پاکستان وچ پنجابی روزوار اخبارات
پاکستان وچ پنجابی روزنامیاں دی روایت بہت لمبی چوڑی یا پرانی نہیں۔ گرمکھی لپی وچ بہت سارے روزنامے تے رسالے بیتے ڈیڈھ سو سال توں نکل رہے نیں پر شاہ مکھی لپی وچ پاکستان بنن توں پہلاں سوائے ”امرت پتریکا“ ناں دے اخبار تے دو ماہنامیاں ”سارنگ“ تے ”پنجابی دربار“ دے‘ ہور کوئی رسالا نظر نہیں آوندا۔ پاکستان بنن توں بعد وی کنا ای چِر ایہو صورتحال رہی۔ پہلا ادبی ماہناما ”پنجابی“ دے ناں نال 1951 وچ نکلیا جد کہ پہلا روزناما بہت بعد وِچ ساہمنے آیا۔
باقاعدا پنجابی روزنامے توں پہلاں اردو اخباراں وچ پنجابی صفحے شروع ہوئے۔ جیہناں وچ زیادا تر ادبی مواد شائع کیتا جاندا سی۔ ریکارڈ دے مطابق 1949 وچ شروع ہون والے روزوار ”آغاز“ نے سَبھ توں پہلاں چار صفحے دا ہفتاوار پنجابی ضمیما شائع کرنا شروع کیتا سی۔ ایہ اخبار چھیتی ای بند ہو گیا۔ بعد وچ اردو اخبار ”امروز“ نے وی ایس رِیت اُتے عمل کیتا تے 1952 وچ ”گل بات“ دے ناں نال پنجابی حِصّا شروع کیتا جیہدے وچ ادبی مواد چھاپیا جاندا سی۔ ایہ 1966 وچ پورے صفحے دا رُوپ وٹا گیا جو اتوار (چھٹی) والے دیہاڑ چَھپدا سی۔ 1993 وچ اخبار بند ہون تک ایہ صفحا کِسے نہ کِسے روپ وچ چَھپدا رہیا۔ کدی ادّھا صفحا تے کدی میگزین دے دو صفحیاں دے روپ وچ۔ ایہ کِسے اردو اخبار وچ سَبھ توں لمبے چِر تک چھپن والا پنجابی صفحا ثابت ہویا۔ لاہور توں چھپن والے اردو اخبار ”ہلال پاکستان“ نے کچھ چِر ہفتاوار پنجابی صفحا جاری کیتا۔ پشاور توں نکلن والے اخبار ”بانگ حرم“ نے وی 1962 وچ اک صفحا پنجابی لئی وقف کیتا جیہدے اُتے ہندکو لہجے دا اثر نمایاں سی۔ 1980 دے لگ بھگ غلام مصطفا بسمل دِیاں کوششاں نال روزوار ”مغربی پاکستان“ نے وی پنجابی صفحا شروع کیتا۔ ایہدے کافی چِر بعد روزوار ”خبریں“ وچ پنجابی صفحا چھپن لگ گیا۔ ایس اخبار وچ ایہ صفحا کئی سال دی بندش توں بعد دوبارا 2016 وچ شروع کیتا گیا اے۔ اردو اخبار ”جنگ“ وچ تنویر ظہور تے حسین شاد دا اک پنجابی کالم ادبی صفحے اُتے کافی چِر چَھپدا رہیا۔ ہور اردو اخباراں وچ وی کِسے سیاسی مسئلے اُتے کوئی پنجابی نظم شائع کر دِتی جاندی سی تے ایہ سلسلا پاکستان بنن توں پہلاں دا چلدا آ رہیا سی۔
روزوار ”سجن“ لاہور[سودھو]
جتھے تک پنجابی زبان وچ پورا اخبار نکلن دا تعلق اے‘ مختلف لوکاں دے دل وچ ایہدی سدھر تاں موجود سی پر اخبار کڈھنا اک وڈا کم اے جیہدے واسطے چوکھے سرمائے دے نال نال بہت سارے ہور وسائل دی وی ضرورت ہُندی اے۔ پنجابی سیوکاں کول جذبا تے موجود اے پر وسائل نہیں۔ کچھ پنجابی سیوکاں نے سوچیا کہ وڈے تے بوہتے صفحیاں دے اخبار دی بجائے چار ک صفحے دا اخبار شروع کیتا جاوے تاکہ پنجابی اخبار دی تھوڑ تے ضرورت کِسے حَد تک پوری ہو سکے۔ ایہی سوچ روزوار ”سجن“ دے اجرائ دا باعث بنی۔
لارنس روڈ لاہور توں انگریزی دا اِک ہفتاوار رسالا ”ویو پوائنٹ“ دے ناں نال نکلدا ہُندا سی جیہدے وچ معروف پنجابی سیوک شفقت تنویر مرزا توں وَکھ حسین نقی تے ظفر یاب احمد وی کم کردے سن۔ حسین نقی دی مادری زبان اردو اے۔ اوہناں دا جنم لکھنئو وچ 1936 وچ ہویا۔ سکول ریکارڈ وچ اوہناں دی تاریخ پیدائش 23 جون 1938 لِکھی ہوئی اے۔ حسین نقی مادری زباناں دے حمایتی سن تے لاہور وچ سندھی اخبار ”عبرت“ دی نمائندگی وی کردے رہے سن۔ ایہناں سارے کارکناں نے پنجابی اخبار دے حوالے نال سوچیا تے انج پنجابی اخبار ”سجن“ پاکستان وچ پنجابی دا پہلا روزوار بن کے نکلیا۔ حسین نقی نوں کئی لوکاں نے کہیا کہ اوہناں نے اردو بولیندڑ ہو کے پنجابی اخبار کیوں کڈھیا۔ جواب وچ حسین نقی دا ایہی کہنا ہُندا سی کہ اینے سارے پنجابی بولیندڑ، اردو اخبار کڈھدے نیں، اوہناں نوں کوئی کچھ نہیں آکھدا۔ جے اک اردو بولن والے نے پنجابی اخبار کڈھ لیا تاں کیہ ہو گیا۔
