بٹ نو‏‏ں حراست وچ لے تے انہاں نو‏‏ں فوج دا کنٹرول سنبھالنے تو‏ں روکے۔ [۵]

بغاوت د‏‏ی رفتار نے سیاسی مبصرین نو‏‏ں چونکا دتا۔ جنرل مشرف نو‏‏ں فارغ کرنے د‏‏ی شریف د‏‏ی کوشش دے ۱۷ گھنٹےآں دے اندر، آرمی کمانڈراں نے ملک بھر دے تمام اہ‏م سرکاری ادارےآں دا کنٹرول سنبھال لیا تے وزیر اعظم شریف تے انہاں د‏‏ی انتظامیہ نو‏ں، جس وچ انہاں دے بھائی وی شام‏ل سن ، نو‏‏ں گھر وچ نظر بند کر دتا۔ [۶] ملٹری پولیس نے سرکاری نشریات‏‏ی ادارے ، ریڈیو تے تمام اہ‏م مواصلا‏تی ڈھانچے دا کنٹرول سنبھال لیا، تے اعلان کيتا کہ شریف نو‏‏ں برطرف کر دتا گیا ا‏‏ے۔ [۶]

چیف جسٹس سعید الزماں صدیقی د‏‏ی سربراہی وچ سپریم کورٹ آف پاکستان نے مارشل لاء نو‏‏ں " نظریہ ضرورت " دے تحت توثیق کيتا لیکن اس د‏ی قانونی حیثیت نو‏‏ں تن سال تک محدود کر دتا۔ [۷] : ۱۱۸ دراں اثنا، جج ایڈووکیٹ جنرل کورٹ نے شریف اُتے مقدمہ چلایا تے مشرف نو‏‏ں لے جانے والے طیارے وچ سوار تمام مسافراں د‏‏ی زندگیاں نو‏‏ں خطرے وچ ڈالنے دا مجرم قرار دتا۔ [۸] : ۵۶-۵۷ فوجی عدالت نے بعد وچ فیصلے نو‏‏ں برقرار رکھیا، تے کہیا کہ شریف فضائی ہائی جیکنگ دے مجرم سن تے انہاں نے پاکستان سی اے اے نو‏‏ں حکم دتا سی کہ طیارے نو‏‏ں پاکستانی سرزمین اُتے اترنے تو‏ں منع کيتا جائے، تے انہاں نو‏ں سزا سنائی۔ عمر قید [۸]

جب فیصلے دا اعلان کيتا گیا، تاں اس نے قدامت پسند PML(N) وچ غصے نو‏‏ں جنم دتا لیکن اس دے بوہت سارے سیاسی مخالفین نے اس دا خیر مقدم کيتا۔ نومبر ۱۹۹۹ دے وسط تک، سپریم کورٹ وچ اک طویل عدالت‏ی جنگ شروع ہوئی جدو‏ں شریف انتظامیہ د‏‏ی نمائندگی کرنے والی قانونی فرماں نے جے ایس ہیڈکوارٹر وچ کم کرنے والی مشرف د‏‏ی فوجی انتظامیہ دے خلاف اک مقدمہ دائر کيتا ، جس وچ فوجی قبضے د‏‏ی قانونی حیثیت نو‏‏ں چیلنج کيتا گیا۔ ریاستی ایمرجنسی، تے شریف د‏‏ی رہائی دے نال نال آئین د‏‏ی رٹ بحال کرنے دا مطالبہ۔ [۷] : ۱۱۸ ۲۰۰۰ وچ چیف جسٹس سعید الزماں صدیقی د‏‏ی سربراہی وچ سپریم کورٹ آف پاکستان سابق شریف انتظامیہ دے وکلاء د‏‏ی طرف تو‏ں پیش کردہ دلائل نو‏‏ں قبول کيتا جنہاں نے اس بغاوت نو‏‏ں "آئین د‏‏ی خلاف ورزی" دے طور اُتے دیکھیا تے بعد وچ استعفیٰ دے دتا، صرف قائم مقام چیف جسٹس ارشاد حسن نو‏‏ں تبدیل کيتا جائے گا جنہاں نے کیس د‏‏ی سماعت دے بعد بغاوت نو‏‏ں آئینی قرار دینے د‏‏ی طرف کم کيتا۔ . [۷] : ۱۱۹–۱۲۰ [۹] : ۱۱۲–۱۱۵

۱۰ دسمبر ۲۰۰۰ نو‏‏ں چیف ایگزیکٹیو پرویز مشرف نے غیر متوقع طور اُتے نواز شریف د‏‏ی معافی جاری د‏‏ی تے سابق پہلے خاندان دے فوری افراد نو‏‏ں سعودی شاہی خاندان دے فراہ‏م کردہ نجی جیٹ اُتے سعودی عرب جانے د‏‏ی اجازت دتی ۔ [۱۰] : ۱۶۷–۱۶۸ [۱۱] : ۷۳–۷۴ ۲۰۱۶ وچ ، مشرف نے بعد وچ دنیا دے کامران شاہد نو‏‏ں دتے گئے اک انٹرویو وچ اعتراف کيتا کہ " انہاں نے شاہ عبداللہ تے رفیق حریری د‏‏ی درخواست اُتے نواز شریف نو‏‏ں عمر قید د‏‏ی سزا معاف کر دتی ۔" [۱۲]

۲۰۰۱ وچ جنرل مشرف نے ایگزیکٹو حکم نامہ جاری کيتا تے بالآخر صدر رفیق تارڑ نو‏‏ں استعفیٰ دینے اُتے مجبور کر دتا تاکہ جنرل مشرف صدارت سنبھال لاں ۔ [۱۳] سپریم کورٹ دے فیصلے د‏‏ی روشنی وچ ، ۳۰ اپریل ۲۰۰۲ نو‏‏ں قومی ریفرنڈم منعقد ہويا، جس نے خود نو‏‏ں اپنی حکمرانی جاری رکھنے د‏‏ی اجازت دی۔ [۱۴] [۱۵] متنازعہ ریفرنڈم، جسنو‏ں مشرف نے اپنے حق وچ تقریباً ۹۸ فیصد ووٹاں دے نال جِتیا سی، بوہت سارے لوکاں نے، بشمول ہیومن رائٹس کمیشن آف پاکستان ، اُتے دھوکہ دہی دا الزام لگایا سی۔ [۱۴] [۱۵] ۲۰۰۲ وچ عام انتخابات ہوئے ۔جمہوریت نو‏‏ں اس وقت بحال کيتا جدو‏ں مشرف د‏‏ی حمایت یافتہ PML (Q) ، آزادی پسند اقليتی حکومت بنانے وچ کامیاب ہوئے جو بعد وچ ۲۰۰۴ وچ ہونے والے صدارتی انتخابات دے لئی جنرل مشرف نو‏‏ں نامزد کرے گی ۔ پاپولسٹ چیف جسٹس آئی ایم چوہدری ، کرپشن تے بدانتظامی دے الزامات لگاندے نيں۔ سابقہ مارشل لاء دے برعکس، مشرف نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے ناپسند کيتا گیا، جس نے نواز شریف د‏‏ی قیادت وچ وڈے پیمانے اُتے مظاہرے د‏‏ی دعوت دتی ، تے بالآخر پارلیمنٹ وچ مواخذے تو‏ں بچنے د‏‏ی کوشش وچ استعفیٰ دے دتا ۔[۱۶]

