پراݨے ویلے وچ سندھ وچوں انڈس دریا دا بہاؤ
پچھلی نصف صدی دے سروے دے مطابق سندھ طول بلد وچ اکتِیہہ ڈگری، ستر ڈگری تے پینتِیہہ فٹ لمبائی وچ پنج دریاواں دے سنگم دے بعد تن سو میݪ تک جنوب مغرب دی سمت بہندی اے تے چونتِیہہ ڈگری تے اڑسٹھ فٹ چوڑائی تے اڑسٹھ ڈگری تک پہنچدا اے۔ تے تیسرا ۳۶ ويں فٹ دی جگہ اُتے پہنچدا اے۔ اس عظیم سفر دا دو سو پندرہ میݪ سندھ دی حدود وچ آندا اے۔ اُتے دسی گئی آخری جگہ توں دریائے سندھ دوبارہ جنوب دی طرف مڑدا اے، ايسے سمت وچ سٹھ میݪ تک وگدا اے تے ٹھک تک پہنچدا اے، جو چھیاسٹھ ڈگری تے ویہہ فٹ چوڑا تے اڑسٹھ ڈگری تے پینسٹھ فٹ لمبا اے، جو لکی پہاڑیاں دا مشرقی حصہ اے تے بھاگیہ پہاڑی دی چوٹی دے سامنے اے۔ ایتھے اک صدی دی مغرب دی طرف ہجرت نے دریائے سندھ نوں کوہستان دے پہاڑی علاقے دی آخری حد تک پہنچیا دتا اے۔ جنوبی سندھ وچ ایہ پہاڑی علاقہ تھوڑا اگے ودھ گیا اے تاں سندھ اک سو ايسے میݪ دے وڈے موڑ دے بعد ٹھٹھہ پہنچدا اے۔ دریائے سندھ وچ ٹائیگر شارک دی اس قسم نوں ساحلی علاقے وچ دیکھیا جا سکدا اے تے ایہ سمندر وچ داخل ہوݨ تک ایتھے رہندی اے۔ اس طرح دریائے سندھ دا ایہ موڑ بھاگی تھوڑی توں سمندر وچ خارج ہوݨ تک دو سو سٹھ میݪ لمبا اے جس دی شکل اک بازو یا کمان دی شکل اے۔ سامنے دی طرف اک سو سٹھ میݪ تے درمیانی گہرائی پنجاہ میݪ ہوئے گی۔ غور کرنے توں سندھ توں سندھ دا بہاؤ انگریزی اکھر "S" دی طرح نظر آئے گا۔ سندھ دی پرانی پتجیکی دریائے سندھ توں سمندر تک دی پرانی ندیاں نيں۔ C تقریباً اس طرح نظر آئے گا۔ دریائے سندھ دے بہاؤ دی وجہ توں اکھر "S" دا نچلا حصہ ودھ واضح نظر آئے گا، جو مشرقی منظر اُتے قدرے ودھ پھیلا ہويا اے۔ اودوں دریائے سندھ موجودہ بہاؤ توں ودھ مشرق دی طرف مائل سی۔ کیوں کہ اسنوں روکنے دے لئی کوئی پہاڑی نئيں سی، تے ساکاری دے نال کوئی ٹھوس زمین مشترک نئيں سی۔ اس دے مقابلے وچ موجودہ ندی دے مغرب وچ اک پہاڑی علاقہ اے جس توں اگے اوہ بالکل وی نئيں جا سکدا۔ دریائے ہکاری دا بہاؤ بالکل ویسا ہی سی۔ جدوں ایہ کھویا ہويا دریا بہاولپور دے ’’دیرور‘‘ پہنچیا تاں اس نے دریائے سندھ دی طرح عام مغرب-جنوب دا رخ اختیار کيتا۔ خیرپور دی پہاڑیاں تک انہاں دا رخ اوہی رہیا۔ اس توں پنجاہ میݪ دور جنوب دی طرف بہنے لگا۔ اس دا ایہ سلسلہ سیوہان (۳) دے عرض بلد دے سامنے دی جگہ تک رہندا سی۔ ایتھے تک پہنچ کے اس دی سمت سو میݪ جنوب مشرق ہوئے گی۔ اوتھے توں ایہ جنوب مغرب دی طرف بہنے لگا۔ تے کوری کاری دے نال اک سو ویہہ میݪ دا سفر طے کرنے دے بعد سمندر وچ تیراکی کردے سن ۔ دیکھیا جائے گا کہ سندھ پہنچ کے وی دریائے ہاکرو انگریزی اکھر "S" دی شکل اختیار کر لیندا سی۔ اس دا وکراک ورانہ بالکل انڈس وکراک جداں نظر آئے گا۔ ہاکس دے بہاؤ دی خصوصیات وی نمایاں سی۔ اس دے عام بہاؤ وچ موڑ ریت دے ٹیلےآں دی وجہ توں ہُندے نيں لیکن دریائے سندھ دے بہاؤ وچ موڑ دی واضح وجہ نظر نئيں آندی۔ جے دریائے سندھ اک عمومی جنوب مغربی راستہ اختیار کردا تاں اس دا سامنا براہ راست جوہی توں ہُندا۔ جو سیہون توں چوویہہ میݪ شمال مغرب وچ واقع اے۔ اس دے بعد اوہ "سکاری مشہ پاکی مٹی" تے پہاڑیاں دا رخ کردے تے اسنوں منہر جھیل وچ چھڈ دیندے، فیر اوہ ارال توں ہُندے ہوئے شمال توں ہُندے ہوئے دولت پور دا رخ کردے تے اوتھے توں جنوب دی طرف جانے دے بجائے جنوب مشرق دی طرف بھجدے۔ سمندر غور کيتا جائے کہ ستائیہہ ڈگری توں گزرنے دے فوراً بعد دریا نے اک نارمل، قدرتی، جنوب مغربی سمت چھڈ کے جنوب دی طرف کیوں بہہ لیا؟ ايسے عرض بلد پر، ایہ اک کرنٹ دی طرح ہويا۔ پر، کرنٹ مشرق توں بہت دور اے۔ ایہ میری سمیرے توں باہر اے۔ دریا ہمیشہ اپنے بستر بدلدے رہندے نيں۔ بعض دریا بعض اوقات سو میݪ دے فاصلے تک بہہ جاندے نيں۔ انہاں نوں دو توں تن میݪ توں بارہ میݪ تک جانے دی وی لوڑ اے۔ انہاں دے بہاؤ دا رخ کھانے پیݨ تے بوہت سارے کپڑے پہننے توں سمجھیا جا سکدا اے کہ اس دی اصلیت تے جار کتھے اے۔ اُتے اسيں وضاحت کر چکے نيں کہ ہر دور وچ دریا دا بہاؤ انگریزی اکھر "S" جداں رہیا اے۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ اس جگہ دا مقامی جغرافیہ زمانہ قدیم توں کچھ اس طرح رہیا اے جس دی اک مثال پٹالہ دا قدیم مقام اے۔ لہٰذا ایہ ممکن نئيں کہ قدیم زمانے وچ وی دریائے سندھ حیدرآباد توں گزر کر سندھ دے سمندر دے پیٹ توں گزری ہوئے۔ جے پٹیالہ حیدرآباد ہُندا تاں سکندر اعظم دے زمانے وچ اس دا مغربی چہرہ چہار خطہ دے انتہائی مغربی کنارے دے نال نہ ہُندا بلکہ ایہ ہن دی نسبت بہت ودھ مشرق دی طرف ہُندا۔
جتھے تک صدیاں توں دریائے سندھ دے مغرب دی طرف ودھنے دا سوال اے، ایہ مسلسل نئيں رہیا۔ جے سانوں اس دے موجودہ راستے دے مشرق وچ کچھ پرانے گڑھے ملدے نيں، تاں اس دے مغرب وچ بوہت سارے لاوارث گڑھے نيں (۴) اس دی سب توں وڈی مثال سرحد دے نیڑے کشمور توں پنجاہ میݪ تھلے "انڈس ڈھورو" اے، تے ایہ موجودہ ندی توں پنج یا ست میݪ وگدا تے اس دے متوازی چلدا دکھائی دیندا اے۔ ایہ یقین نئيں کيتا جا سکدا کہ دریائے سندھ دا سارا بہاؤ جسنوں سکندر اعظم نے اپنی اکھاں توں دیکھیا سی، موجودہ بہاؤ دے مشرق دی طرف توں ہی وگدا ہوئے گا۔ جے کوئی ایسا سوچدا اے تاں اس دی معقول تے معقول وجوہات نيں۔ انہاں نے اس دی جنگی مہمات دے احوال پڑھے نيں۔ کتاباں وچ بوہت سارے حوالے موجود نيں۔ لیکن اوہ منجمد نيں۔ جغرافیائی صورت حال تفصیل توں نئيں دتی گئی اے۔ انہاں گلاں نوں مدنظر رکھدے ہوئے جے وادی سندھ دا نقشہ تیار کيتا جائے تاں ایہ ممکن نئيں ہوئے گا۔ اک ہور اہم حقیقت ایہ اے کہ انہاں نے سندھ دے دوسرے گمشدہ دریا دا کوئی حوالہ نئيں دتا جو قابل فہم نئيں اے۔ حالانکہ انہاں دی جنگی سرگرمیاں اس دریا دے تنگ کنارےآں اُتے جاری سی تے اودوں مذکورہ دریا اپنے عروج اُتے سی۔ جے اسيں اس بہاؤ دا ثبوت تلاش کرنے دی کوشش کرن تاں سانوں اس دے کچھ آثار ماؤ دی ترتیب دے کھاتاں وچ ملیاں گے۔ سکندر اعظم نوں دسیا گیا کہ اس بادشاہ دا ملک پورے ہندوستان وچ سب توں ودھ پڑھیا لکھیا تے خوشحال سی (۳۷) تے یونانیاں نے اس ملک نوں اپنی اکھاں توں دیکھیا سی۔ ساڈے علم دے مطابق ایہ علاقہ اروڑہ دے مغرب دی طرف کدرے سی۔ میری رائے اے کہ ایہ علاقہ ہن وی کچھ شمال دی طرف سی۔ موجودہ بہاولپور خطے دا پورا جنوب مغربی حصہ تے سندھ دے مشرق وچ موجودہ سندھ دا بیشتر حصہ اس خطے وچ شامل سی۔ اس علاقے دے شمالی حصے وچ تے سرحد دے شمال وچ پینتِیہہ میݪ دے فاصلے اُتے "ماؤ" نامی اک قدیم مقام اے۔
