پنجابی جنگنامے

‘وار’ وانگ ‘جنگ نامہ’ وی ویر- کاوَ دی اک ودھا ہے، پر ایہہ ودیشی ودھا ہے، ‘وار’ وانگ پنجاب دی جنک-پل نہیں۔ ‘جنگ نامہ’ ‘جنگ’ اتے ‘نامہ’ دا سنیوکت شبد ہے۔ ایہہ دوویں شبد فارسی دے ہن۔ ‘جنگ’ دا ارتھ ہے یدھ، لڑائی، بھیڑ آدی اتے ‘نامہ’ (نامہ) دا ارتھ-گت وستھار ہویا ہے اتے اس نوں کسے وورناتمک ساہتک رچنا لئی وی ورتیا جان لگیا ہے۔ اس لئی ‘جنگ نامہ’ توں بھاوَ ہے جنگ سنبندھی کاوَ رچنا۔ فارسی وچ جنگ نامے لکھن دی لمبی پرمپرا رہی ہے۔ جنگ نامہ فارسی دا اک کاوَ روپ بن گیا اس دا آرنبھ منسوی پرمپرا وچ حضرت محمد دے دوہتے اساس حسین دی کربلا دی جنگ وچ ہوئی شہادت اتے یزید ہے۔ شروع دیجنگنامیاں وچ یدھ دا ورنن اتے کرنا رس دا چترن بعد وچ جنگ نامہ کاوَ روپ دیاں وشیشتاوا بن گئیاں۔ فارسی دے انیک کویاں نے جنگ نامے لکھ کے امام حسین نوں اپنی شردھا دے پھل بھیٹ کیتے۔

پربھاشاواں

٭“جنگ نامہ’ یودھ دی کتھا دا گرنتھ ہے۔ اس نام دے کئی گرنتھ دیکھے جاندے ہن، جنہاں وچ لاہور دربار دی پھوز دا انگریزاں نال جنگ کرن دا حالَ وی ہے۔ شاہ مہمد اتے بھائی صاحب سنگھ دے لکھے جنگ نامے پرسدھ ہن۔”1 ٭“جنگ نامے پنجابی ساہت دا اک ساہتک روپ ہن جنہاں وچ کربلا دے شہیدا اتے اناں دیاں لڑائیاں دا ذکر ملدا ہے۔”2 اس سمیں اردھ دھارمک رچناواں وچ احوال آتھرت، میاراج-نامے، وفات نامے تے جنگ نام قسم دیاں پستکاں دی کافی لمی چوڑی لڑی ملدی ہے۔’ ٭“جنگ نامہ کویتا دا اوہ بھید ہے۔ جس وچ کسے لڑائی دے سماچار دتے ہونا بہت سارے جنگ نامے حضرت امام حسین دی شہادت دے سبندھ وچ ملدے ہن۔”3 ٭پنجابی وچ جنگ نامہ ‘وار’ دا ہی پرتی روپ منیا جاندا ہے تے ایہہ جنگنام پنجابی وچ اردو-فارسی دے پربھاو کارن اپجیا ہے۔ ٭جنگ-نامہ کاوَ نے سکھ وارکاراں ‘وار’ دا نام دیکے ورت لیا ہے۔ جویں سری گورو گوبند سنگھ جی کی نوں ارتھات ‘جنگ نامہ بھنگانی’ (1681ای) کیہا۔ گر-بلاس سچا سنگھ اس نوں سمت 1747 (1689 ای.) دی رچنا سدھ کردا ہے۔ اس نواں پرپاٹی ادھین کانھ سنگھ بنگاوالیئے نے ‘جنگ نامہ لاہورا دی اساری کیتی۔’ ایہہ جنگ نامہ 1839 توں 1845 ای. دے کال نوں اپنے گھیرے وچ لیندا ہے۔ پنجابی جنگ نامہ ساہت پیر محمد کاسبی دے

‘جنگ نامہ کربلا’