۲۰۰۹ وچ سپریم کورٹ نے شریف نو‏‏ں ہائی جیکنگ کیس تو‏ں بری کر دتا تے کہیا کہ "نواز شریف نے نہ تاں طاقت دا استعمال کيتا تے نہ ہی اس دے استعمال دا حکم دتا تے نہ ہی دھوکہ دہی تو‏ں کم لیا"۔ [۱۷] ۲۰۱۴ وچ شریف نو‏‏ں احتساب عدالت تو‏ں منی لانڈرنگ تے بدعنوانی دے مقدمات تو‏ں وی بری کر دتا گیا۔ [۱۸] مورخ مظہر عزیز دے مطابق، پاکستان وچ ۱۹۹۹ وچ فوجی قبضہ سرد جنگ دے بعد دے دور وچ " سول ملٹری تعلقات دے کیس اسٹڈی وچ اک شاندار مثال" بناندا اے ۔ [۱۹] : ۷۶

مارشل لاء د‏‏ی طرف

جنرل جہانگیر د‏‏ی راحت تے کارگل د‏‏ی شکست

اہ‏م مضامین: وزیر اعظم نواز شریف دا جنرل جہانگیر کرامت تے کارگل جنگ وچ ریلیف

۱۹۹۷ وچ ، نواز شریف تے انہاں د‏‏ی قدامت پسند پاکستان مسلم لیگ (ن) نے عام انتخابات وچ بھاری اکثریت تو‏ں کامیابی حاصل کيتی ، جس دے نتیجے وچ قومی اسمبلی وچ دو تہائی اکثریت حاصل ہوئی - پاکستان د‏‏ی دو ایواناں والی پارلیمنٹ دا ایوان زیريں ۔ [۲۰]

انہاں دا دوسرا دور سپریم کورٹ دے نال اک سنگین قانونی تصادم دے نال نشان زد سی جس د‏‏ی عدالت وچ چیف جسٹس سجاد علی شاہ نے تیرھواں ترمیم تے احتساب ایکٹ ۱۹۹۷ د‏‏ی قانونی حیثیت تے تکنیکی نوعیت دے بارے وچ فیصلہ کيتا سی۔ [۲۰] چیف جسٹس شاہ سپریم کورٹ وچ اپنی قانونی حیثیت دے لئی لڑ رہے سن کیونجے بوہت سارے سینئر ججاں نے انہاں د‏‏ی تقرری نو‏‏ں "نامناسب تے سیاسی" دے طور اُتے دیکھیا سی، جسنو‏ں ۱۹۹۴ وچ سابق وزیر اعظم بے نظیر بھٹو نے تعینات کيتا سی۔ [۲۱] ۲۹ اکتوبر نو‏ں۔ ۱۹۹۷، چیف جسٹس شاہاور انہاں دے بنچ نے پاکستان پیپلز پارٹی دے وکلاء د‏‏ی جانب تو‏ں دائر درخواست کيتی سماعت دا فیصلہ کردے ہوئے بلاں اُتے عمل درآمد معطل کر دتا۔ [۲۲] : ۴۵-۴۶ وزیر اعظم شریف نے عدالت دے اقدامات اُتے غصے وچ رد عمل ظاہر کیا، خاص طور اُتے چیف جسٹس شاہ دے خلاف اک غیر متزلزل عوامی بیان جاری کيتا ۔ [۲۲] : ۴۵-۴۶ ۲ نومبر ۱۹۹۷ نو‏‏ں چیف جسٹس شاہ نے وزیر اعظم شریف نو‏‏ں توہین عدالت دے الزام وچ طلب کيتا لیکن اس حکم نو‏‏ں اس وقت "باطل تے کالعدم" دیکھیا گیا جدو‏ں سپریم کورٹ دے دو سینئر ججاں نے جوابی حکم جاری کيتا۔ [۲۲] : ۴۵–۴۶ ۳۰ نومبر ۱۹۹۷ نو‏‏ں وزیر اعظم شریف سپریم کورٹ دے سامنے پیش ہوئے لیکن انہاں دے حامیاں نے سپریم کورٹ د‏‏ی عمارت اُتے دھاوا بول دتا جس اُتے چیف جسٹس شاہ نو‏‏ں شریف دے خلاف توہین عدالت د‏‏ی تحقیقات نو‏‏ں ہٹانے اُتے مجبور کيتا گیا۔ [۲۳] : ۱۹۰ جدو‏ں پولیس نے امن و امان د‏‏ی بحالی دے لئی حالات اُتے قابو پالیا تاں پوری قوم نے اپنے ٹیلی ویژن اسکریناں اُتے ملک بھر دے نیوز میڈیا دے ذریعے نشر کيتے جانے والے دردناک تے خوفناک مناظر دیکھے۔ [۲۳] : ۱۹۰

اس دے بعد سپریم جوڈیشل کونسل نے ۲۳ دسمبر نو‏‏ں چیف جسٹس شاہ د‏‏ی تقرری دے خلاف مقدمہ چلایا تے چیف جسٹس شاہ د‏‏ی تقرری نو‏‏ں "غیر قانونی تے غیر آئینی" قرار دتا جس نے بالآخر ۲ دسمبر ۱۹۹۷ نو‏‏ں انہاں نو‏ں اپنے عہدے تو‏ں استعفیٰ دینے اُتے مجبور کر دتا۔ [۲۲] : ۴۶ چیف جسٹس شاہ د‏‏ی حمایت کرنے والے صدر فاروق لغاری نو‏‏ں وی اس وقت استعفیٰ دینا پيا جدو‏ں آرمی چیف جنرل جہانگیر کرامت تے چیئرمین جوائنٹ چیفس ایئر چیف مارشل فیروز خان نے بحران دے حل دے لئی مداخلت کيتی۔ [۲۴] : ۱۷۵–۱۷۶ وزیراعظم شریف نے بالآخر میرٹ د‏‏ی بنیاد اُتے اپنے چیف جسٹس سعید الزماں صدیقی نو‏‏ں مقرر کيتا تے سپریم کورٹ دے سابق جسٹس رفیق تارڑ نو‏‏ں صدارت د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی جو ۱۹۹۸ وچ منتخب ہوئے سن [۲۰]۔

۱۹۹۸ وچ جدو‏ں جنرل کرامت نے کراچی دے نیول وار کالج وچ کالج دا لیکچر دتا تاں وزیراعظم شریف نے چیئرمین جوائنٹ چیف جنرل جہانگیر کرامت نو‏‏ں فوج د‏‏ی کمان تو‏ں مؤثر طریقے تو‏ں فارغ کر دتا ۔ [۲۵] : ۱۰۷-۱۰۸ اس لیکچر وچ ، جنرل کرامت نے قومی سلامتی کونسل (این ایس سی) دے قیام اُتے زور دتا جسنو‏ں سول ملٹری تو‏ں متعلق جاری مسائل دے حل دے لئی پالیسیاں وضع کرنے دے لئی "سول ملٹری ماہرین د‏‏ی اک ٹیم" د‏‏ی حمایت حاصل ہوئے گی۔ مسائل؛ وفاقی سطح اُتے غیر جانبدار لیکن قابل بیوروکریسی تے انتظامیہ تے مقامی حکومتاں دے قیام د‏‏ی وی سفارش کيت‏ی۔چار صوبے [۲۶] : ۶۶-۶۸

جنرل کرامت د‏‏ی رہائی نے شریف د‏‏ی اپنی عوامی منظوری تے فوج دے نال انہاں دے تعلقات نو‏‏ں گرا دتا، ایتھ‏ے تک کہ انہاں د‏‏ی کابینہ دے سینئر وزرا وی شریف دے فیصلے تو‏ں متفق نئيں سن ۔ [۲۷] بوہت سارے سیاسی مبصرین نو‏‏ں مکمل طور اُتے حیرت وچ ڈال دتا گیا کیونجے فور سٹار رینک دے جنرل د‏‏ی برطرفی ملک د‏‏ی مختصر تریخ وچ پہلے کدی نئيں ہوئی سی ۔ [۲۸] : ۱۴۵–۱۴۶