وڈا مسئلا ایہ سی کہ اخبار واسطے سرمایا کوئی نہیں سی۔ ایہدے لئی حسین نقی نے اپنے 30 دوستاں نوں آکھیا کہ اوہ اخبار لئی دس دس ہزار رپئے دین۔ ایہناں وچ عبدالحمید چھاپڑا، راحت نسیم ملک، ڈاکٹر مبشر حسن، عاصمہ جہانگیر، فخر زمان، زہرا نقی وغیرا دے ناں شامل سن۔ اخبار کڈھن دے چاہیوان 10 بندیاں نے دس دس ہزار رُپئے دِتے جد کہ لوکاں کولوں چندا وی اکٹھا کیتا گیا تے ایہدے نال نال ”سو رُپیا سو دِن“ دی سکیم وی شروع کیتی گئی۔ ایہ کارڈاں دی سکیم سی‘ اک کارڈ سو ُرپئے دا سی تے سو رُپئے دا کارڈ خریدن والیاں نوں سو دن لئی اخبار ملنا سی۔ نقی ہوراں اک ملاقات وچ دسیا کہ اخبار واسطے شروع وچ کل 3 لکھ رپئے کٹھے ہوئے جد کہ سو رپیا سو دن دی سکیم توں اک لکھ وکھرا کٹھا ہو سکیا۔ منصوبا ایہ سی کہ پورے 100 دن لئی اخبار کڈھیا جاوے تاں جے ایہ تاثر دُور ہو سکے کہ پنجابی سنجیدا اظہار دی زبان نہیں۔ حسین نقی ہوراں دے بقول جدوں پنجابی اخبار دی گل کیتی تاں اردو اخبار دے مالک مجید نظامی نے نَک وٹ کے اپنی ای مادری زبان بارے آکھیا کہ پنجابی ”ذومعنی“ زبان اے۔ جواب وچ اوہناں نوں اردو دے دو تن ذومعنی فقرے بولے گئے تاں اوہناں دی زبان بند ہو گئی۔
لاہور وچ کوئنز روڈ اُتے کرائے دا اک دفتر لے کے کم شروع ہوگیا۔ اخبار وچ سارے پرچاکار بغیر تنخاہ دے کم کردے سن تے اوہناں نوں صرف دو ویلے دی روٹی تے چاہ ملدی سی۔ اخبار دے پہلے چیف ایگزیکٹو دے طور اُتے حسین نقی دا ناں چَھپدا سی تے ایڈیٹر دے طور اُتے ظفریاب احمد دا۔ ظفریاب احمد بعد وچ انگریزی پرچاکاری لئی کم کردے رہے، فیر امریکا ٹر گئے۔ واپس پرتے تے 25 فروری 2006 نوں لاہور وچ وفات پائی۔
شفقت تنویر مرزا، راجا رسالو، نجم حسین سید، مقصود ثاقب، مشتاق صوفی، اقبال قیصر، زبیر احمد، الیاس گھمن، اکرم وڑائچ تے جمیل احمد پال ایہدے توں پہلاں پنجابی ادب وچ اپنا ناں بنا چکے سن۔ ایہ سارے باقاعدگی نال روزوار ”سجن“ نوں ویلا دیندے سن جد کہ کارکناں دی اک وڈی تعداد نویں سی جو باقاعدگی نال دفتر آوندے تے کم کردے سن۔ کچھ تے رہندے وی دفتر وچ ای سن۔ آخری دور وچ قیصر نذیر خاور ایہدے ڈپٹی منیجنگ ایڈیٹر رہے۔
”سجن“ دا پہلا شمارا 3 فروری 1989 نوں سامنے آیا۔
سجن اخبار دی ہیئت: سجن 4 صفحے دا اخبار سی جیہدا سائز اوس زمانے دے عام اخباراں مطابق 23x33/2 سی۔ پہلا صفحا قومی تے عالمی خبراں لئی وقف سی۔ دُوجے صفحے اُتے اداریا تے ہور مضمون ہُندے سن۔ تیجے صفحے اُتے نِکے شہراں دیاں خبراں ہُندیاں سن جد کہ کچھ چِر بعد ادّھے صفحے اُتے چار کالماں وچ مختلف ”پرت“ چھاپے جان لگے۔ جیہناں وچ عورتاں‘ بالاں‘ ادب تے ہور موضوعات بارے لِکھتاں ہُندیاں سن۔ چوتھا صفحا وی خبراں لئی وقف سی۔
”سجن“ دا میک اپ اردو اخباراں دے رائج میک اپ توں مختلف سی۔ ایہنوں انگریزی اخباراں ورگا رنگ دین دا جتن کیتا گیا۔ ایہدے وچ نہ تاں ریورس (کالی پٹی وچ چِٹی لکھائی) سرخیاں ہُندیاں سن تے نہ ای سکرین والیاں سُرخیاں۔ ضِمنی سُرخیاں تے خبراں دے بقیے دین دا رواج وی نہیں سی۔ انگریزی اخبار ونگوں پوری خبر اِکو تھاں اُتے دے دِتی جاندی سی۔ ایس پاروں پورے صفحے اُتے وَدھ توں وَدھ درجن، ڈیڈھ درجن خبراں ای آ سکدیاں سن۔
اوس زمانے وچ کمپیوٹر ہجے عام نہیں سی ہویا تے سارے ای اخبار ہتھ نال لکھے جاندے سن۔ سجن وِچ 20 دے لگ بھگ کاتب ہُندے سن جیہڑے پورا اخبار ہتھ نال لِکھدے سن۔ ریورس سُرخیاں نہ دین پاروں ”سجن“ دا باہرلا صفحا انگریزی اخباراں ورگا لگدا سی پر اردو اخباراں دے مقابلے وچ پِھکا پِھکا لگدا سی۔