نال شروع ہندا ہے۔ اس توں پچھوں حافظ برخدار نے وی جنگ نامہ ‘امام-حسین دی رچنا کیتی۔ اؤرگنگجیب بادشاہ دیس راجکال وچ ہوئے پیر مہنتد کاسبی نے ‘جنگ نامہ کربلا’ دی رچنا 1681 ای. (1092) ای وچ کی اس دے اپنے کتھن انوسار ایہہ اک ‘رسالہ’ (لگھو پستک) ہے :- پیر محمد کاسبی کیتا جوڑ تمام۔
زاہیر باطن من تاں حضرت دا اسلام۔
بانویں ورھے ہزار ہک پچھے پاک رسول
ایہہ رسال جوڑیا کر حواس مائکول۔
اس رچنا دی ہتھ لکھت شاہی قلعہ لاہور دی لائبریری وچ اپلبدھ ہے۔ اس نوں ڈاکٹر. شہباز ملک نے پہلی وار سمپادت کرکے تاج بک ڈپو لاہور دوارا سنّ 1982. ای وی پرکاشت کیتا۔ ودوانا نے ای نں پنجابی وچ لکھیا پہلا جنگ نامہ منیا ہے۔ اس دی وستو دا آدھار فارسی گدّ وچ لکھیپ ‘انیسلوائزین’ ناں دی رچنا ہے۔ اس وچ کربلا دی جنگ دا ورنن ہیا ہے۔

کربلا، عراق دیش وچ کوفا توں 39 کہ.می دی وتھ تے اتے بغداد توں لگبھگ 100 کہ.می دی دوری تے درات ندی دے کنڈھے دے نیڑے وسیا اوہ پرسدھ نگ ہے جس وچ امام حسین دا مقبرہ بنیا ہویا ہے۔ مقبرے والے ستھان اتے حضرت علی دے پتر اتے حضرت محمد دے دوہترے امام ہوسین نں سنّ 680ای. وچ تنّ دن بھوکھا پیاسا رکھ کے یجید دا فوز نے بڑی بے دردی نال شہید کیتا سی۔ امام حسین نال ہوئی لڑائی دا کارن ایہہ سی کہ کفا نگر دے نواسیاں نے امام حسین نوں خلاف دین لئی گپت ڈھنگ نال بلایا۔ اپر دمشق دے ہکمگن خلیفہ یجید نوں پتہ چل گیا۔ اس نے اپنی فوز چڑھاں کے حسین اتے اس دے ساتھیاں نوں گھیر لیا۔ ایہہ سنگھرش دس دن تک چلدا رہا۔ دسویں دن حسین نوں مار دتا گیا۔ مسلماناں دے شیٹاں فرقے والیا لئی ہہ اتیئنت پوتر اتے پوجن یوگ ستھان ہے۔ ای سلئی ہزاراں مسلمان اس زیارت لئی نت آؤندے رہندے ہن۔

اس جنگ نامے وچ حسن اتے حسین دے بچل اوہناں دا اک وار جنگل ول جانا، حضرت محمد دا اوہناں دے پچھے جانا، برائیل دوارا جنت وچو اوہناں واسطے بھوجن لیاؤنا، حضرت ماوییت نوں حضرت محمد دا کہنا کہ اس دے لہو وچو اوہناں نوں بو آؤندی ہے۔ پھر حضرت محمد دا حضرت ماوییت نوں دسنا کہ اس دی سنتاین حضرت مہنتسد دی سنتان اتیس ظلم ڈھاہیگی، اک بردھ عورت دا اپنے پتراں نوں شہید کران اتے یزید دے انیک سینکاں نوں مار کے مرن ، امام حسین دی شہادت توں بعد یزید کول اس دے سر نں شمر (نامانتر بسر) راہی پہنچاؤنا، شمر اتے تمر دا ساریا جانا اتے محمد حنیفہ نے یزید نوں مارنا آدی گھٹناواں نں ‘انیسلوائزین (چودویں مجلم) دے برتانت دے نیڑے-تیڑے رہِ کے کاسبی نے وورن دتا ہے۔ اس نے خود منیا ہے وچ انیسلوائزین کیتا ایہہ بیان،
یاری نال رسول دی کرے فقیر بیان۔