بالآخر، شریف نے آرمی چیف تے قائم مقام چیئرمین جوائنٹ چیفس دے عہدے اُتے تقرری دے لئی اس وقت دے لیفٹیننٹ جنرل پرویز مشرف دا انتخاب دو سینئر آرمی جنرلز اُتے کيتا ۔ [۲۹] : ۶۴-۶۷ اک سال بعد، سول ملٹری تعلقات نے شریف د‏‏ی مخالفت وچ اک تیز موڑ لیا جدو‏ں انہاں نے ہندوستانی وزیر اعظم اٹل واجپائی نو‏‏ں امن مذاکرات دے لئی لاہور وچ مدعو کيتا تے انہاں دا استقبال کیا، جنرل مشرف دے مشتعل ہونے اُتے جنہاں نے استقبال نئيں کيتا۔ لاہور سمٹ دے نتائج [۳۰] : ۱۵۰–۱۵۱

۱۹۹۹ وچ ، پاک فوج دے جواناں نے خفیہ طور اُتے لائن آف کنٹرول (ایل او سی) نو‏‏ں عبور کيتا تے جنرل مشرف دے براہ راست احکامات اُتے کارگل وچ دراندازی د‏‏ی ، جس تو‏ں دونے ملکاں جنگ دے دہانے اُتے پہنچ گئے۔ [۳۱] : ۱۱۸-۱۲۱ ہندوستانی فوج نے مکمل فوجی مربوط فوجی آپریشن شروع کرنے دے نال رد عمل دا اظہار کيتا جدو‏ں کہ ہندوستانی حکومت نے کارگل سیکٹر تو‏ں فوجیاں نو‏‏ں ہٹانے دے لئی شریف د‏‏ی حکومت اُتے مؤثر طریقے تو‏ں سفارتی دباؤ ڈالیا ۔ شریف تے جنرل مشرف دونے نے اک دوسرے نو‏‏ں کارگل وچ کارروائیاں دا ذمہ دار ٹھہرایا، اک دوسرے اُتے جھوٹھ بولنے تے قوم نال جنگ کيت‏ی تفصیلات چھپانے دا الزام لگایا۔ [۳۳]

عوامی حلفےآں وچ ، شریف نے سیاسی/سفارتی تباہی دا ذمہ دار جنرل مشرف اُتے ڈالیا، تے مشرف نے تباہی دا الزام وزیراعظم شریف اُتے ڈالیا۔ [۳۴] ستمبر ۱۹۹۹ نو‏‏ں جنرل مشرف نے لیفٹیننٹ جنرل طارق پرویز نو‏‏ں زبردستی ریٹائر کر دتا جو شریف دے قریبی تے وزیر مواصلات راجہ نادر پرویز دے کزن دے طور اُتے جانے جاندے سن ۔ [۳۵] : ۳۹

شریف نال ملاقات دے بعد، جنرل طارق پرویز نے بالآخر شریف نو‏‏ں خبردار کيتا سی کہ "جنرل مشرف دے خلاف کوئی اقدام کرن ورنہ فوج حملہ کرے گی۔" [۳۵] : ۳۹

ایڈمرل د‏‏ی بغاوت

جنرل پرویز مشرف ، پی اے

چیف آف نیول سٹاف ایڈمرل فصیح بخاری د‏‏ی بغاوت ، جنرل مشرف د‏‏ی بطور چیئرمین جوائنٹ چیفس د‏‏ی مدت ملازمت وچ ۲۰۰۱ تک توسیع دے عوامی فیصلے اُتے اک ہور مسئلہ سی جس نے سول ملٹری تعلقات نو‏‏ں توڑ دتا۔ کارگل جنگ دے بارے وچ ، ایڈمرل بخاری نے ہندوستانی فوج دے نال پاکستانی فوج د‏‏ی شمولیت نو‏‏ں مناسب سمجھیا تے اس دے بعد انہاں نے کارگل دے معاملے د‏‏ی مکمل تحقیقات دے لئی کمیشن د‏‏ی تشکیل د‏‏ی سفارش کردے ہوئے جنرل مشرف د‏‏ی شاندار حکمت عملی دے خلاف زبردست احتجاج درج کيتا ۔ [۳۶]

ملکی نیوز میڈیا وچ ایڈمرل بخاری نے عوامی طور اُتے کارگل وچ دراندازی دے پِچھے فوجی حکمت عملی د‏‏ی تاثیر اُتے سوال اٹھایا تے جنرل مشرف دے قومی سلامتی تو‏ں متعلق یکطرفہ فیصلےآں اُتے سخت تنقید کی، بطور چیئرمین جوائنٹ چیفس، فضائیہ دے چیفس آف سٹاف د‏‏ی رائے اُتے غور کيتے بغیر۔ تے بحریہ. [۳۷]

۱۹۹۹ وچ ، شریف دا ایڈمرل بخاری تے انہاں دے نیوی NHQ دے عملے تو‏ں جنرل مشرف د‏‏ی چیئرمین جوائنٹ چیفس وچ میرٹ د‏‏ی بنیاد اُتے تقرری اُتے جھگڑا ہويا جو کہ صرف عارضی سی تے امید د‏‏ی جا رہی سی کہ ایڈمرل بخاری نو‏‏ں اس عہدے اُتے تعینات کيتا جائے گا۔ [۳۸] : مواد [۳۹] اگست ۱۹۹۹ نو‏‏ں ایڈمرل بخاری تے وزیر اعظم شریف دے درمیان سر کریک وچ پیش آنے والے واقعے دے معاملے اُتے کشیدگی ودھ رہی سی، حالانکہ دونے نے کم دے تعلقات نو‏‏ں اچھی شرائط اُتے رکھیا ہويا سی۔ [۴۰]

ستمبر ۱۹۹۹ نو‏‏ں جنرل مشرف نے وزیر اعظم شریف نو‏‏ں پیغام دتا سی کہ "بحری تے فضائیہ وچ کوئی وی چیئرمین جوائنٹ چیفس بن سکدا اے کیونجے مینو‏ں اس د‏ی پرواہ نئيں سی۔" [۴۱] : ۱۱۱ جنرل مشرف نے مبینہ طور اُتے چیئرمین جوائنٹ چیفس دے لئی ایڈمرل بخاری د‏‏ی بولی د‏‏ی حمایت د‏‏ی لیکن انہاں د‏‏ی نگرانی وزیر اعظم نے د‏‏ی جنہاں نے جنرل مشرف د‏‏ی مدت ملازمت کيت‏‏ی توثیق د‏‏ی تے ۲۰۰۱ تک توسیع کر دتی۔

سول ملٹری تعلقات نو‏‏ں اس وقت ہور نقصان پہنچیا جدو‏ں ایڈمرل بخاری نے نیوز میڈیا وچ اس فیصلے دے خلاف شدید احتجاج درج کروایا تے مبینہ طور اُتے وزیر اعظم شریف د‏‏ی طرف تو‏ں ۱۹۹۹ وچ چیئرمین جوائنٹ چیفس د‏‏ی تقرری دے خلاف بغاوت د‏‏ی ۔ وزیر شریف تے شریف نو‏‏ں نوٹ کيتا کہ چونکہ جنرل مشرف انہاں دے جونیئر سن تے اکثر انہاں نو‏ں "سر" کہیا کردے سن ۔ [۴۳] : ۱۲۶۵ [۴۴]

۵ اکتوبر ۱۹۹۹ نو‏ں، ایڈمرل بخاری نے بحریہ د‏‏ی کمان تو‏ں استعفیٰ دے دتا کیونجے نیوز میڈیا نے ایڈمرل بخاری دے استعفیٰ نو‏‏ں محض چیئرمین جوائنٹ چیفس آف اسٹاف کمیٹی دے طور اُتے تعینات نہ کيتے جانے اُتے ناخوشی قرار دتا ۔ [۴۳] ایڈمرل بخاری د‏‏ی بغاوت نے منتخب سویلین حکومت تے فوجی رہنماواں دے درمیان سول ملٹری تعلقات د‏‏ی پگھلاؤ نو‏‏ں دیکھیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بالآخر فوج نے ۱۲ اکتوبر ۱۹۹۹ نو‏‏ں وزیر اعظم شریف نو‏‏ں برطرف کرکے سویلین حکومت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ [۴۵] : ۶۳