پالیسی: پالیسی دے لحاظ نال سجن دا اُلار کھبّے پاسّے ول سی بلکہ ایہ اُلار کافی کرڑا سی۔ سجّے پکھ دیاں خبراں عام طور تے نہیں چھاپیاں جاندیاں سن۔
سجن کوئی 20 مہینے نکلدا رہیا۔ اگست 1990 وچ ایہ بند کر دِتا گیا۔
”سجن“ بند ہون دے اسباب[سودھو]
”سجن“ اخبار نکلیا تاں ایہدا بہت چنگا سواگت ہویا۔ ایہنوں ہر پاسیوں پسندیدگی مِلی۔ پنجابی اخبار ایتھے اک نویں گل سی جیہنے بہت سارے لوکاں نوں پنجابی زبان نال جوڑیا تے اوہناں وچ نویں رُوح پُھوکی۔ ایہدا سواگت خاندان وچ ہون والے پہلے بال ورگا ہویا۔ پنجاب وچ ای نہیں، سندھ، کراچی تے پشاور وچ وی ایہدی چرچا ہوئی۔ ایہدے باوجود سجن دا سفر کامیابی دے نال نال ناکامی دا سفر وی بن گیا۔ 20 مہینے بعد ایہ بند ہویا تاں ایہدے کارکن‘ جو بغیر تنخاہ کم کردے سن‘ رو رہے سن۔ ”سجن“ دا بند ہونا پنجابی سیوکاں واسطے وڈا دھچکا وی سی تے کچھ لوکاں دا خیال سی کہ ہُن لمےب چِر تک کوئی وی پنجابی اخبار کڈھن دا ناں نہیں لوے گا۔ بھاویں پنجابی سیوکاں نے ایہ اندازا غلط ثابت کر دتا۔
”سجن“ بند ہون دے کچھ کارن انج نیں۔
معاشی اسباب:[سودھو]
.1 سجن بند ہون دا وڈا تے بنیادی کارن معاشی مسئلا سی۔ اخبار کڈھنا وڈے سرمائے دا کم اے۔ ایہنوں جاری رکھن واسطے وی وڈا سرمایا چاہیدا ہُندا اے۔ اخبار جاری رکھن لئی جیہڑا سرمایا چاہیدا ہُندا اے، اوہ اِشتہاراں دے ذریعے حاصل کیتا جاندا اے۔ ”سجن“ دی پالیسی دی وجہ نال پنجاب حکومت نے ایہنوں کوئی اِشتہار نہیں دِتا جد کہ مادری زبان بارے پنجابیاں دی روایتی بے حسی پاروں پرائیویٹ اشتہار وی بہت تھوڑے مِلے۔ حیرانی دی گل تے ایہ اے کہ حسین نقی دے ذاتی تعلقات پاروں سندھ حکومت نے ”سجن“ اخبار نوں 3 ک لکھ دے پیشگی ادائیگی دے اشتہار دِتے پر پنجاب حکومت ولوں خموشی رہی۔ حسین نقی دے اک دوست پبلک ریلیشنز دے محکمے وچ تعینات سن۔ اوہناں نے اشتہار دِتا تاں اوہناں دی چنگی بھلی کھچائی کیتی گئی جس پاروں اوہ پاسے ہو گئے۔ اوس سمے دی وفاقی حکومت ولوں کچھ امداد کیتی گئی تے پریس انفارمیشن دے محکمے نوں اشتہار دین لئی آکھیا۔ پر اک اخبار واسطے ایہ سارا کچھ بہت تھوڑا سی۔ ”سجن“ جماندرو ای معاشی مسئلیاں دا شکار ہو گیا۔
کھبّے دھڑے دی پالیسی: سجن کھبّے دھڑے دا ترجمان سی۔ پنجاب وچ اوس ویلے جیہڑی حکومت سی اوہ سجّے دھڑے دی ہمدرد سی۔ سجن اپنی اِکپاسی پالیسی پاروں پنجاب حکومت دی حمایت توں محروم رہیا۔
خالص پنجابی زبان دی ورتوں: سجن وچ کم کرن والے کئی لوک اخبار وچ ”خالص“ پنجابی زبان ورتن دے حمایتی سن تے ورتدے وی سن۔ دنیا بھر وچ اخبار دی زبان، ادبی زبان نہیں ہُندی۔ اخباری زبان اوہ ہُندی اے جیہڑی گلیاں بازاراں دی زبان ہووے۔ ایہ مخلوط تے ملاوٹی زبان ہُندی اے۔ ”سجن“ وچ ورتی جا رہی زبان شہری لوکاں نوں بہت مشکل لگدی سی۔ ایہ مشکل زبان وی سجن دی مقبولیت دی راہ وچ روک بن گئی۔
قیمت ودھائی جانی: مالی مشکلات پاروں سجن دا مُل کچھ چِر بعد اِک رُپئے توں ودھا کے اک دَم دو رُپئے کر دِتا گیا۔ ایہ گَل وی سجن دے حق وچ نقصان دہ ثابت ہوئی۔ بعد وچ قیمت گھٹائی گئی پر ایہدا کوئی فائدا نہیں ہو سکیا۔
پنجابیاں دی روایتی بے حسی: اپنی زبان دی ناقدری تے ایہدے بارے بے حسی دا رویّا اصل چیز اے جیہنے روزوار ”سجن“ نوں بِن موت مار دِتا۔ اخبار واسطے ضروری ہُندا اے کہ اوہ لوکائی دا دھیان اپنے ول کِھچّے۔ پنجابیاں نوں اپنی زبان وچ کوئی کشش محسوس نہیں ہُندی تے اوہناں نے ایہدے عظیم کلاسیکی ادب نوں‘ جیہنوں ساری دنیا مَندی اے‘ اکھوں اولھے کر چھڈیا اے۔ ایہو جہی قوم کولوں اک اخبار دی سرپرستی دی توقع وی نہیں کیتی جا سکدی۔
سجن دے اثرات[سودھو]