یہ ممکن نئيں کہ اس قدیم شہر دا مایوسینس توں کوئی تعلق ہوئے۔ اس لفظ دا اختتام (myosikines) یونانی نژاد اے۔ سانوں اس دا یقین اے۔ ہم Osikinus تے Portikinus دے اختتام وچ ايسے طرح دا انجام دیکھدے نيں، ایہ سب اک ہی شخص دے ناں نيں۔ یہ واضح نئيں اے کہ غلطی آئرین ایریوان نے دی سی یا ڈیوڈورس نے۔ انہاں تِناں لفظاں توں مراد قبیلے دا سردار یا ماؤسیکا،اس دا یا پروٹاکا دا ملک اے۔(۶) لسین کہندا اے کہ "مشیکا" اک قبیلے دا ناں اے، جس دا ذکر پرانے وشنو پران وچ وی موجود اے۔ یہ ممکن نئيں کہ ایہ قبیلہ سندھ دے کنارے آکے آباد ہوئے۔ ہم نئيں جاݨدے کہ Maui تے Myosinensis دے درمیان کوئی تعلق اے یا نئيں، لیکن کتنا، جے کوئی اے، تاں اسيں نئيں جاݨدے۔ لیکن ودھ امکانی حقیقت ایہ اے کہ بہاولپور دا علاقہ اروڑہ دے پہاڑی علاقے توں ودھ زرخیز تے آبادی والا اے تے اروڑہ دا علاقہ پہاڑیاں تے پہاڑیاں توں بھریا ہويا اے۔ ہم سمجھدے نيں کہ سکندر اعظم دے دور وچ بہاولپور سر سبز تے خوشحال خطہ سی۔ کیونجے اس دور دی تریخ وچ ایہ حقیقت موجود اے کہ سبزہ زار دو وڈے دریاواں دے درمیان واقع سی۔ اس علاقے دی زمین اج وی اچھی اے۔ پانی دی کمی دی وجہ توں لوک ایکڑ اراضی اُتے رہندے نيں۔ ایتھے تک کہ کاشت دے دوران وی زوال ہُندا اے۔ دریائے سندھ دا پانی ہن اس خطے دے اطراف نوں سیراب کردا اے جس توں دریائے پنج دا پانی وی ملدا اے۔ لیکن زمانہ قدیم وچ ایسا نئيں سی۔ پنجاب دے دریاواں دا بوہتے پانی اس کھوئے ہوئے دریا نوں بھردا سی۔ یہ گل پورے یقین دے نال کہی جا سکدی اے کہ ماؤ دا قدیم شہر دریائے سندھ دی زد وچ آیا سی۔ سیورے دے جنوب مغرب وچ تِیہہ میݪ تے اس توں اڑتِیہہ میݪ تھلے سندھ وچ متھیلی دا شہر سی (۷) آئے گا۔
اگر سندھ بائیس صدیاں پہلے ماؤ تے متھیلی دیاں تھانواں دے نیڑے بہندی سی تاں ایہ ناممکن نئيں لیکن ایسی گلاں ثابت نئيں کيتی جا سکدیاں۔ اس گل دا قوی امکان اے کہ ایہ ندی اروڑا توں گزرے گی۔ یہ اسيں نقشیاں دے مطالعہ توں جاݨدے نيں۔ کچھ نقشیاں توں، اسيں جاݨدے نيں کہ تکرین دے راستے اِنّے چوڑے نئيں نيں کہ سندھ دے پورے بہاؤ دا پانی اوتھے توں گزر سکے۔ ایسا لگدا اے کہ جدوں دریا اروڑہ دے عرض بلد تک پہنچدا اے تاں ایہ اک توں ودھ ندیاں وچ بٹ جاندا اے تے کئی پہاڑیاں دی وادیاں توں گزردا اے۔ Roar Vathi سندھ دے مرکزی دھارے دے مقابلے وچ بہت سوجی ہوئی نظر آندی اے۔ سندھ دے پرانے راجگڑھ دے نیڑے پانی دا گزر انیس سو فٹ ہوئے گا۔
لیکن بوہتے دھارے بہت گہرائی وچ نيں۔ شروع توں معلوم اے کہ عبارت تنگ اے، فیر اعتراض دا مناسب جواب نئيں دتا جا سکدا۔ لیکن جے پہاڑیاں دی نیہہ ڈھلوان دی سطح توں بوہت گھٹ اے تاں سندھ دا بہاؤ موجودہ پانی توں کم ہو کے ایدھروں گزر سکدا اے۔ سکندر دے زمانے دے مورخین ایہ نئيں دسدے کہ پٹالہ دے اُتے سندھ ندی نالاں وچ بٹی سی تے ایہ موضوع زیر بحث نئيں اے۔ ہم جغرافیہ توں متعلق اہم اقتباست دے لئی وی ایسا ہی نمونہ دیکھدے نيں۔ اور پچھلے دور توں متعلق کوئی ایسا واقعہ نئيں ملدا جو اس حقیقت نوں ثابت کر سکے کہ دریائے سندھ دا مرکزی دھارا اروار وادی توں گزردا سی۔ کہیا جاندا اے تے امکان اے کہ دریائے سندھ توں کوئی ندی مغرب دی طرف بہندی سی۔ یہ نہ صرف اک امکان اے بلکہ ایہ وی حقیقت اے کہ دریائے سندھ دا مغربی حصہ ہموار وگدا سی۔ لیکن افسوسناک گل ایہ اے کہ قدیم تریخ وچ انہاں دا ذکر نئيں ملدا۔ اور پچھلے دور دی کسی کتاب وچ ایسا کوئی حساب نئيں دتا گیا اے۔ یہ ناممکن نئيں اے۔ اج کوئی اس مغربی حصہ نوں دیکھ سکدا اے۔ جو ’’الہندی ناری‘‘ دے ناں توں مشہور اے۔ یہ بہت قدیم قلعہ اے۔ یہ وی دیکھیا گیا اے کہ مذکورہ چھوٹی ندی اٹھويں صدی دے شروع وچ وی موجود سی۔ یہ چھوٹی سی ندی روہڑی توں پینتالیس میݪ جنوب مغرب وچ دریا توں کٹی سی۔ شمالی سندھ دے اس علاقے وچ دریائے سندھ پچھلے تِیہہ سالاں توں مغربی کنارے دے نال پانی کھا رہیا اے۔ پینتِیہہ سال پہلے جدوں لاڑکانہ دے علاقے دا سروے کيتا گیا تاں روہڑی توں مغربی خلیج اٹھائیہہ میݪ دے فاصلے اُتے سی۔ قدیم زمانے وچ اس دا چہرہ شمال دی طرف تے وی ودھ ہُندا سی۔ ہو سکدا اے کہ کسی زمانے وچ ایہ اروڑ دے اُتے سی، فیر کسی وقت ایہ اوتھے توں وگدا ہوئے گا جتھوں ہن دریائے سندھ دا مرکزی دھارا روہڑی دے نیڑے نکلدا اے۔ اس دے بعد اوہ چند میݪ جنوب، فیر مشرق تے بعد وچ لاڑکانہ دے علاقے دی طرف جاندے سن ۔ دیکھیا جا سکدا اے کہ سکندر دے زمانے وچ سندھ دا مرکزی دھارا اروڑ توں وگدا سی تے اروڑ دے اُتے اک ندی سی جو روہڑی تے بکر کے درمیان سی تے مغرب دی طرف بہندی سی۔ سندھ دا مرکزی دھارا ہن اس گھاٹی دے پیٹ توں وگدا اے۔ اس قلعے دی مضبوطی دا سب توں وڈا ثبوت سیوہان دا پرانا شہر اے جو اس دے کنارے آباد سی۔ تمام مفسرین اس گل اُتے متفق نيں کہ سینڈیمان سینڈیونان دا شہر اے جو اودوں بہت پرانا سی جدوں سکندر نے اس شہر نوں فتح کيتا سی۔ ہن سانوں یقین اے کہ سندھ قدیم زمانے توں سیوہان دے مشرقی حصے دے لئی لڑدی رہی اے۔ کیونجے اس دے وکھ وکھ پرانے گڑھے اس شہر توں دس میݪ، ویہہ میݪ تے تِیہہ میݪ دور دیکھے جا سکدے نيں۔ اودوں جدوں رایہ اس شہر توں بہت دور سی تے ایہ شہر اک سکائی ساتبی علاقے دا صدر مقام وی سی تاں اس شہر دے لوکاں نوں اپنے استعمال دے لئی پانی کتھے توں ملے گا؟ حیرت اے کہ اس خطے دی آبادی تے خوشحالی کِداں ہوئی، جس نے "کئی شہراں نے سکندر دے سامنے ہتھیار ڈال دیے" (۸) جدوں دریائے سندھ دا ممکنہ دھارا اودوں اس خطے دے بہت مشرق دی طرف وگدا سی۔ ان تمام سوالےآں دا صحیح جواب ایہ اے کہ اودوں دریائے نارا وگدا سی۔ سکندر دے مورخین نے اس دریا دے بارے وچ اک لفظ وی نئيں لکھیا، اس لئی اسيں ایہ سوچنے اُتے مجبور نيں کہ اس دور وچ دریائے سندھ سینڈیمان دے نیڑے وگدا ہوئے گا۔ ان حقائق توں ثابت ہُندا اے کہ سکندر خشک راستے توں جنوب دی طرف بڑھدا ہويا راجہ سامبس دے ملک وچ داخل ہويا تے سنڈیمان نوں اپنا راجگڑھ قرار دتا۔ قلعہ دے دروازے سکندر نے کھولے سن ۔ ایتھے پہنچ کے اسنوں ماؤنوازاں دی بغاوت دا علم ہويا۔ اس لئی اسنوں دوبارہ شمال دی طرف جانا پيا۔ اس نے کامیابی دے نال بغاوت نوں ختم کر دتا، تے فیر جنوب دی طرف دریا دے کنارے تے بادشاہ سامباس دی حکومت دے اندر واقع شہر دی طرف مارچ کیتا، لیکن سنڈیمان نئيں۔ اس شہر دے باشندےآں نے پہلے تاں سکندر دی گل منی لیکن فیر بغاوت کر دتی ۔ممکن اے کہ ایہ شہر سنڈیمان دے مشرق یا جنوب مشرق وچ سی تے اس دے علاوہ کسی تے علاقے وچ سی لیکن سامبس دے ملک دی حدود وچ سی۔ سکندر نے اوتھے توں گزر کر اک بہت مضبوط قلعہ فتح کیتا، فیر اوہ سندیمان پہنچیا۔ مذکورہ قلعہ نوں یونانیاں نے فتح کر کے ثابت کر دتا کہ کوئی طاقت انہاں نوں روک نئيں سکدی۔ قوی امکان اے تے آئرین دا بیان وی کچھ ایسا ہی اے کہ سکندر نے سنڈیمن دے ہتھیار سُٹن دے بعد سرنگاں بنا کے مضبوط قلعہ فتح کيتا۔ قلعہ دے اندر دی فوج بہت کمزور سی، سکندر دے پاس اپنی اک چھوٹی سی فوج سی۔ وہ اس دے قتل عام توں اس قدر خوفزدہ ہوئے کہ اس دی فوج دی آمد دا سن کر اوتھے توں چلے گئے۔ ان حقائق توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ سندیمان شہر توں بہت دور سی تے اس دے شمال دی طرف نئيں سی۔
سکندر دے مورخین نے سمبس تے پٹالہ دے ملک دے درمیان دریائے سندھ دے بہاؤ دا کوئی حساب نئيں دتا اے، اس لئی وچ قدم قدم اُتے اگے ودھ کے دیکھاں گا کہ بعد دے ادوار دے مصنفاں نے اس موضوع اُتے کیہ لکھیا اے۔ سانوں اک ہزار سال بعد سندھ دے تاریخی حوالے ملدے نيں۔ سکندر دے زمانے وچ سندھ دے علاقے لار وچ قبائلی حکومت دا نظام سی۔ جو ہن ختم ہو چکی سی تے اس دی جگہ اک حکمران دی سلطنت نے لے لی سی۔ اس دور وچ سندھ دی سرحداں موجودہ سندھ دی سرحداں ورگی سی۔ "تریخ ہندو سندھ" دا مصنف جس دے اس کتاب وچ بوہت سارے حوالے نيں، اس ملک نوں ہندو سندھ کہندے نيں۔ کہیا جاندا اے کہ اس ملک دا راجگڑھ النور اک وڈا شہر سی تے دریا دے کنارے آباد سی جسنوں سیہون مہران کہیا جاندا سی۔ ایہ سندھ دی تریخ دا تذکرہ ستويں صدی عیسوی دے آغاز توں شروع ہُندی اے، جدوں رائے سہرسی دا پُتر رائے سہرس سندھ دا حکمران سی۔ اس دے ذریعے سانوں ۶۳۲ دے بارے وچ کچھ تے معلومات وی ملدی نيں، جس توں سانوں راجگڑھ دے نچلے حصے وچ دریا دے بہاؤ دا بالواسطہ اشارہ ملدا اے۔ اودوں چچ نامی اک برہمن سندھ دا حکمران سی۔ وہ اپنی فوج دے نال اپنے راجگڑھ توں دریا دے سجے جانب حلیہ دے علاقے دی طرف پیش قدمی کر رہیا سی کیونجے تان دے حکمران نے اس دے خلاف بغاوت دا اعلان کر دتا سی۔ اس نے سمن تے الور دے سنگم اُتے واقع مقام دحیات توں دریا نوں اٹھایا۔ اس قسم دا ناں "دہات" نامی جگہ دی نشاندہی کردا اے۔ جو کنڈیاری پرگنہ دے شمال وچ تے سمن دے علاقے وچ موجود اے۔ اس جگہ دے تھلے تے اُتے دریا دا پرانا بستر چپٹا اے جس توں ایسا لگدا اے کہ ایہ شمال توں جنوب دی طرف جاندا اے تے ایتھے سانوں ۶۳۲ عیسوی دے دریا دے واضح آثار ملدے نيں۔ مذکورہ جگہ اروڑہ توں سٹھ میݪ تھلے ہوئے گی۔ چونتِیہہ سال پہلے اساں اس علاقے دا سروے کيتا تاں پتہ چلا کہ موجودہ ندی پرانے گڑھے توں ستاراں میݪ دور اے۔ دوسرے لفظاں وچ اوہ بارہ سو اٹھائیہہ سالاں وچ متذکرہ فاصلہ طے کرنے وچ کامیاب ہويا اے تے اس لکیر دے نال مغرب دی طرف اس دی حرکت دی رفتار تِیہہ گز فی سال اے جو کہ پچھتر سال فی میݪ اے۔ اس توں معلوم ہُندا اے کہ انہاں بارہ صدیاں وچ دریا وچ مغرب دی طرف کوئی اچانک تبدیلی نئيں آئی اے تے اس دی رفتار بہت سست رہی اے تے ایہ وی دیکھیا گیا اے کہ اس عرصے وچ کوئی ایسا وڈا اتھل پتھل نئيں آیا تے نہ ہی دوبارہ آیا، اِنّا وڈا زلزلہ آیا اے جس دی وجہ توں دریا تیزی توں مغرب دی طرف ودھ گیا اے تے دریا نے مشرق دی طرف اپنا رخ نئيں بدلا اے۔ لیکن زیر بحث مدت دے دوران دریا دے شمالی حصے وچ وڈی تبدیلیاں دیکھی جا سکدیاں نيں۔ سندھ دا قدیم راجگڑھ اروڑہ وی تباہ ہو گیا کیونجے دریا اسنوں چھڈ کے ساڈھے چار میݪ مغرب وچ چلا گیا۔ کچھ کہانیاں تے قصے ایداں دے اہم واقعات دی وجہ توں بندے نيں۔ اس طرح اس المناک کہانی اُتے دلورا تے سیف الملوک دی کہانی بݨائی گئی تے ایہ وی دکھایا گیا کہ روہڑی دے نیڑے پہاڑیاں توں دریا وگدا سی۔ اسی واقعے اُتے لیفٹیننٹ ایسٹ وک نے جنرل آف رائل ایشیاٹک سوسائٹی، بمبئی برانچ وچ ایسی کہانی شائع کيتی، جسنوں جلد اول صفحہ ۲۰۳ اُتے دیکھیا جا سکدا اے۔ انہاں دے مقالے دا عنوان اے ’’پتے کھینچنا‘‘۔ اس شریف آدمی دا خیال سی کہ اس نے خواجہ خضر دے مزار اُتے بنی مسجد وچ لکھی تحریر توں دریا دا رخ بدلنے دی تریخ معلوم کر لئی اے۔ جے آپ کتاب اُتے لکھی تریخ نوں مان لاں تاں ایہ واقعی قدیم زمانے نال تعلق رکھدی اے۔ مسلم آرٹ توں متعلق ایہ نوشتہ ہندوستان وچ بہت قدیم اے جس وچ سنہ ۳۴۱ ہجری یا ۹۵۲ ہجری دا پتہ چلدا اے۔ لیکن گل ایہ اے کہ اس تحریر دا جو مفہوم لیفٹیننٹ ایسٹ وِک نے کڈیا اے، اوہی نئيں اے۔ انہاں نے آیت دے اوپری نصف دا ترجمہ ایويں کيتا اے:
جب ایہ درگاہ بنی تاں معلوم ہونا چاہیے کہ خواجہ خضر دا پانی آیا تے اسنوں گھیر لیا۔ اس نوشتہ وچ پائی جانے والی تریخ نوں ایسٹ وِک نے دریا دی تبدیلی دی تریخ دے طور اُتے لیا سی۔ میرے اک سجݨ جو فارسی دے عالم نيں نے آیت دا مفہوم ایويں بیان کيتا اے:
"جب ایہ درگاہ تیار کيتی گئی سی۔ جو ہر وقت خضر دے پانی توں گھرا رہندا اے " اس طرح سانوں اس تحریر توں ایہ ثبوت ملدا اے کہ سندھ یا اس دی معاون ندی دا پانی ۳۴۱ ہجری یا ۹۵۲ عیسوی وچ بکر کے کولوں گزردا سی۔ ایہ ندی کِنّی دیر پہلے اس جگہ توں بہندی سی، اصل صورت حال معلوم نئيں ہوسکی۔ جے لکھیا ہويا "خضر دا پانی" دریائے سندھ دی مرکزی ندی دی طرف اشارہ کردا اے تاں ایہ ۳۴۱ ہجری یا ۹۵۲ ہجری توں اک دہائی پہلے اس جگہ توں بہنا شروع ہويا ہوئے گا۔ کیونجے عرب جغرافیہ دان استخری تے ابن حوال ايسے دہائی وچ سندھ وچ موجود سن تے انہاں دونے دی اپنی کتاباں وچ تفصیل موجود اے۔ نقشے ایہ وی دسدے نيں کہ اودوں دریائے سندھ اروڑہ دے نیڑے توں گزر رہیا سی۔ بکر دا تذکرہ انہاں دونے وچوں کسی نے نئيں کيتا اے ۔سر ایچ ایلیٹ نے اپنی پہلی جلد وچ انہاں تاریخاں دے ٹکڑےآں دا ترجمہ کيتا اے تے انہاں دا حوالہ دتا اے، جس وچ کہیا گیا اے کہ "ارور دے نیڑے مہاراں بہندی سی" جے دریا اس توں چار میݪ دور وی وگدا سی۔ ایتھے تک کہ اس دا بیان وی سچ اے۔ کیونجے دریا شہر توں چار میݪ دور وگدا اے اس لئی اسنوں نیڑے سمجھیا جاندا اے۔ لیکن ایتھے لفظ "قریب" استعمال ہويا اے جس دا مطلب اے کہ اروڑ مہران دے کنارے آباد سی۔ ادریسی نے وی انہاں مصنفاں توں معلومات حاصل کیتیاں۔ کہیا جاندا اے کہ "عرور مہران دے کنارے وگدا سی جو اس دی مغربی طرف توں وگدا تھا"۔ اس طرح تمام شواہد تے شواہد اُتے غور کرنے توں ایہ نتیجہ نکلدا اے کہ بکروا درہ ۹۵۰ عیسوی دے لگ بھگ یا اس توں اک یا دو سال پہلے دریائے اروڑا توں نکلیا ہوئے گا۔ اس تبدیلی دی وجہ کيتا سی؟ اس دے لئی کچھ نئيں کہیا جا سکدا۔ میرا اندازہ ایہ اے کہ دریا دا کچھ حصہ پہلے ہی بکر تے روہڑی دی پہاڑیاں دے درمیان بہہ رہیا سی تے کسی وڈے ہنگامے دے موقع اُتے مرکزی ندی اروڑا توں نکل کے ایتھے دا رخ کر گئی ہوئے گی۔
جتھے تک شمالی سندھ دے زیريں حصے وچ دریا دے بہاؤ دا تعلق اے تاں اس دریا دے بوہت سارے قدیم سلسلے کنڈیاری تے نوشہری دے مشرق دی طرف دیکھے جا سکدے نيں جو خیرپور دے علاقے وارثی توں آندے نيں۔ یہ تمام پرانے گڑھے جنوب دی طرف نيں۔ معلوم ہويا کہ جدوں ایہ دھارے ستائیہہ ڈگری دے برابر آندے نيں تاں جنوب مشرق دی طرف مڑ جاندے نيں۔ یعنی جدوں اوہ یوہان دے عرض بلد دے سامنے آندے نيں تاں انہاں دھاراں دا جنوب مشرق دی طرف رجحان ودھ واضح ہو جاندا اے۔ دریائے سکران دے مغربی کنارے دا پورا علاقہ ایسا نظر آندا اے، جتھے دریا دے پرانے بستر اکھڑ رہے نيں تے دریا دے پرانے برتناں دے نال زمین دی سطح بکھری ہوئی اے۔ جب انسان اوتھے پہنچدا اے تاں الجھن دا شکار ہو جاندا اے تے سمجھ نئيں پاندا کہ کیہڑی ندی کس دور وچ بہے گی! اس جگہ توں جنوب مشرق تک، لوہانو ندی کئی میݪ تک ودھ واضح طور اُتے دیکھی جا سکدی اے۔ عرب جغرافیہ داناں دیاں کتاباں توں سانوں پتہ چلدا اے کہ اٹھويں صدی وچ دریائے سندھ دا پانی ايسے پیٹ توں وگدا سی۔ اس دے بعد دسويں صدی دے جغرافیہ داناں دی تصریحات توں معلوم ہُندا اے کہ اس صدی دے وسط وچ وی دریائے سندھ دا پانی ايسے پیٹ توں وگدا سی۔ اس گل دا قوی امکان اے کہ اس ندی دے خشک ہوݨ دی وجہ توں منصورہ تباہ ہو گیا ہوئے گا۔ یہ ندی وی اس شہر توں چھ ست میݪ دور بہندی سی۔ لیکن اس دا انحصار اس ندی دے پانی اُتے سی۔ معلوم اے کہ اس ندی دے گرنے دا واقعہ تیرہويں صدی عیسوی دے آخر یا چودھويں صدی دے آغاز وچ پیش آیا۔ غالب امکان ایہ اے کہ "منصورہ صرف دریا دے سوکھنے دی وجہ توں تباہ ہويا سی تے مذکورہ پلنگ وی سُک گیا سی کیونجے مرکزی ندی اپنی جگہ بدل کے مغرب دی طرف چلی گئی سی۔" "
عرب جغرافیہ داناں نے دریا دے اس حصے دا وی ذکر کيتا اے جو سکرند توں دس میݪ مشرق وچ کلیری دے مقام اُتے مرکزی دھارے توں کٹ کر منصورہ دے مشرق دی طرف توں گزر کر دس میݪ جنوب مغرب وچ وگدا سی تے لوہانی توں جا ملیا سی۔ اس قلعے دی کل لمبائی پنجاہ میݪ سی۔ ایہ واحد دریا دا طاس اے جس دا ذکر عرب جغرافیہ داناں نے کيتا اے۔ انہاں نے اپنے نقشیاں وچ دریائے سندھ نوں سیدھی لکیر دے طور اُتے دکھایا اے۔ اک چھوٹی لکیر دا نیم گول دائرہ بناتے ہوئے تے اسنوں دونے طرف توں اک وڈی لکیر توں جوڑدے ہوئے اس نے کٹ دا نشان دکھانے دی کوشش کيتی اے۔ نیڑے ہی اک ہور ہويا کردا سی۔ چچ دے ناں اُتے اس دا ناں ’’جلوالی‘‘ اے تے اس وچ لکھیا اے کہ ایہ ندی برہمن آباد شہر دے نیڑے مشرق توں بہندی سی۔ مذکورہ چھوٹی ندی دریائے سندھ توں بہندی سی یا ہکاری توں، اس دے بارے وچ کچھ نئيں کہیا جا سکدا۔ غالباً اس دا ناں جلوالی اے۔ جلوالی جرواری دی پرانی شکل اے۔ خدا نہ کرے، ميں نے اک مقامی تریخ وچ ’’جرواری واہ‘‘ دا ناں پڑھیا اے، جو اس وادی وچ ہويا کردا سی، موجودہ دور وچ وی جدوں پانی وچ خلل پڑدا اے تاں دریا بہنے لگدا اے۔ مانسہرہ دے کھنڈرات دے نیڑے جراری ناں دا اک پنڈ وی اے۔ منصورہ دیاں تھانواں توں تن یا چار میݪ جنوب وچ ، اسيں ندی دی شمالی شاخ اُتے آئیاں گے، جو اوتھے توں جنوب مشرق دی طرف مڑدی اے۔ اس صورت حال توں سانوں معلوم ہُندا اے کہ ایہ جگہ کسی زمانے وچ اک قدیم مثلث دا سربراہ سی۔ مذکورہ تھاک سمندر دی طرف توں اک سو پنجاہ میݪ تے سطح سمندر توں ايسے فٹ بلند اے، ایہ مثلث دی چوٹی سی۔ منصورہ تے ٹھٹھہ دے عرض البلد دے درمیان ايسے یا نوے میݪ دے اندر، اس دور دے مشرقی تکون دی چوٹی نوں جانچنے دی کوشش کيتی جانی چاہیے۔ اس سر نوں نقشیاں یا زمین اُتے تلاش کرنے دی کوشش کيتی جائے گی، فیر امید اے کہ جگہ مل جائے گی۔ دریائے نیل دے منہ اُتے مثلث دا سر دو ہزار سال پہلے (۱۰) میمفس وچ سی جو ہن قاہرہ دے تھلے بتون البقرہ وچ اے۔ معلوم ہويا کہ اس دور وچ زمین سمندر توں صرف ساڈھے ستاراں میݪ دور رہندی اے۔ دریائے سندھ دا سر سمندر دی طرف بہت تیزی توں ودھ گیا اے تے ایہ اک خاص چیز محسوس ہُندی اے۔ عام طور اُتے دریائے سندھ دا سر سمندر دی طرف بہت تیزی توں بڑھدا اے تے ایہ اک خاص گل معلوم ہُندی اے۔ عام طور اُتے دریائے نیل دے مقابلے وچ دریائے سندھ دی رفتار سمندر دی طرف بوہت گھٹ اے۔ یہ وی اک حقیقت اے تے لاڑ دے علاقے وچ پانی دے مطالعے توں ایہ وی پتہ چلدا اے کہ خوڑ تکنڈی نوں ملانے والی ندیاں سُک چکیاں نيں۔ پچھلی صدی دے وسط وچ لارڈ دے علاقے وچ دریائے سندھ دے بہاؤ وچ وڈی تبدیلی آئی سی۔ اس دے علاوہ دریا دا بہاؤ ودھ سیدھا ہو کے مغرب دی طرف منتقل ہو گیا۔ یہ اک فطری گل اے کہ دریا اک خاص جگہ تے موڑ اُتے بند چھوڑدا اے تے بند یا دراڑ نوں مدنظر رکھ دے ڈیم دی سر دا تعین کيتا جاندا اے۔ جتھے تک دریائے سندھ دا تعلق اے، اس دے نچلے حصے دے بہاؤ وچ کوئی خاص موڑ نئيں اے، اس لئی سانوں منبع اُتے وڈا آبشار نظر نئيں آئے گا۔ اس لئی ہن ایہ نئيں کہیا جا سکدا کہ دریائے سندھ وچ اک توں ودھ ذرائع نيں۔ اب اس دریا دی صرف دو شاخاں ساتہ تے اچانک اوچو نيں جو سمندر تے ٹھٹھہ دے درمیان دریا توں وکھ ہُندیاں نيں۔ انہاں وچوں ست ستاراں اٹھارہ سال دی عمراں سُک گئياں۔ اس دی وجہ ایہ سی کہ اوچیندی دا چہرہ کٹ کر کھلیا کے دتا گیا تے اس دے نتیجے وچ دریا دا سارا پانی اس وچوں گزرنے لگا۔ یہ مثلث بہت چھوٹی سی، تھلے دی طرف پندرہ یا سولہ میݪ تے لمبائی تِیہہ میݪ سی۔ یہ حالات اودوں تک تبدیل نئيں ہوݨ گے جداں تک کہ کسی قدرتی وجہ توں دریائے سندھ اپنے موجودہ بہاؤ نوں تبدیل نئيں کردا، مشرق دی طرف رک جاندا اے تے اک شاخ نوں جنوب مغرب وچ چھڈ دیندا اے تے دوسری نوں دریائے کچے وچ نئيں بھیج دیندا۔ دریائے سندھ دے بہاؤ دی ماضی دی تریخ دسدی اے کہ اس طرح دے قدرتی حالات کدی کدی پیدا ہُندے نيں، لیکن اوہ ضرور ہُندے نيں۔