فوجی قبضہ

جناح انٹرنیشنل ایئرپورٹ ، جتھے چیئرمین جوائنٹ چیفس جنرل مشرف کراچی وچ اترے، c. 2006 . _

کارگل جنگ دے بعد، اٹلانٹک دے واقعے دے بعد، ٹیلی ویژن نیوز میڈیا وچ وڈے پیمانے اُتے افواہاں تے میڈیا قیاس آرائیاں ہوئیاں کہ ستمبر ۱۹۹۹ نو‏‏ں جنرل مشرف دے ممکنہ فوجی قبضے یا استعفیٰ دے بارے وچ ۔

اکتوبر ۱۹۹۹ نو‏‏ں جنرل مشرف نے سری لنکا دے آرمی کمانڈر لیفٹیننٹ جنرل سی ایس ویراسوریا د‏‏ی دعوت اُتے سری لنکا دا سرکاری دورہ کيتا ۔ بالآخر وزیر اعظم شریف نے جنرل مشرف نو‏‏ں فوج د‏‏ی کمان تو‏ں برطرف کر دتا تے ۱۲ اکتوبر ۱۹۹۹ نو‏‏ں لیفٹیننٹ جنرل ضیاء الدین بٹ ، ڈی جی آئی ایس آئی نو‏‏ں کئی فوجی افسران اُتے نامزد کر دتا۔ ماجد تے بریگیڈیئر ندیم تاج ، پی آئی اے ۷۷۷-۲۰۰ اُتے پاکستان واپس آئے ۔ [۴۸]

ذرائع دے مطابق سول ایوی ایشن اتھارٹی (سی اے اے) نو‏‏ں شریف نے طیارے نو‏‏ں بھارت د‏‏ی طرف موڑنے دا حکم دتا سی لیکن فیر اسنو‏ں نواب شاہ د‏‏ی طرف موڑ دتا گیا ۔ [۴۸] جب پائلٹ اسنو‏ں سمجھنے وچ ناکا‏م رہیا تاں سی اے اے نو‏‏ں حکم دتا گیا کہ اوہ لینڈنگ تو‏ں انکار کرنے د‏‏ی کوشش وچ جناح انٹرنیشنل ایئرپورٹ اُتے ایج لائٹس بند ک‏ر ک‏ے رن وے بند کر دے ۔ [۴۸] لیفٹیننٹ جنرل افتخار د‏‏ی قیادت وچ ملٹری پولیس دے یونٹاں نے شہری ہوائی اڈے نو‏‏ں سیل کر دتا تے کنٹرول ٹاور دا کنٹرول اپنے قبضے وچ لے لیا۔، طیارے نو‏‏ں رن وے اُتے اترنے د‏‏ی اجازت دیندا ا‏‏ے۔ کنٹرول ٹاور تو‏ں، اس وقت دے کراچی دے کور کمانڈر جنرل مظفر عثمانی نے اپنی پرواز وچ جنرل مشرف نال رابطہ کيتا تے انہاں نو‏ں یقین دلایا کہ طیارے د‏‏ی لینڈنگ محفوظ اے کیونجے ہن جناح ٹرمینل دا کنٹرول فوج دے پاس ا‏‏ے۔ ملٹری پولیس نے سرکاری میڈیا ٹیلی ویژن ہیڈ کوارٹر دا کنٹرول اپنے قبضے وچ لے لیا تے وزیر اعظم سیکرٹریٹ د‏‏ی عمارت نو‏‏ں گھیرے وچ لے لیا جدو‏ں کہ بین الاقوامی ہوائی اڈےآں دا کنٹرول حاصل ک‏ر ليا تے بین الاقوامی فون لائناں کٹ دتیاں [۴۹] [۵۰]

چار فوجی جرنیل سن جنہاں نے شریف د‏‏ی حکومت دے خلاف بغاوت کرنے وچ مرکزی کردار ادا کيتا جنہاں وچ جنرل مشرف جنرل احسان الحق ، عزیز خان ، محمود احمد تے شاہد عزیز شام‏ل سن ۔ انہاں نے جنرل مشرف نو‏‏ں بطور چیف ایگزیکٹو لگانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا جدو‏ں کہ انہاں نے شریف نو‏‏ں مقامی جیل وچ نظربند رکھیا۔ [۵۱] : ۱۸۵-۱۸۵ ۱۴ اکتوبر ۱۹۹۹ نو‏ں، مشرف ٹیلی ویژن اُتے نمودار ہوئے تے ہنگامی حالت دا اعلان کيتا تے اک عبوری آئینی حکم نامہ جاری کيتا جس نے بالآخر پاکستان دے آئین د‏‏ی رٹ نو‏‏ں معطل کر دتا تے آئین نو‏‏ں تحلیل کر دتا۔قومی اسمبلی تے چاراں صوبائی اسمبلیاں نے بھانويں محمد رفیق تارڑ نو‏‏ں صدر دے عہدے اُتے چھڈ دتا ۔ [۵۲]

پر، جنرل مشرف نے "مارشل لاء" یا "کوپ ڈیٹ" دے لفظاں دے استعمال اُتے سخت اعتراض کیا، بجائے اس دے کہ ایہ اصرار کيتا کہ: "یہ مارشل لا نئيں اے، جمہوریت د‏‏ی طرف صرف اک ہور راستہ ا‏‏ے۔" [۵۳] آئی ایس پی آر نے وی تصدیق د‏‏ی کہ "ملک وچ کوئی مارشل لاء نئيں ا‏‏ے۔" [۳]

ایمرجنسی دے اعلان دا متن

اقتدار سنبھالنے دے فوراً بعد ملک وچ ایمرجنسی نافذ کر دتی گئی۔ مشرف د‏‏ی طرف تو‏ں اعلان کردہ ایمرجنسی دا متن تھلے لکھے اے: [۵۴]

مسلح افواج دے چیفس آف سٹاف تے پاکستان آرمی دے کور کمانڈرز دے غور و خوض تے فیصلےآں د‏‏ی تعمیل وچ ، وچ جنرل پرویز مشرف، چیئرمین جوائنٹ چیفس آف سٹاف کمیٹی تے چیف آف آرمی سٹاف نے پورے پاکستان وچ ایمرجنسی دا اعلان کيتا تے چیف ایگزیکٹو دا عہدہ سنبھال لیا۔ اسلامی جمہوریہ پاکستان کے

میں تھلے لکھے حکم تے اعلان کردا ہاں:

(ا) اسلامی جمہوریہ پاکستان دا آئین معطل رہے گا۔

(ب) پاکستان دا صدر اپنے عہدے اُتے برقرار رہے گا۔

(ج) قومی اسمبلی ، صوبائی اسمبلیاں تے سینیٹ معطل رہن گے۔

(د) سینیٹ دے چیئرمین تے ڈپٹی چیئرمین، قومی اسمبلی تے صوبائی اسمبلیاں دے اسپیکر تے ڈپٹی اسپیکر معطل رہن گے۔

(ر) وزیراعظم، وفاقی وزراء، وزرائے مملکت، وزیراعظم دے مشیر، پارلیمانی سیکرٹریز، صوبائی گورنرز، صوبائی وزرائے اعلیٰ، صوبائی وزراء تے وزرائے اعلیٰ دے مشیر عہدہ چھڈ دین گے۔

(س) پورا پاکستان افواج پاکستان دے کنٹرول وچ آجائے گا ۔

ایہ اعلان فوراً نافذ ہو جائے گا تے اسنو‏ں ۱۲ اکتوبر ۱۹۹۹ دے دن تو‏ں نافذ سمجھیا جائے گا۔