اُپرلے سارے معاملیاں دے باوجود ”سجن“ پاکستان وچ روزوار پنجابی صحافت دا پہلا نمونّا سی۔ ایہ اک بھرواں اخبار سی۔ ایہنے ایہ سوچ ختم کیتی کہ پنجابی وچ اخبار نہیں نکل سکدا یا پنجابی وچ سنجیدا گَل نہیں ہو سکدی۔
”سجن“ نے پنجابی وچ سنجیدا موضوعاں اُتے لِکھن دی روایت نوں اگے ودھایا۔ کارکن صحافیاں دی اک کھیپ تیار کیتی۔ ایہناں وچ بہت سارے کارکن بعد وچ اردو تے انگریزی اخباراں وچ وی گئے۔ سَبھ توں وَدھ کے ایہ کہ ”سجن“ توں رہنمائی تے ہلاشیری لیندے ہویاں ہور لوکاں نے وی بعد وچ پنجابی اخبار کڈھن دا تجربا کیتا۔ ہُن جے اِکّا دُکّا پنجابی اخبار نظر آوندے نیں تاں ایہناں دا موڈھی ”سجن“ ای اے۔
روزوار ”بھلیکھا“ لاہور[سودھو]
”بھلیکھا“ دا لفظ عام کر کے منفی معنیاں وچ ورتیا جاندا اے پر پنجابی محاورے مطابق ”بھلیکھا کڈھنا“ مثبت معنے وچ آوندا اے تے ایہو ایس ناں دا جواز اے۔ ”بھلیکھا“ پنجابی دا اوہ روزوار اے جیہنے لہندے پنجاب وچ سَبھ توں لمبی عمر پائی تے ہجے تک نکل رہیا اے۔ ایہدے چیف ایڈیٹر تے مالک مدثر اقبال بٹ نیں۔
مدثر اقبال بٹ‘ اِک تعارف:[سودھو]
مدثر اقبال بٹ دا تعلق پچھوں وزیرآباد نال اے۔ اوہ 21 اگست 1955 نوں وزیرآباد دے قصبے احمد نگر وچ پیدا ہوئے۔ سرکاری کاغذاں وچ تاریخ پیدائش ہور لکھی ہوئی اے۔ اوہناں دے والد حکیم سن، اپنے والد دے اکلوتے پتر سن جد کہ آپ دی اک اکلوتی بھین وی نیں۔ مدثر اقبال بٹ نے ابتدائی تعلیم گورنمنٹ ہائی سکول احمد نگر توں حاصل کیتی۔ میٹرک توں بعد لاہور دے مختلف اردو اخباراں دی ناما نگاری شروع کیتی جیہناں وچ روزوار ”نوائے وقت“ ذکر جوگ اے۔ ہفتاوار ”چٹان“ وچ وی کالم لِکھے۔ اوہناں نوں اردو دے شعلا بیان پرچاکار شورش کاشمیری دی صحبت وچ رہن دا شرف وی مِلیا۔ مدثر بٹ ہوراں دا پہلا ویاہ 1983 وچ ہویا۔ اوہ 1987 وچ لاہور آ گئے۔ کجھ چِر ”مشرق“ تے ”نوائے وقت“ ورگے اردو اخباراں وچ نوکری کردے رہے۔
لاہور آ کے مدثر اقبال بٹ ہوراں اردو مہیناوار ”سونیا“، ہفتاوار ”پوسٹ مارٹم“ تے پنجابی پندروار ”بھلیکھا“ دے ڈیکلریشن لئے۔ ”بھلیکھا“ 1993 وچ ہفتاوار رسالے وجوں شروع ہویا۔ اپنے کھڑکدار لہجے پاروں اوہ چھیتی ای جانے پچھانے پرچاکار بن گئے۔ مہیناوار ”سونیا“ سوسائِٹی میگزین سی جیہڑا چھیتی ای بند ہو گیا جد کہ باقی دو پرچے جاری نیں۔ بعد وچ اوہناں نے اپنے بھانجے عاطف ریحان بٹ دی ایڈیٹر شپ وچ مہیناوار ”ناگ منی“ وی جاری کیتا۔ کجھ چِر لئی پنجابی دا دوپہریا اخبار ”پنجابی“ وی جاری کیتا گیا۔
”بھلیکھا“ روزوار بنن دی راہ اُتے[سودھو]
”بھلیکھا“ پہلاں مہیناوار دے طور اُتے سامنے آیا جیہڑا بعد وچ پندروار تے فیر ہفتاوار ہو گیا تے فیر ایہنوں روزنامے دا رُوپ دِتا گیا۔ ایہ اوہ زمانا سی جدوں روزوار ”سجن“ نوں دم توڑیاں کئی سال ہو چکے سن تے سمجھیا جاندا سی کہ ہُن کوئی بندا پنجابی اخبار کڈھن دی جُرئت نہیں کرے گا پر دُوجی وار روزوار کڈھن دی ہمت مدثر اقبال بٹ نے کر دکھائی۔
روزوار ”بھلیکھا“ دا پہلا شمارا 1997 وچ پہلی رمضان والے دن سا منے آیا‘ ایہ 6 صفحے دا اخبار سی۔ صفحا نمبر 3تے 4 ادارتی لِکھتاں لئی وقف سن جد کہ باقی صفحے خبراں لئی۔ ادارتی صفحیاں دی ذمے داری جمیل احمد پال دے سپرد جد کہ خبراں دے صفحے اکرم شیخ دی ذمے داری سن۔ اکرم شیخ چنگے شاعر تے سیاسی تجزیا نگار ہون دے نال نال تجربا کار صحافی وی نیں۔ خبراں لئی مختلف ایجنسیاں دِیاں خدمات وی لئیاں گئیاں جد کہ مختلف شہراں وچ ناما نگار وی مقرر کیتے گئے۔ روزوار ”بھلیکھا“ پہلا پنجابی اخبار اے جیہنے کمپیوٹر کمپوزنگ دی ورتوں کیتی۔ ایس اخبار نے ”سجن“ وانگوں وکھرا انداز نہیں اپنایا بلکہ اردو اخباراں والا عوامی میک اپ اختیار کیتا۔ ایہدے وچ ریورس Reverse سُرخیاں وی لگدیاں سن تے دُوروں دیکھ کے ”بھلیکھا“ تے کِسے اُردو اخبار وچ فرق نہیں سی کیتا جا سکدا۔ ایس اخبار نے شروع دے تن چار ہفتے چھٹی والے دن 8 صفحے دا میگزین وی دِتا۔