جنگ نامہ پیر محمد کاسبی

اجے تیکر دی کھوج مجب کربلا دا پہلا باقاعدہ جنگ نامہ اے۔ ایس جنگ نامے وچّ ہنیفا دے جنگ کرن ول بھاویں اشارہ ‘انیشلوازین` وچّ موجود اے پر باقاعدہ تفسیراں کرداراں دے ناں تے واقعیات پیر مہمد کاسبی توں پہلاں پنجابی دی کسے کتاب وکّ اکے نظر نہیں آئے۔"4 اس وچّ پہلے بھاگ وچ کرنا رس دی پردھانتا ہے تے دوجے بھاگ وچّ جنگ دا ورنن ہون کارن ویر رس دی پردھانتا ہے۔ اس یدھ ورنن وچّ کوی نے کلھ اتے نارد دی بھارتی پورانک ویر-کاو روڑھی دا الیکھ کر کے امام حسین دے ساتھیاں دے اتساہ اتے یدھ لئی امڈیجوش نوں بڑے بھاوَ پورت ڈھنگ نال چتریا ہے۔ یدھ دا واتاورن سرجن وچ کوی اس وقت دے پنجابی کاوَ روپ ‘وار` دے ورنن ڈھنگ توں بہت پربھاوت ہویا پرتیت ہے۔ ہیٹھ لکھیاں تکاں اسے سمیں وچ لکھی ‘چنڈی دی وار` دے بہت نیڑے بیٹھدیاں ہن: (1) دوہیں قندھاری منھ جڑے، دھرگاں دی ارڑاک۔
(2) دوہاں کندھاراں منھ جڑے، آ کھڑے وچکار۔
پنجابی جنگ نامہ پرمپرا وچ ایہہ پہلا جنگ نامہ ہے اس وچّ امام حسین دے شہادت دے پرسنگ نوں پہلیوار پنجابی بھاشا وچّ ورنت کیتا گیا ہے۔ اس توں بعد مقبل اتے حامد نے کربلا دے پرسنگ نوں آپنیاں جنگ نامیاں وچّ چتریا ہے۔ ایہہ جنگ نامے جتھے اک ودیشی کاوَ-ودھا اتے کتھا پرسنگ نوں پنجابی وچّ داخل کردے ہن، اتھے شیعاں مسلماناں دیاں دھارمک بھاوناواں نوں کاوَ وچ آدر دندے ہن۔ محرم دے دناں وچ شردھالوآں دیاں مسلماں وچ اجیہے جنگ نامیاں دے کرنامئی درشاں نوں سنا کے سوگی واتاورن سرجیا جاندا ہے۔

انیرائ

کوی انیرائ گورو گوبند سنگھ دے 52 درباری کویاں وچوں اک سی۔ اس دے ماتا-پتا، نواس-ستھان اتے جنم-مرن بارے کوئی اتہاسک جانکاری نہیں ملدی۔ اس نے اپنے جنگ نامے وچّ گورو گوبند سنگھ دوارا مغل سینا نال لڑے گئے اک یدھ دا ورنن کیتا ہے۔ اس جنگ نامے دی ہتھ لکھت موتیباگ پٹیالہ دی لائبیرری وچ سورکھیت ہے جس وچ کل 68 بند ہن۔ سمشیر سنگھ اشوک نے اسنوں اپنی سمپادت پستک ‘پراچین جنگ نامے` وچ شامل کیتا ہے جو سرومنی گرودوارہ پربندھک کمیٹی، امرتسر ولوں سنّ 1950 ای. وچّ چھاپی گئی ہے۔ اس جنگ نامے دے نال انیرائ دیاں لکھیاں نوں پؤڑیاں ہور وی درج ہن جو کسے ہور ویر رسی رچنا دا حصہ پرتیت ہندیاں ہن تے جنہاں دے پاٹھ دا نمونہ اس پرکار ہے:- کھنڈے دھوہے دھیان تے ویری بلکھانے۔
جٹے دہوں مقابلے بجو دھررلانے۔

اس جنگ نامے دی مکھ بھاشا بھاویں برج ہے، پر اس اتے پنجابی بھاشا اتے وار رچنا-شیلی دا تھاں-تھاں تے پربھاو ہے۔ کوی دی یوگتا اتھوا مہانتا اس گلّ وچّ ہے کہ اس نوں گورو جی نے نگ، کنچن، بھوشن اتے حکم نامہ بخس کیوڈِ-آیا سی، جویں:- انیرائ گرُ سے ملے، دینی تاہِ اسیس۔ آؤ کہیؤ مکھ آپنے، بہر کری بخسیس۔1۔ نگ کنچن بھوکھن بہر دینے ستگورو ایہہ۔
نامہ حکم لکھائِ کے، دینو سرس سنیہ
اس دے مکھ کتھا-سوتر اس پرکار ہن- اورنگزیب بادشاہ دے ظلماں دی پرتکریا وجوں خالصے دا جنم پہاڑی راجیاں دی گلّ منّ کے اورنگزیب دا ازیکھماں نوں بہت وڈی سینا دے کے گورو جی اتے حملہ کرن لئی بھیجنا، آنندپور دے نیڑے ستلج دریا دے کنڈھے تکڑا یدھ، انت وچّ گورو جی اتے اجیمکھاں دی دوندھ یدھ، ازیمکھاں دا ماریا جانا، خالصے دی جت۔ کوی دے سندر شبد یوجنا نال سارا وورن بڑا چست اتے ویگوان بنا دتا ہے۔ بھاریاں دھونیاں والے شبداں نال اس گن وچ وادھا ہویا ہے۔ کاوَ درشٹی توں ایہہ اک سفل یدھ کاوَ ہے۔ اس وچ راشٹری نیتا دے جسوی-چرتر راہیں ستنترتا دی بھاونا دا بڑے سندر ڈھنگ نال وکاس کیتا گیا ہے۔