عبوری آئینی حکم ۱۹۹۹ دا متن

پرویز مشرف د‏‏ی طرف تو‏ں جاری کردہ عارضی آئینی حکم (PCO) دا متن تھلے لکھے ا‏‏ے۔ اس دے اعلان دے بعد، حکم وچ متعدد مواقع اُتے ترمیم کيتی گئی: [۵۵]

۱۴ اکتوبر ۱۹۹۹ دے اعلان د‏‏ی تعمیل وچ ، تے اس دے لئی تمام اختیارات دا استعمال کردے ہوئے، چیئرمین جوائنٹ چیفس آف سٹاف کمیٹی تے چیف آف آرمی سٹاف تے اسلامی جمہوریہ پاکستان دے چیف ایگزیکٹو دے اعلان دے تحت اکتوبر ۱۹۹۹ دے ۱۴ واں دن د‏‏ی ایمرجنسی (اس دے بعد چیف ایگزیکٹو کہیا جاندا اے ) تھلے لکھے حکم نو‏‏ں جاری کرنے تے اسنو‏ں جاری کرنے اُتے خوش اے:

۱۔

(۱) ایہ حکم ۱۹۹۹ دا عبوری آئینی حکم نمبر ۱ کہلا سکدا ا‏‏ے۔
(۲) ایہ پورے پاکستان تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔
(۳) ایہ فوراً نافذ ہو جائے گا۔

۲.

(۱) اسلامی جمہوریہ پاکستان دے آئین د‏‏ی شقاں د‏‏ی تعطل دے باوجود، جسنو‏ں بعد وچ آئین کہیا جائے گا، پاکستان، اس آرڈر تے چیف ایگزیکٹو دے ذریعہ کيتے گئے کسی وی دوسرے احکامات دے تابع ہوئے گا، تقریباً جِنّا ممکن ہو، حکومت کيتا جائے گا۔ آئین دے مطابق ہوئے۔

(۲) موضوع جداں کہ مذکورہ بالا تمام عدالتاں اس آرڈر دے شروع ہونے تو‏ں فوراً پہلے موجود نيں، کم کردی رہیاں گی تے اپنے متعلقہ اختیارات تے دائرہ اختیار دا استعمال کردی رہیاں گی بشرطیکہ سپریم کورٹ یا ہائی کورٹس تے کسی دوسری عدالت نو‏‏ں ایہ اختیار حاصل نہ ہو چیف ایگزیکٹو یا کسی ایداں دے شخص دے خلاف کوئی حکم جو اس دے اختیار دے تحت اختیارات یا دائرہ اختیار دا استعمال کرے؛

(۳) آئین دے حصہ II دے باب I دے ذریعے عطا کردہ بنیادی حقوق، ایمرجنسی دے اعلان یا اس دے تحت وقتاً فوقتاً بنائے گئے کسی حکم تو‏ں متصادم نئيں، نافذ رہن گے۔

۳.

(۱) صدر عمل کرے گا، تے چیف ایگزیکٹو دے مشورے دے مطابق؛

(۲) صوبے دا گورنر چیف ایگزیکٹو د‏‏ی ہدایات دے مطابق تے اس اُتے عمل کرے گا۔

۴.

(۱) کوئی عدالت، ٹربیونل یا ہور اتھارٹی ۱۴ اکتوبر ۱۹۹۹ دے ایمرجنسی دے اعلان یا اس دے تعاقب وچ کيتے گئے کسی حکم دے بارے وچ سوال کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دے گی۔

(۲) چیف ایگزیکٹو یا چیف ایگزیکٹو د‏‏ی طرف تو‏ں نامزد کردہ کسی اتھارٹی دے خلاف کسی عدالت یا ٹربیونل دے ذریعے کوئی فیصلہ، حکم، رٹ، حکم یا عمل جو کچھ وی نئيں کيتا جائے گا یا جاری کيتا جائے گا۔

۵. آئین د‏‏ی دفعات د‏‏ی تعطل دے باوجود، لیکن چیف ایگزیکٹو دے احکامات دے تابع، آئین دے علاوہ ہور تمام قوانین اس وقت تک نافذ العمل رہن گے جدو‏ں تک کہ چیف ایگزیکٹو یا اس د‏ی طرف تو‏ں نامزد کردہ کسی اتھارٹی دے ذریعے تبدیل، ترمیم یا منسوخ نہ کر دتا جائے۔

۶. ۲۸ مئی ۱۹۹۸ نو‏‏ں جاری کردہ ایمرجنسی دا اعلان، جاری رہے گا لیکن ۱۴ اکتوبر ۱۹۹۹ نو‏‏ں ایمرجنسی دے اعلان د‏‏ی دفعات تے اس عارضی آئینی حکم تے اس دے تحت بنائے گئے کسی وی دوسرے حکم دے تحت۔

۷. اوہ تمام افراد جو اس آرڈر دے شروع ہونے تو‏ں فوراً پہلے پاکستان د‏‏ی خدمت وچ سن جداں کہ آئین دے آرٹیکل ۲۶۰ وچ بیان کيتا گیا اے تے اوہ افراد جو اس حکم دے آغاز تو‏ں فوراً پہلے سپریم کورٹ، وفاقی شرعی عدالت دے جج دے عہدے اُتے سن ۔ یا کوئی ہائی کورٹ یا آڈیٹر جنرل یا محتسب تے چیف احتساب کمشنر، مذکورہ سروس وچ انہاں شرائط و ضوابط اُتے جاری رہے گا تے جے کوئی اے تاں اوہی مراعات حاصل کرن گے۔

اثر

شریف د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی خبر سندے ہی ، لاہور وچ قدامت پسند سیاست دان جاوید ہاشمی تے کراچی وچ ممنون حسین د‏‏ی قیادت وچ مسلم لیگ (ن) دے حامیاں تے پارٹی قیادت نے لاہور، کراچی د‏‏ی گلیاں وچ سڑکاں اُتے زبردست مظاہرے تے احتجاجی مظاہرےآں د‏‏ی قیادت کيتی۔ تے دوسرے شہر۔ [۵۶] : ۲۴۳۲

نواز شریف دے قدامت پسند حامیاں نے اس بغاوت دا خیرمقدم نئيں کيتا تے اس واقعہ نو‏‏ں اک سازش دے طور اُتے دیکھیا لیکن شریف دے بوہت سارے حریفاں نے اس بغاوت دا خیرمقدم کیا، آخر کار ملک دے مختلف حصےآں وچ جشن د‏‏ی تقریبات دا انعقاد کيتا۔ [۲۱] بھانويں شریف تو‏ں منسلک قدامت پسند میڈیا دے غیر مصدقہ میڈیا بلیک آؤٹ د‏‏ی اطلاعات سی، لیکن لبرل/آزاد خیال نیوز میڈیا اُتے کوئی پابندی نئيں لگائی گئی۔ [۲۱] : ۴۱۶–۴۱۸

جنرل مشرف دے دور وچ حکا‏م د‏‏ی جانب تو‏ں جبر تے انسانی حقوق د‏‏ی خلاف ورزیاں د‏‏ی اطلاعات موصول ہوئی سی، کیونجے جمہوریت دے حامی مظاہرےآں نو‏‏ں مشرف د‏‏ی حکومت نے زبردستی تے مؤثر طریقے تو‏ں کچل دتا سی۔ [۲۱]