پنجابی اخباراں دا سَبھ توں وڈا وسائل ہُندے نیں کیونکہ اشتہار بہت تھوڑے مِلدے نیں تے حکومتی سرپرستی وی نہیں ہُندی۔ مدثر اقبال بٹ ایس معاملے وچ کچھ کامیاب رہے تے ”بھلیکھا“ اپنا خرچا چلاوندا رہیا۔ 20 سال دے لگ بھگ عرصے وچ ایس اخبار نے کئی اُتار چڑھاء دیکھے نیں۔ مالی وسائل دی کمی پاروں لمبے چِر تک ایہ اخبار 6 دی بجائے 4 صفحے دا وی نکلدا رہیا اے۔ 2016 وچ ایہنوں 8 صفحے دا اخبار بنایا گیا۔
”سجن“ دے اُلٹ ”بھلیکھا“ نے ٹھیٹھ زبان دی ورتوں نہیں کیتی۔ ایہدے کارکن ایس گل دے قائِل سن کہ اخبار دی زبان بہت سوکھی ہونی چاہیدی اے جیہڑی ہر بندے دی سمجھ وچ آ جاوے۔ ایس لئی ”بھلیکھا“ وچ عام شہری پنجابی لکھی گئی۔ ایہ زبان اوہی اے جیہڑی دو چار لفظاں دے فرق نال اردو پڑھن والے وی سمجھ لیندے نیں تے مفہوم وچ کوئی دِقّت نہیں ہُندی۔
روزوار بھلیکھا، اج کل: اج کل ایہ اخبار نِسبتن بہتر حالات وچ اے تے 8 صفحے دا اخبار بن کے نکل رہیا اے جیہدے وچ رنگین ایڈیشن وی شامل ہُوندا اے۔ البتّا معیار پکھوں ایس اخبار اُتے سوال اٹھائے جاندے نیں۔ پنجابی اخبار دا اک کم پنجابی پڑھن والے دی تربیت کرنا وی اے جیہڑی نہیں کیتی جا رہی۔ اصل وچ ایہ کم وڈی اشاعت نال ای کیتا جا سکدا اے جیہڑی ہجے ممکن نہیں۔ پنجابی پرچاکاری اپنا وجود قائِم رکھن لئی ہتھ پیر مار رہی اے تے ہجے ایہدے کولوں کِسے لمبے چوڑے کردار دی توقع نہیں کیتی جا سکدی۔
روزوار ”خبراں“[سودھو]
پاکستان وچ پنجابی زبان دا تیجا اخبار ”خبراں“ اے۔ ایہ ضیاء شاہد نے شروع کیتا جو اُردو پرچاکاری دے حوالے نال اک جانیا پچھانیا ناں اے۔ ”خبراں“ اک وڈے ادارے ولوں شروع کیتا گیا اخبار سی جہدے وسائِل زیادا سن۔ ایہ کلّم کلّا اخبار سی جیہڑا اِکو ویلے تن شہراں توں شروع کیتا گیا تے رنگین چھپائی نال ایہدا آغاز ہویا۔
ضیاء شاہد، اک تعارف[سودھو]
ضیا شاہد دا پرچاکاری تجربا کوئی ادّھ صدی اُتے کھلریا ہویا اے۔ اُردو پرچاکاری وچ جِنے تجربے اوہناں نے کیتے نیں، کِسے ہور پرچاکار نے نہیں کیتے۔ اوہناں دا جنم 4 جنوری 1945 نوں شکارپور وچ ہویا جِتھے اوہناں دے والد ملازمت دے سِلسلے وچ رہندے سن۔ والد دی وفات توں بعد باقی گھر والیاں نال ضیاء شاہد آبائی شہر جلندھر چلے گئے۔ پر 1947 وچ اک واری فیر ہجرت کر کے پاکستان آونا پیا۔ مہاجر کیمپاں وچ کچھ دن گزار کے اوہناں دا پروار ہارون آباد، بہاول نگر آ گیا۔ ضیاء شاہد نے گورنمنٹ ہائی سکول ملتان توں میٹرک دا امتحان پاس کیتا۔ انٹرمیڈیٹ انٹر کالج گلبرگ، لاہور توں کرن مگروں اوہناں نے پنجاب یونیورسٹی وچ بی اے آنرز وچ داخلا لیا تے بعد وچ عربی تے اُردو وچ ایم اے کیتے۔ اوہناں نے حصولِ تعلیم دے زمانے وچ ای عملی پرچاکاری وچ قدم رکھ دتا سی۔ ”تسنیم“ تے ”حالات“ اخباراں وچ کم کردے رہے۔ اوہناں نے 1964 وچ ”اردو ڈائجسٹ“ وچ ملازمت شروع کیتی تے 7 سال اوتھے رہے‘ ڈائجسٹ وچ اوریجنل لِکھن دے نال نال اوہناں نے بہت سارے ترجمے وی کیتے۔ 1970 دے الیکشن توں کچھ پہلاں ”کہانی“ دے ناں نال اپنا پرچا شروع کیتا۔ ایس دوران مُلک ٹُٹ گیا، نوِیں حکومت نوں ضیاء شاہد دے خیالات وارا نہیں کھاندے سن جیس پاروں 74-1973 وچ اوہناں نوں سَت مہینے جیل وی رہنا پیا۔ 1978 وچ ضیاء شاہد نے اپنا ہفتاوار ”صحافت“ دے ناں نال شروع کیتا جیہڑا 3 سال نکلدا رہیا۔ اوہدی ہفتاوار اشاعت 64 ہزار تک اپڑ گئی جو اِک وڈی اشاعت سی۔ جدوں فوجی آمر ضیاء الحق دے دور وچ سینسر شپ لگی تاں اوہناں نے ایہ پرچا بند کر دِتا تے ”نوائے وقت“ اخبار وچ ملازمت شروع کرلئی۔ اوتھے اوہناں نے دو واراں وچ کل 9 سال ملازمت کیتی۔ 1981 وچ لاہور توں ”جنگ“ اخبار شروع ہویا تاں ضیاء شاہد اوہدے نال جڑ گئے تے مختلف حیثیت وچ کم کردے رہے۔