جنگ نامہ مقبل

مقبل نے ‘جنگ نامہ امام حسین` 1159-1660 ہجری وچ نظم کیتا۔ ‘حافظ محمود شیرانی مقبل دے جنگ نامے نوں سبھ توں پرانا` کہندے ہن جہڑا 1159-60 ہجری وچّ رچیا گیا۔ اس کتھن نال شمشیر سنگھ اشوک وی سہمت ہن۔ اوہ لکھدے ہن، ‘مقبل دا جنگ نامہ پنجابی وچ شاید سبھ توں پہلا جتن ہے۔"5

جنگ نامے دے انت اتے مقبل نے اس دا رچن کال اس پرکار دتا ہے:- ‘شہر زی کادوں پنجویں، روز دو شمبا پیر
یاراں سے تے اٹھویں ہجری کر تحریر
عہد محمد شاہ دا، سنن انتی جان
ایہہ رسالہ جوڑیا مقبل شاہ زہان۔`

اس وچّ کتابت دی بھل جاپدی ہے کیوں جو 1108 ہِ تاں اورنگزیب دا راج سی۔ محمد شاہ دا انتیواں سنّ جلوس 1159-60 ہِ. وچ ہندا ہے۔ محمد شاہ دا دیہانت 1161 وچّ ہویا سی۔

اس جنگنامیں وچّ مقبل نے کیول کربلا دی خونی گھٹنا دا ذکر نہیں کیتا، بلکہ اس گھٹناں توں پہلاں توں پچھو واپریاں گھٹناواں دا وی ذکر کیتا ہے۔ جنگ نامہ فارسی دی رزمیاں نظم وانگ سمنوی روپ وچّ ہے۔ دو-دو تکاں ملدیاں ہن تے ہر جوڑے تکاں دا قافیہ وکھرا ہے۔

جنگ نامے دی بولی ٹھیٹھ پنجابی تے مانجی ہوئی ہے۔ بیانن سادہ تے سرل ہے۔ فارسی عربی دے شبد کافی آؤندے ہن شبداں دی جڑت ڈھکویں ہے۔ حسن دی موت اتے جد زینب کیرنے پاؤندی ہے تاں ایہہ کرنا رس دا سکھر ہے۔ ‘لکڑی ہووا جل بجھاں، لون ہووا گل جاں
تیری جمن رات توں سائیاں۔ بل بل جاں۔`

جنگ نامہ حامد

حامد شاہ (جنم 1161 ہِ.) نے جتھے ‘ہیر حامد` رچی ہے اتے ‘اکھبارِ-حامد`، گلزارِ حامد` ‘تفصیر حامد` آدی جہے اسلامی گرنتھ بنائے ہن۔ اسنے جنگ نامہ حامد 1181 ہِ. وچّ شروع کیتا اتے 1191 ہِ. ارتھات دس سالاں وچّ (1769-1779 ای.) مکمل کیتا۔ ایہہ جنگ نامہ بہت مشہور ہویا۔ ‘جنگ نامہ` وچّ اوہ اس دے رچنکال ول اس طرحاں سنکیت کردا ہے، ‘کیتا سی ایہہ شروع جاں عمر سی آہیویہ کیتا جدوں تمام سی عمر آہی سی تریہ دساں برماں وچّ آکھیا قصہ جوڑ تمام۔` ایہہ جنگ نامہ امام حسن تے حسین دوہاں دی شہادت دا قصہ ہے۔ جتھے واراں دے رچنہارے اکھیں ویکھکے درش چڑھن تے وتھیا ورنن کردے ہن، اتھے جنگ نامہ لکھن والے سفنیاں تے سنکلپاں توں کم لیندے ہن۔ حامد نال جنگ نامہ-کاوَ اٹھارویں صدی وچ سکھر تے پجدا ہے۔