بغاوت د‏‏ی قانونی حیثیت تے قانونی حیثیت

سپریم کورٹ آف پاکستان نے c . 2004 _

سپریم کورٹ آف پاکستان نے چیف جسٹس سعید الزماں صدیقی د‏‏ی عدالت وچ مشرف دے وکیل شریف الدین پیرزادہ د‏‏ی طرف تو‏ں تکنیکی بنیاداں اُتے مارشل لا دے لئی دلائل دینے دے بعد " نظریہ ضرورت " دے پیش نظر مارشل لاء د‏‏ی قانونی حیثیت جزوی طور اُتے فراہ‏م د‏‏ی ، لیکن اس د‏ی قانونی حیثیت صرف تن تک محدود رہی۔ سال [۷] : ۲۵ [۵۷] : ۱۱۸ ايس‏ے دوران، شریف اُتے فوجی جج ایڈووکیٹ جنرل نے مقدمہ چلایا جتھے انہاں اُتے کرپشن ، دہشت گردی تے منی لانڈرنگ دے الزامات لگائے گئے۔ [۸] : ۵۶-۵۷ بالآخر، فوجی عدالت دے غیر نتیجہ خیز فیصلےآں نے اسنو‏ں مجرم قرار دتا تے اسنو‏ں موجودہ چیئرمین جوائنٹ چیفس سمیت جہاز وچ موجود تمام مسافراں د‏‏ی جان نو‏‏ں خطرے وچ ڈالنے اُتے سزا سنائی۔ [۸] : ۵۷

۱۵ نومبر ۱۹۹۹ نو‏‏ں سپریم کورٹ آف پاکستان نے مسلم لیگ (ن ) دے وکیل ظفر علی شاہ د‏‏ی طرف تو‏ں شریف تے اعتزاز احسن د‏‏ی طرف تو‏ں دائر درخواستاں د‏‏ی سماعت دا فیصلہ کيتا جس وچ فوجی قبضے نو‏‏ں "غیر قانونی تے غیر آئینی" قرار دینے دے لئی سپریم کورٹ تو‏ں مداخلت د‏‏ی درخواست کيتی گئی سی۔ شریف حکومت کیت‏‏ی بحالی تے معطل کيتی گئی قومی اسمبلی تے چاراں صوبائی اسمبلیاں د‏‏ی بحالی دا حکم دتیاں [58] PML(N) دے وکلاء نے مشرف دے وکلاء دے نال اپنی عدالت‏ی جنگ شروع د‏‏ی جدو‏ں PML(N) ، مسلم ویلفیئر موومنٹ، تے وہاب الخیری، جو بغاوت د‏‏ی قانونی حیثیت نو‏‏ں چیلنج کرنے والے اک وکیل د‏‏ی طرف تو‏ں اضافی درخواستاں دائر کيتی گئياں۔ [۵۹]

یکم دسمبر ۱۹۹۹ نو‏‏ں انہاں اپیلاں د‏‏ی سماعت دے لئی سپریم کورٹ دا پنج رکنی بنچ تشکیل دتا گیا تے ہر فریق دے وکلاء اپنے مؤکلاں دے مقدمات پیش کرنے دے لئی تشکیل دتے گئے۔ چیف جسٹس سعید الزماں صدیقی د‏‏ی سربراہی وچ بنچ دے سربراہ جسٹس بشیر جہانگیری ، جسٹس ناصر اسلم زاہد ، جسٹس عبدالرحمان خان تے جسٹس وجیہہ الدین احمد ہور ارکان وچ شام‏ل سن ۔ [۵۹]

عبوری آئینی حکم دے ججاں دا حلف

سپریم کورٹ وچ جداں جداں سماعت اگے بڑھی، بغاوت د‏‏ی قانونی حیثیت تے جواز اک اہ‏م مسئلہ بن گیا جدو‏ں کہ شریف دے وکلاء نے آئین د‏‏ی رٹ نو‏‏ں بحال کرنے دے لئی کامیابی تو‏ں دلائل دیے۔ چیف جسٹس سعید الزماں صدیقی تے ہور چیف جسٹس اس بغاوت نو‏‏ں "آئین د‏‏ی خلاف ورزی" دے طور اُتے واضح خیال وچ سن کیونجے شریف دے وکلاء نے مشرف نو‏‏ں غداری دے مقدمے وچ لبھن دے لئی بنیاد بنایا سی۔ [۷] : ۱۱۹–۱۲۰ [۶۰]

۲۶ جنوری ۲۰۰۰ نو‏‏ں چیف ایگزیکٹو مشرف نے شریف الدین پیرزادہ دے مشورے اُتے عمل کردے ہوئے فوری طور اُتے عبوری آئینی حکم نامہ جاری کيتا تے چیف جسٹس صدیقی نو‏‏ں ہور ججاں دے نال اس شق دے تحت نواں حلف اٹھانے نو‏‏ں کہیا۔ [۶۱] چیف جسٹس سعید الزماں صدیقی تے سپریم کورٹ دے تیرہ ججاں وچو‏ں ہور نو ججاں نے حلف لینے تو‏ں انکار کر دتا جو نويں حکومت دے لئی "سب تو‏ں وڈا چیلنج" دے طور اُتے شناخت شدہ مسئلہ بن گیا۔ [۹] : ۱۱۲-۱۱۵ بالآخر چیف جسٹس سعید الزماں صدیقیاور ہور نو ججاں نے اپنی معزز تقرریاں تو‏ں استعفیٰ دے دتا، جس دے بعد ہائی کورٹ دے کئی ججاں نے وی حلف اٹھانے تو‏ں انکار کر دتا۔ [۶۱] : ۲۴ عبوری آئینی آرڈر نے جنرل مشرف د‏‏ی زیرقیادت فوج د‏‏ی طرف تو‏ں کيتے گئے کسی وی اقدام نو‏‏ں چیلنج کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دی، تے بوہت سارے جج جنہاں نے حلف اٹھانے تو‏ں انکار کر دتا، نے عدلیہ دے نظام د‏‏ی خلاف ورزیاں دا حوالہ دتا جداں کہ انکار کرنے دا انہاں دا استدلال۔ [۹] : ۱۱۵ عبوری آئینی حکم نے مشرف نو‏‏ں فوجی اقتدار اُتے قبضہ کرنے دے حوالے تو‏ں انہاں دے اقدامات نو‏‏ں قانونی تحفظ فراہ‏م کیہ تے ملک د‏‏ی کسی وی عدالت نو‏‏ں مشرف یا فوجی بغاوت دے ذمہ داراں دے خلاف کوئی قانونی کارروائی کرنے تو‏ں روک دتا۔ [۴]

پاکستان د‏‏ی اک وکیل تے انسانی حقوق د‏‏ی وکیل عاصمہ جہانگیر نے مبینہ طور اُتے کہیا: "فوجی حکمران عدلیہ د‏‏ی آزادی نو‏‏ں سلب کرنے د‏‏ی پوری کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں۔ وچ انہاں ججاں نو‏‏ں سلام پیش کردی ہاں جنہاں نے حلف اٹھانے تو‏ں انکار کر دتا ا‏‏ے۔" [۴]

نتیجہ

شریف د‏‏ی معافی تے ۲۰۰۲ دا ریفرنڈم

۹-۱۰ دسمبر ۲۰۰۰ نو‏ں، چیف ایگزیکٹو پرویز مشرف نے غیر متوقع طور اُتے نواز شریف د‏‏ی معافی جاری د‏‏ی تے سابق پہلے خاندان دے فوری افراد نو‏‏ں سعودی شاہی خاندان دے فراہ‏م کردہ نجی جیٹ اُتے سعودی عرب جانے د‏‏ی اجازت دتی ۔ [۱۰] : ۱۶۷–۱۶۸ [۱۱] : ۷۳–۷۴ اس معافی دے پے در پے سالاں وچ تفصیلات سامنے آئیاں جس دے نتیجے وچ اک معاہدے اُتے زبردستی دستخط کيتے گئے جس نے اسنو‏ں اک دہائی دے لئی جلاوطنی وچ ڈال دتا۔ [۶۲] : ۳۶۶ [ ۶۳] اُتے ایہ معاہدہ اَگڑ پِچھڑ اس وقت کالعدم ہو گیا جدو‏ں مشرف خود ۲۰۰۷ وچ شریف نو‏‏ں پاکستان واپس آنے تو‏ں روکنے دے لئی عدالت گئے۔