ضیاء شاہد نے 1989 وچ اکبر علی بھٹی نال رل کے ”پاکستان“ دے ناں نال اخبار کڈھیا۔ چھیتی ای ایہ اخبار اک لَکھ اشاعت دی حَد پار کر گیا۔ اکبر علی بھٹی کاروباری بندے سن تے اوہناں دا بنیادی شعبا پرچاکاری نہیں سی، اوہناں نال اختلاف توں بعد ضیاء شاہد نے اک پبلک لمیٹڈ کمپنی قائِم کرکے اوہدے سرمائے نال ”خبریں“ دے ناں نال 1992 وچ اردو روزناما کڈھیا تے ایہدی کامیابی لئی دن رات اِک کیتے۔ ایس کمپنی وچ 6 کروڑ دا سرمایا کمپنی ولّوں جد کہ اینے ای پیسے بینک کولوں قرض لے کے کل 12 کروڑ رُپئے سرمائے نال اخبار شروع کیتا گیا سی۔ ایہ اخبار لاہور تے اسلام آباد توں شروع کیتا گیا تے چھیتی ای ملتان توں وی ایہدا نکالا ہون لگ پیا۔ ہُن پشاور، کراچی تے سکھر توں وی ایہ اخبار نکل رہیا اے۔
سندھ وچ بچپن دا کچھ ویلا گزارن پاروں ضیاء شاہد نے سندھی لوکائی نال اپنی محبت دے اظہار لئی ”خبرون“ دے نال نال اپنے ادارے توں سندھی اخبار وی کڈھیا۔ پنجابی اخبار ”خبراں“ وی ایسے ادارے توں نکلیا جد کہ اوہناں دے مرحوم سپتر عدنان شاہد نے انگریزی دا اک اخبار وی The Post دے ناں نال کڈھیا سی جو اوہناں دی وفات پاروں بند ہو گیا۔ دُوجے پتر امتنان شاہد تے اوہناں دے سنگیاں ولوں اک ٹی وی چینل وی شروع کیتا گیا۔ ضیاء شاہد نے وَن سونّے اخبار تے رسالے کڈھن دے بھرویں تجربے کیتے۔ اوہ اک فعال پرچاکار سی۔ خبراں دے کال دے زمانے وچ اوہناں نے ”فورم“ راہیں خبراں بناون دا کامیاب تجربا کیتا۔ پرویز مشرف دور وچ اوہناں نوں ستارا امتیاز نال نوازیا گیا جد کہ نواز شریف دور وچ پرچاکاراں دی تنظیم CPNE ولوں لائف اچیومنٹ ایوارڈ وی دِتا گیا۔ اوہ آل پاکستان نیوزپیرز سوسائِٹی دے دو واری دو دو سال واسطے سینیئر وائِس پریزیڈنٹ وی رہے۔ ضیاء شاہد نے بہت ساریاں کتاباں تے پمفلٹ وی لِکھے جیہڑے زیادا تر سیاسی سن۔ ”خبریں“ وچوں اوہناں دے کالماں دی چون ”جمعہ خیر“ دے ناں نال کتابی رُوپ وچ چھپی جد کہ قائد اعظم دی زندگی بارے 360 واقعات بارے اک بھرویں کتاب وی آئی۔ سوائے ”خبراں“ اخبار دے، ضیاء شاہد دا زیادا تر کم اُردو وچ اے۔
پنجابی اخبار ”خبراں“ توں پہلاں اردو روزوار ”خبریں“ وچ 2002 وچ پنجابی صفحا شروع کیتا گیا جیہدے انچارج کہانی کار حسین شاد ہُندے سن۔ بعد وچ جدوں مکمل پنجابی اخبار ”خبراں“ شروع کیتا گیا تاں اوہی ایہدے پہلے ایڈیٹر بنے۔ اوہناں توں بعد جمیل احمد پال، کرامت علی مغل تے بیرا جی نے وارو واری ایہ ذُمے داری نبھائی۔
”خبراں“ ہیئت تے انداز[سودھو]
خبراں دا پہلا شمارا 31 مارچ 2003 نوں آیا۔ ایہ 6 صفحے دا اخبار سی۔ تصویراں رنگین سن جد کہ اداریے والے صفحے وچ ہیٹھلا ادھا صفحا روز شاعری واسطے وقف ہُندا سی جیس پاروں ایہ اخبار شاعراں وچ بہت مقبول ہویا۔ ضیا شاہد اک کامیاب سیلز مین دی طرحاں اخبار بیچن دا فن جاݨدے سی۔ اوہناں نے دیکھیا کہ پنجابی زبان پڑھن والے زیادا تر لوک شاعری پاروں پڑھدے نیں یا فیر آپ شاعر نیں ایس لئی اوہناں دے اخبار وچ وی شاعری دا پلّا بھارا رہیا۔ عام لوکاں دی پسند نوں سامنے رکھدے ہویاں ایس اخبار دے پہلے صفحے اُتے وی پنجابی کلاسیکی شاعری دی چون، مزاحیا قطعے تے نظماں چَھپدیاں سن۔ ”خبراں“ اک مکمل اخبار سی جیہڑا پالیسی پاروں بہت حَد تک غیر جانبدار نظر آوندا سی۔ ادارے دے وسیلے چنگے بھلے سن۔ اپنا پریس تے بِلڈنگ موجود سی جس پاروں ایہ رنگین چَھپ رہیا سی جد کہ لاہور دے نال نال اسلام آباد تے کراچی توں وی ایہدے ایڈیشن چھپدے رہے۔ ”خبراں“ نے دیکھدے دیکھدے کافی مقبولیت حاصل کر لئی تے ضیاء شاہد دا ناں پنجابی پرچاکاری دے حوالے نال وی جانیا جان لگیا۔ خبراں دے تن ایڈیشناں دی کل اشاعت شروع وچ ای اٹھ ہزار تک اپڑ گئی جو پاکستان وچ پنجابی دے حوالے نال چنگی بھلی اشاعت سی۔