جنگ نامہ شاہ مہمد

ہند پنجاب جنگ دے سمکالی کوی شاہ محمد نے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے موت مگروں سکھ-راج دے دکھانت نوں اتہاسک کاوَ دے روپ وچّ اللیکیاں ہے۔ اسلامی پرمپرا انوسار ایہہ جنگ نامہ کرنا رس توں آرنبھ ہو کے کارن کارج روپ وچّ ویر رسی گھٹناواں دا الیکھ کر کے کرنا رس وچ ہی سماپت ہو جاندا ہے۔ جنگ نامہ ساہت وچّ اسنوں وشیش مہتو ملیا ہویا ہے۔ “سدا نہیں جوانی تے عیش ماپے
سدا نی جے بال وریس میاں۔"
اس جنگ نامے وچّ پنجابیاں دی ہار ہندی ہے۔ ایہہ ویردکھانت ہے، اک تراسدی ہے، اس لی کرنا رس دا میل سبھاوک بن گیا ہے۔ مہابلی رنجیت سنگھ دی اتھاہ شکتی، جس نال اسنے ملتان، کشمیر پشور، چمبا، جموں، کانگڑا آدی کھیتراں نوں جت کے پنجاہ ورھے راج کیتا دی پرشنسا کیتی ہے۔ اج ہووے سرکار تاں ملّ پاوے،
جہڑیاں خالصے نے تیغاں ماریاں نے۔
اس جنگ نامے نوں دے مکھ بھاگاں وچّ ونڈ سکدے ہاں۔ جدھّ دا کارن-بھاگن اتے جدھّ دا کارج بھاگ۔ ایہہ دوجا بھاگ 47 ویں بینت توں آرنبھ منیا جا سکدا ہے۔ ہن دولی جدھّ دیاں تیاریاں آرنبھ ہو گئیاں۔ انت وچّ۔ جھنڈے نکلے کوچ دا حکم ہویا، چڑھے سورمے سنگھ دلیر میاں۔
چڑھے پتّ سرداراں دے چھیل بانکے
جیسے بیلیو نکلدے شیر میاں۔
فرنگیاں تے سنگھاں دی اس لڑائی وچّ کوی نے دوہاں دھراں دی بہادری دا ورنن کیتا ہے۔ یدھ چترن کتھا پردھان ہے۔ ایہہ اک اتہاسک پربندھ کاوَ ہے۔ جس وچّ کوی دا دھیان اتہاسک دکھانت ول رہا ہے۔

اس طرحاں اسیں دیکھدے ہاں کہ جنگ نامیاں دی پرمپرا نے پنجابی بیر-کاوَ دے بھنڈار نوں بہت امیر بنا دتا۔

پسکت سوچی

1. بھائی کانھ سنگھ (پنجابی ساہت دا الوچناتمک اتہاس) پیپسو بک ڈپو، پٹیالہ، پنہ نن- 219 2. حافظ محمود شیرانی (پنجابی ساہت دا الوچناتمک اتہاس) پیپسو بک ڈپو، پٹیالہ، پنہ نن- 219 3. شمشیر سنگھ اشوک (پنجابی ساہت دا الوچناتمک اتہاس) پیپسو بک ڈپو، پٹیالہ، پنہ نن- 221 4. ڈاکٹر. شہباج ملک (پنجابی ساہت دا سروت- مولک اتہاس) پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ، پبلیکیشن بیورو پنہ نن- 325۔ 5. شمشیر سنگھ اشوک (پنجابی ساہت دا الوچناتمک اتہاس) پیپسو بک ڈپو، پٹیالہ، پنہ نن- 224 6. پنجاب یونیورسٹی (پنجابی ساہت دا اتہاس -بھاگ تیجا سریندر سنگھ کوہلی) 7. پنجابی سہت دی اتپتی تے وکاس (ڈاکٹر. پرمندر سنگھ، کرپال سنگھ کسیل ڈاکٹر. گوبند سنگھ لامبا) 8. ساہت دے روپ (ڈاکٹر. رتن سنگھ جگی) 9. پنجابی ساہت دی جان-پچھان - (پرتپال سنگھ) 10. پنجابی ساہت دا پنر ملانکن (ایشر سنگھ تانگھ)