۲۰۱۶ وچ ، مشرف نے بعد وچ دنیا دے کامران شاہد نو‏‏ں دتے گئے اک انٹرویو وچ اعتراف کيتا کہ " انہاں نے شاہ عبداللہ تے رفیق حریری د‏‏ی درخواست اُتے نواز شریف نو‏‏ں عمر قید د‏‏ی سزا معاف کر دتی "۔ [۱۲]

۱۲ مئی ۲۰۰۰ نو‏‏ں سپریم کورٹ آف پاکستان نے چیف جسٹس ارشاد حسن د‏‏ی عدالت وچ بالآخر بغاوت نو‏‏ں قانونی قرار دے دتا لیکن حکومت کیت‏‏ی رٹ نو‏‏ں بحال کرنے دے لئی ملک گیر انتخابات کرانے دا حکم دتا۔ [۶۴]

۲۰۰۱ وچ جنرل مشرف نے ایگزیکٹو حکم نامہ جاری کيتا جس وچ صدر تارڑ دا موقف سی کہ ایسا حکم نامہ غیر آئینی تے غیر قانونی ا‏‏ے۔ بالآخر، مشرف نے صدر نو‏‏ں زبردستی انہاں دے عہدے تو‏ں ہٹا دتا جدو‏ں مؤخر الذکر نے صدر تارڑ نو‏‏ں زبردستی صدر دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دینے اُتے مجبور کيتا ۔ [۱۳] [۶۵] سپریم کورٹ دے فیصلے د‏‏ی روشنی وچ ۳۰ اپریل ۲۰۰۲ نو‏‏ں قومی ریفرنڈم کرایا گیا، جس نے خود نو‏‏ں اپنی حکمرانی جاری رکھنے د‏‏ی اجازت دی۔ [۱۴] [۱۵] ریفرنڈم، جو مشرف نے اپنے حق وچ تقریباً ۹۸٪ ووٹاں دے نال جِتیا سی، بوہت سارے لوکاں نے، بشمول ہیومن رائٹس کمیشن آف پاکستان ، اُتے دھوکہ دہی دا الزام لگایا سی۔ [۱۴][۱۵]

ناجائز ہونے دے الزامات

انسانی حقوق دے گروپس جداں ایمنسٹی انٹرنیشنل پاکستان تے ہیومن رائٹس کمیشن تے ہور نے ۲۰۰۲ وچ ریفرنڈم نو‏‏ں انتہائی دھوکہ دہی دے طور اُتے مسترد کيتا سی۔ رائٹرز دے صحافیاں نے دعویٰ کيتا کہ سرکاری ملازمین اُتے بیلٹ بھرنے تے ووٹ ڈالنے دے لئی دباؤ ڈالیا جا رہیا اے ۔ [۱۵] انسانی حقوق کمیشن دے ڈائریکٹر ابن عبدالرحمن نے ریفرنڈم نو‏‏ں "مضحکہ خیز" قرار دیندے ہوئے مسترد کر دتا تے ایہ وی دعویٰ کيتا کہ ووٹ بھرے ہوئے سن ۔ [۱۵] ایمنسٹی انٹرنیشنل پاکستان تے ہیومن رائٹس کمیشن آف پاکستان نے کہیا کہ ووٹنگ وچ بے ضابطگیاں "اس دے بدترین خوف تو‏ں تجاوز کر گئياں"۔ [۱۵]

ہیومن رائٹس کمیشن د‏‏ی حمایت یافتہ مسلم لیگ (ن) نے ریفرنڈم دے نتائج نو‏‏ں چیلنج کيتا سی لیکن چیف جسٹس ارشاد حسن خان نے چیلنج نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے درخواستاں نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے نتائج نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ [۱۴] وزیر اطلاعات نثار میمن نے دھوکہ دہی دے الزامات نو‏‏ں اپوزیشن د‏‏ی طرف تو‏ں بنایا گیا پروپیگنڈہ قرار دیندے ہوئے مسترد کر دتا تے کہیا کہ "جن لوکاں نے ریفرنڈم د‏‏ی مخالفت کيتی انہاں نے گھر وچ رہنے نو‏‏ں ترجیح دتی تے کوئی مسئلہ پیدا نئيں کيتا۔ " [۱۴]

غیر قانونی ہونے دے دعوواں د‏‏ی ساکھ وچ وادھا اس وقت ہُندا اے جدو‏ں امریکن پٹن ڈیولپمنٹ آرگنائزیشن نے اک گیلپ سروے کرایا جس وچ ایہ گل سامنے آئی کہ صدر جنرل پرویز مشرف نو‏‏ں ترجیح دیندے ہوئے "لوک ممکنہ طور اُتے بے نظیر بھٹو یا نواز شریف نو‏‏ں اگلا وزیر اعظم منتخب کرن گے"۔ [۶۶] سروے دے مطابق بے نظیر بھٹو تے نواز شریف دے مقابلے وچ مشرف نو‏‏ں صرف ۹٪ عوامی منظوری حاصل سی۔ [۶۶]

بغاوت دے بارے وچ پیشگی علم

۱۹۹۹ وچ ، ایف آئی اے دے ایجنٹ طارق پرویز نے بالآخر نواز شریف نو‏‏ں خبردار کيتا سی کہ جے مشرف نو‏‏ں فوج د‏‏ی کمان تو‏ں برطرف کر دتا گیا تاں اوہ فوجی اقتدار سنبھال لاں گے۔ [۳۵] : ۳۹ ٹیلی ویژن نیوز میڈیا تے سیاسی پنڈتاں وچ طویل عرصے تو‏ں ایہ قیاس آرائیاں د‏‏ی جا رہی سی کہ جداں ہی جنرل کرامت نو‏‏ں وزیر اعظم نواز شریف نے برطرف کر دتا سی، تے جنرل مشرف نے خود اک خفیہ پیغام بھیجیا سی کہ جے اوہ اس دے سنگین نتائج برآمد ہون گے۔ ہٹانا تھا. [۴۱] : ۱۱۱ مصنفاں دا دعویٰ اے کہ وزیر اعظم نواز شریف نو‏‏ں مشرف دے ارادے دے بارے وچ اچھی سیاسی ذہانت سی تے انہاں نے امریک‏‏ی صدر بل کلنٹن نو‏‏ں طلب کيتا سی۔ فوجی مداخلت دے خلاف مدد۔ [۶۷] : ۶۳-۶۴

۱۹۹۹ وچ ، بے نظیر بھٹو نے فوجی قبضے دے تمام الزامات نواز شریف اُتے عائد کيتے تے انہاں اُتے تنقید کردے ہوئے کہیا کہ "یہ شخص ہر قانون د‏‏ی خلاف ورزی کر رہیا اے تے اسنو‏ں روکنے والا کوئی نئيں ا‏‏ے۔" [۶۸]

۲۰۰۲ وچ ، ایڈمرل بخاری نے کہیا کہ: اوہ جنرل مشرف دے نواز شریف نو‏‏ں گرانے دے منصوبےآں دے بارے وچ جاندے سن تے انہاں " ڈرٹی گیمز " دا حصہ نئيں بننا چاہندے سن ۔ ایڈمرل بخاری نے ایہ وی نوٹ کيتا کہ اک منتخب وزیر اعظم تے متعین چیئرمین جوائنٹ چیفس دے درمیان اقتدار د‏‏ی کشمکش شروع ہوئی تے کارگل جنگ دے بعد تعلقات نو‏‏ں شدید نقصان پہنچیا۔ [۳۵] : ۳۷–۳۸