ضیاء شاہد دا مزاج بہت چھیتی بدلدا سی جس پاروں ”خبراں“ وچ حسین شاد توں بعد جمیل احمد پال‘ کرامت علی مغل تے بیرا جی وارو واری بطور ایڈیٹر ذمے واریاں نبھاؤندے رہے۔ لگ بھگ ڈیڈھ سال نکلن توں بعد 2005 وچ ایہ اخبار پہلاں ڈمی ہوگیا تے فیر 30 جون 2006 نوں بند ہوگیا۔ 30 جون 2006 دی کاپی پنجاب پبلک لائبریری لاہور وچ موجود اے۔
اصل وچ سوائے ضیاء شاہد دے، پنجابی اخبار کڈھن وچ ہور کوئی وی اوہناں دے نال نہیں سی۔ ایہ اوہناں دا ذاتی شوق سی جد کہ اوہناں دی اپنی اولاد وچوں کوئی وی ایہدے حق وچ نہیں سی بلکہ ایہنوں ویلے تے پیسے دا ضیاع سمجھیا جاندا سی۔ اوہناں دے دو پتراں وچوں وڈے عدنان شاہد عین جوانی وچ اچن چیتی فوت ہو گئے، ضیاء شاہد آپ بیمار ہو گئے تے اخبار وچ دلچسپی لین والا کوئی وی نہ بچیا جیہدے پاروں اخبار بندش دا نشانا بن گیا۔
ضیا شاہد دا پنجابی اخبار کڈھن دا شوق ”خبراں“ بند ہون مگروں وی برقرار رہیا۔ اوہناں نے اپنے اردو اخبار وچ ہفتاوار پنجابی صفحا فیر توں جاری کروا دِتا۔ دسمبر2016 نوں اوہناں نے مقامی ہوٹل وچ چونویں پنجابی لکھارِیاں تے کارکناں دا اک اکٹھ سدیا تے اوہناں نوں روزوار ”خبراں“ فیر توں جاری کرن دی اطلاع دِتی جو نِری اطلاع ای رہی۔
روزوار ”خبراں“ دا کردار[سودھو]
روزوار ”خبراں“ پاکستان توں نکلن والے پنجابی اخباراں وچوں سَبھ توں وَدھ کے معیاری میک اَپ رکھن والا اخبار سی۔ رنگین چھپائی نے ایہدی خوبصورتی نوں چار چَن لا دِتے سن۔ ایہ اکو ویلے تن شہراں توں نکلیا تے پنجابی پڑھن والے حلقے نوں اپنے نال کامیابی نال جوڑیا۔ ایہنے پنجابی پڑھن والیاں دا اک وڈا حلقا پیدا کیتا پر ایہدی بندش پاروں ساری کیتی کرائی محنت کھوہ کھاتے جا پئی۔ 2016 وچ اردو اخبار ”خبریں“ نے اک واری فیر پنجابی صفحا شروع کیتا گیا پر ایہ سِلسلہ وی چھیتی ای بند ہوگیا۔
روزوار ”لوکائی“ لاہور[سودھو]
پنجابی پرچاکاری وچ شاید ای کوئی اخبار یا رسالا اینے تھوڑے وسیلے نال میدان وچ آیا ہووے جِنا کہ روزوار ”لوکائی“۔ لوکائی دا ڈیکلریشن 2007 وچ مِل گیا سی جد کہ باقاعدا اشاعت داآغاز پہلی جنوری 2011 توں ہویا۔ ایہ بنیادی طور اُتے ”ون مین شو“ اے تے ایسا شو جہدے وچ ”ون مین“ وی وکھالی نہیں دیندا۔
روزوار ”لوکائی“ دے بانی دا ناں جمیل احمد پال اے جو پہلاں توں پنجابی سیوک دے طور اُتے جانے جاندے سن تے مہیناوار ”سویر انٹرنیشنل“ نوں 1997 توں جاری کرن توں پہلاں مختلف پنجابی اخبار رسالیاں وچ کم کر چکے سن۔ اوہ اکو اِک پنجابی پرچاکار نیں جیہناں نے پاکستان توں نکلن والے پہلے تن اخباراں، سجن، بھلیکھا تے خبراں وچ وی کَم کیتا۔
جمیل احمد پال دا جنم لالا موسا، ضلع گجرات وچ 21 مارچ 1958 نوں ہویا۔ اوہناں دے والد ایئرفورس وچ ملازم سن تے اوہ 9 بھین بھراواں وچوں دُوجے نمبر اُتے نیں۔ اوہناں دے دادا پڑھن دے بہت شوقین سن تے گھر وچ ہر قِسم دِیاں کتاباں تے رسالے آوندے سن۔ والد دی ملازمت پاروں جمیل احمد پال نوں مختلف شہراں وچ رہن تے تعلیم حاصل کرن دا موقع مِلیا۔ ایہناں وچوں اک شہر ڈھاکا (مشرقی پاکستان، اجوکا بنگلا دیش) وی اے۔ اوہناں نوں مُنڈاپے دے ساڈھے تن سال اوتھے رہن دا موقع ملیا۔ اوہناں دِناں وچ اوتھے بنگالی قوم پرستی دی تحریک زوراں اُتے سی۔ ایس گل نے جمیل احمد پال نوں وی پنجابی قوم پرست بنا دِتا تے عملی زندگی وچ آ کے اوہناں نے اپنی زندگی پنجابی لئی وقف کر دِتی۔ اوہناں نے 1974 وچ میٹرک پاس کرن توں بعد شاعری شروع کیتی پر چھیتی ای نثر وَل آ گئے تے کہانی نوں اپنا میدان بنایا۔ ایس ویلے تک دو درجن دے لَگ بَھگ کتاباں اوہناں دے کریڈٹ اُتے نیں جیہناں وچ افسانے (کہانی) سفرنامے تے ترجمے دا کم زیادا اے۔
جمیل احمد پال نے ایف اے کرن توں بعد ریلوے وچ ملازمت کر لئی۔ ایس دوران بی اے تے ایم اے پرائیویٹ طور اُتے کیتے۔ ایم اے پنجابی توں بعد اوہناں نے گورنمنٹ کالج ساہیوال توں پنجابی دے لیکچرر دے طور تے تدریسی زندگی دا آغاز کیتا۔ بعد وچ اُردو تے سیاسیات وچ وی ایم اے کیتے تے شریف کنجاہی دیاں پنجابی خدمات بارے مقالا لکھ کے پی ایچ ڈی کیتی۔ ساہیوال تے گجرانوالا ملازمت کرن توں بعد جولائی 1994 وچ اوہناں دی پوسٹنگ ایف سی کالج لاہور ہو گئی تے جنوری 1999 وچ شالیمار کالج لاہور آ گئے۔ ایتھوں ای اگست 2018 وچ پروفیسر دے طور اُتے ریٹایر ہوئے۔
جمیل احمد پال نے 1980 وچ مہیناوار ”لہراں“ وچ اسسٹنٹ ایڈیٹر دے طور اُتے پرچاکاری دا آغاز کیتا۔ روزوار ”سجن“ نکلیا تاں اوہدے واسطے کَم کردے رہے۔ بعد وچ الیاس گھمن نال رل کے مہیناوار/پندروار ”رویل“ جاری کیتا۔ 1997 وچ اپنا مہیناوار ”سویر انٹرنیشنل“ جاری کیتا۔ ”بھلیکھا“ اخبار وچ کچھ چِر ادارتی صفحے دی ایڈیٹرشپ تے کالم نگاری کیتی۔ 2004 وچ ایہی کم روزوار ”خبراں“ لئی کیتا۔
روزوار ”لوکائی“ آغاز تے انداز[سودھو]
سرکاری ملازم ہون پاروں جمیل احمد پال اخبار دا اجراء ذاتی طور اُتے نہیں کر سکدے سن ایس لئی ایہدا اجازت ناما نِکے بھراء اعجاز احمد پال دے ناں نال لیا گیا جو آپ ماہر تعلیم ہون دے نال نال پنجابی لکھاری تے شاعر نیں تے اوہناں دے کریڈٹ اُتے دو کتاباں نیں۔
روزوار ”لوکائی“ دا پہلا شمارا پہلی جنوری 2011 نوں سامنے آیا۔ ایہ چار صفحے دا اخبار اے۔ کافی حَد تک اُردو اخباراں نال رلدا ملدا اے، تھوڑے صفحیاں وچ وَن سَونّا مواد دین دا جتن کیتا جاندا اے۔ ایہدے پہلے صفحے اُتے قومی تے بین الاقوامی خبراں ہُندیاں نیں، دُوجا صفحا ادارتی صفحا ہُندا اے جیہنوں دو حِصیاں وچ ونڈیا گیا اے۔ اُتلے اَدّھ وچ سجّے پاسّے دو کالمی اداریا تے باقی چھے کالماں وچ حالاتِ حاضرا بارے مضمون جد کہ تھلڑے ادّھے صفحے وچ مختلف معلوماتی مضمون ہُندے نیں۔ تیجا صفحا بقیے دین لئی وقف اے۔ ایس صفحے اُتے کارٹون تے اِک قطعا وی ہُندا اے جیہنوں ڈاکٹر رزاق شاہد لِکھدے نیں۔ کدی کدی کوئی مضمون وی آ جاندا اے۔ اخبار دی زبان بہت سادا تے عام فہم اے جیہڑی کِسے وی پڑھن والے دی سمجھ وچ آ جاندی اے۔ ادارتی صفحے اُتے مضمون تے کالم نِسبتن بہتر ہُندے نیں جیہڑے زبان دے غیر علمی ہون دا تاثر دُور کردے نیں۔ پنجاب تے پنجابی دء متعلق معاملات بارے لِکھتاں نوں مضموناں تے اداریے وچ ترجیح دِتی جاندی اے۔
روزوار ”لوکائی دا چوتھا صفحا دو حِصیاں وچ ونڈیا ہُندا اے۔ اُتلے اَدّھ وچ خبراں جد کہ تھلڑے اَدّھ نوں دو حِصیاں وچ وَنڈ کے ادّھا حِصا (چوتھائی صفحا) کھیل تے ادّھا حِصا رہتل تے شوبز خبراں لئی وقف ہُندا اے۔ ایہ اخبار نیٹ اُتے وی پڑھیا جا سکدا اے۔ ایہدی ویب سائیٹ: www.lokaai.com
روزوار ”پنجابی زبان“[سودھو]
روزوار ”پنجابی زبان“ اصل وچ مدثر اقبال بٹ دے دوپہریا پنجابی اخبار کڈھن دے شوق دا نتیجا سی۔ ایہ روزوار ”بھلیکھا“ دا ای اک پڑچھاواں اے۔ ڈیڈھ دو مہینے ”بھلیکھا“ اخبار دے دفتروں ای ایہدا نکالا ہُندا رہیا۔ اخبار دا عملا سارا اوہی سی، خبراں وی زیادا تر اوہی ہُندیاں سن جیہناں وچ بعد دِیاں تازا خبراں شامل کر دِتیاں جاندیاں سن۔ چار صفحے دا ایہ اخبار 2014 وچ نکلدا رہیا تے فیر غیر سنجیدگی دی نذر ہو کے دم توڑ گیا۔