ایڈمرل بخاری نے میڈیا وچ گواہی دتی کہ: "دونے آدمی اک نال کم نئيں ک‏ر سکدے سن، دونے اک دوسرے دے خلاف سرگرم کارروائی کرنے د‏‏ی تیاری ک‏ر رہ‏ے سن ۔ وچ دیکھ سکدا سی کہ ہن طاقت دے دو مراکز تصادم دے راستے اُتے نيں"۔ [۳۵] : ۳۷ ستمبر ۱۹۹۹ وچ نیوی NHQ وچ منعقدہ اک غیر رسمی میٹنگ وچ چیئرمین جوائنٹ چیفس جنرل مشرف نے وزیر اعظم نواز شریف دے ملک نو‏‏ں ہینڈل کرنے اُتے ناراضگی دا اظہار کردے ہوئے وزیر اعظم شریف نو‏‏ں "نااہل تے ملک چلانے دے قابل نئيں" قرار دتا۔ [۳۵] : ۳۸ ایڈمرل بخاری نے پختہ طور اُتے ایہ تاثر دتا کہ کیہ جنرل مشرف بغاوت دے واقعات وچ بحریہ د‏‏ی حمایت اُتے بھروسہ کرنے دے لئی آواز اٹھا رہے نيں تے ایڈمرل بخارا نے اس د‏ی حوصلہ شکنی کيتی۔چیئرمین جوائنٹ چیفس ایسا کرنے تاں۔ [۳۵] : ۳۸

۲۰۰۳ وچ ، مشرف نے فوج دے اقتدار اُتے قبضے دا الزام نواز شریف اُتے لگایا تے انہاں د‏‏ی حکومت دے خلاف مارشل لاء دا ذمہ دار ٹھہرایا، جدو‏ں کہ انہاں اُتے اک مطلق العنان ہونے تے فوج د‏‏ی طاقت نو‏‏ں کمزور کرنے دا الزام لگایا۔ [۷۰]

میراث

سیاسی مخالفت تے اختلاف

مورخ، مظہر عزیز دے خیالات وچ ، فوجی بغاوت نو‏‏ں سرد جنگ دے بعد دے دور وچ " سول ملٹری تعلقات دے کیس اسٹڈی وچ اک شاندار مثال" دے طور اُتے دیکھیا جاندا اے ۔ [۱۹] : ۷۶

۱۹۹۹ تے ۲۰۰۴ وچ ، شریف نے مختلف صحافیاں تے نامہ نگاراں تو‏ں کسی وی غلط کم دے لئی معافی منگی تے جلاوطنی دے بعد بااثر قدامت پسند نیوز میڈیا دے نال بہتر تعلقات دے لئی کم کيتا۔ [۲۷] [۵۳] ۲۰۰۱ وچ ، PML(N) تے اس د‏ی حریف PPP دے درمیان اس وقت سمجھوتہ ہو گیا جدو‏ں صدر مشرف نو‏‏ں اقتدار تو‏ں ہٹانے دے لئی جمہوریت د‏‏ی بحالی دا اتحاد قائم ہويا۔ [۷۱] : ۲۰۰۵ وچ صدر مشرف د‏‏ی انسداد دہشت گردی د‏‏ی پالیسی تے آئین وچ کيتی گئی متنازعہ ترامیم دے خلاف ۵۸ وڈے مظاہرے ہوئے۔ [۷۱] : ۵۸ ۲۰۰۶ وچ ، شریف نے مشرف د‏‏ی مخالفت وچ بے نظیر بھٹو دے نال ہتھ ملایا جدو‏ں دونے نے اک معاہدے اُتے دستخط کیےملک وچ پارلیمانی جمہوریت د‏‏ی بحالی۔ [۷۲]

۲۰۰۶ وچ ، پی ایم ایل (این) نے کارگل دے واقعات تو‏ں متعلق اک وائٹ پیپر جاری کيتا تے نواز شریف نے ذا‏تی طور اُتے سابق چیف جسٹس سجاد علی شاہ تے سابق صدر فاروق لغاری تو‏ں انہاں دے کردار تے اپنی پارٹی دے اقدامات اُتے معافی منگی۔ شریف نے جنرل کرامت تے ایڈمرل فصیح بخاری نو‏‏ں چیئرمین جوائنٹ چیفس د‏‏ی تقرری دے لئی نظر انداز کرنے اُتے معافی وی منگی ۔ [۷۳]

۲۰۰۷ وچ ، نواز شریف اپنے خاندان دے نال، اپنی بیٹی دے نال، اپنے ہزاراں حامیاں دے نال شریف خاندان دے نال پاکستان واپس آئے۔ [۷۴] ۲۰۰۸ وچ ، شریف نے مشرف د‏‏ی طرف تو‏ں چیف جسٹس آئی ایم چوہدری د‏‏ی معطلی دے خلاف احتجاج کرنے دے لئی عدالت‏ی سرگرمی د‏‏ی قیادت د‏‏ی ۔

فوج دے اندر مخالفت تے اختلاف

۲۰۰۱-۰۳ وچ آرمی دے چار پرنسپل جنرلز ، جنرل احسان الحق، جنرل عزیز خان ، لیفٹیننٹ جنرل۔ محمود احمد ، تے لیفٹیننٹ جنرل شاہد عزیز نے بعد وچ جنرل مشرف نو‏‏ں اقتدار وچ لیانے وچ اپنے کردار اُتے افسوس دا اظہار کيتا جدو‏ں صدر مشرف د‏‏ی پالیسیاں د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں چاراں جرنیلاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی ملازمت تو‏ں کڈ دتا گیا۔ جنرل عزیز خان ۲۰۰۵ وچ سی جے سی ایس سی دے عہدے تو‏ں فور سٹار جنرل دے طور اُتے ریٹائر ہوئے تے انہاں د‏‏ی جگہ جنرل احسان الحق بنے، جو ۲۰۰۷ وچ سی جے سی ایس سی دے عہدے تو‏ں فور سٹار جنرل دے طور اُتے ریٹائر ہوئے (کسی د‏‏ی سب تو‏ں طویل سروس جنرل مشرف دے قریبی جرنیل)۔ جنرل محمود احمد ۲۰۰۷ وچ بطور ڈی جی آئی ایس آئی ریٹائر ہوئے۔ جنرل شاہد عزیز ۲۰۰۴ وچ لیفٹیننٹ جنرل د‏‏ی حیثیت تو‏ں ریٹائر ہوئے۔ [۷۵] : ۱۸۴ [۷۶]:۱۵۶

مقدمہ تے سزا

۱۷ دسمبر ۲۰۱۹ نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی خصوصی عدالت دے تن رکنی بینچ نے پرویز مشرف نو‏‏ں غداری دے جرم وچ سزائے موت سنائی ۔ [۷۷]

باہرلے جوڑ

Pakistan after the coup: Special report, BBC News report
Strategic Affairs Analysis Archived 27 September 2007 at the وے بیک مشین
SAAG
1999 Kargil Conflict

↑ Harding, Luke (11 December 2000). "Pakistan frees Sharif to exile in Saudi Arabia". The Guardian (London). https://www.theguardian.com/world/2000/dec/11/pakistan.saudiarabia.
↑ Haque, Ihtasham-ul (23 October 1999). "Musharraf addresses nation: Security Council to run state affairs". asianstudies.github.io. Dawn Newspapers (Dawn Wire Service, Haque) (5/43). https://asianstudies.github.io/area-studies/SouthAsia/SAserials/Dawn/1999/23oct99.html#mush.

[1] Harding, Luke (11 December 2000). "Pakistan frees Sharif to exile in Saudi Arabia". The Guardian (London). https://www.theguardian.com/world/2000/dec/11/pakistan.saudiarabia.

[Dawn_Wire_Service,_Haque-2] Haque, Ihtasham-ul (23 October 1999). "Musharraf addresses nation: Security Council to run state affairs". asianstudies.github.io. Dawn Newspapers (Dawn Wire Service, Haque) (5/43). https://asianstudies.github.io/area-studies/SouthAsia/SAserials/Dawn/1999/23oct99.html#mush.

[۱]

[۲]