گرمکھی لپی

گُرمُکھی لِپی پنجابی زبان دی اک لپی اے جیہڑی کھبیوں سجے پاسے نوں لکھی جاندی اے۔ گرمکھی دا مطلب اے گرو دے مونھ آلی ۔ لکھائی دا ایہ نظام براہمی لپی توں لیا گیا اے۔ ایہہ لپی چڑھدے پنجاب وچ ورتی جاندی اے۔ سِکھاں دی مذہبی کتاب گرنتھ صاحب دے 1430 صفحے گرمکھی وچ ہی لکھے گئے نیں۔

ایس لپی وچ 10 سور /ا، آ، اِ، ای، او، ؤ، اے، اے، او، ؤ/ تن سور-واہک (،ا،) تے 29 وئنجن نیں۔/گھ، جھ، ڈھ ،دھ، بھ/ نادی-مہانپران دھنیاں ہون کرکے وئنجناں دی گٹھ توں باہر رکھے گئے نیں۔ پنجابی بولی دی گورمکھی لپی وی اس دیاں بھاشائی لوڑاں پوریاں کردی ہے۔ دوسرے ملکاں توں لوک پنجاب وچ آئے یا پنجابی بولی بولن والے دوسرے ملکاں وچ گئے تاں پنجابی بولی وچ ہور بولیاں دیاں دھنیاں تے لفظاں دا رلا ہویا ۔ پنجابی بولی نے جتھے دوسریاں بولیاں دے کئی شبداں نوں جیوں دا تؤں اپنایا اتھے اپنے سبھاء مطابق کجھ لفظاں وچ تھوڑی بوہتی تبدیلی نال وی لفظاں نوں اپنایا ۔ انگریزی زبان توں پہلاں اردو، عربی، فارسی بھاشائی لوکاں دے پنجاب آؤن تے اتھے ٹکن یا وچرن نال واپری۔ پنجابی دے آدی شاعر بابا فرید توں لے کے جدید شاعری یا وارتک لکھاریاں دے اس بھاشائی پچھوکڑ پاروں پنجابی بولی وچ دوسرے لفظاں دی ورتوں سبھاوک ورتارا رہیا ہے ۔ مغل سلطنت ویلے پنجاب سمیت بھارت دے راج حصے اتے دفتراں دی بولی اردو فارسی رہی۔ پنجابی دیاں ‘پینتی’ مول دھنیاں وچ پنج پیر بندی والیاں دھنیاں (ش، خ، غ، ز، ف) اردو فارسی دے اچارن واسطے رلیاں سن۔ ل دھنی بعد وچ ایجاد کیتی گئی۔ گرمکھی توں علاوا پنجابی لکھن لئی شاہ مکھی لپی دی ورتوں وی ہُندی اے۔

تریخ

ہر بولی نوں لکھتی روپ وچ وئکت کرن لئی لپی دی لوڑ ہُندی اے۔ بِنا لپی دے کِسے بولی دے لمبے مُستقبل دا تصور نہیں کیتا جا سکدا۔ پنجابی بولی دنیا دی باراں سبھ توں ودھ بولیاں جان والیاں بولیاں وچوں اک اے تے اس نوں لکھن لئی گورمکھی لپی ورتی جاندی اے۔ لفظ ‘گُرمکھی’ نے زیادہ اہمیت اس لفظ دے (سکھ) گروآں دے مکھ وچوں نکلے ہون دے اثر کارن حاصل کیتی ہے۔ ایہدے وچ کوئی شک نہیں کہ اکھر، گرو انگد دیوَ جی دے ویلے توں پہلاں (سگوں گرو نانک جی توں وی پہلاں) ہوند وچ سن۔ایہناں دا مول سروت برہمی وچ سی پر اس (حال) گُرمکھی لپی دی اتپتی گرو انگد دیوَ جی ولوں کیتی گئی منی جاندی اے۔ کچھ ودواناں دا مننا ہے کہ پینتی اکھری گرو انگد دیوَ جی نے بنائی پر ایہہ وچار صحیح نہیں لگدا کیونکہ اسیں گرو انگد دیوَ جی توں پہلاں گرو نانک دی رچنا پٹی دیکھ سکدے آں۔ ایہہ کیہا جا سکدا ہے کہ گرو انگد دیوَ جی نے اس لپی نوں پرچلت کرن وچ یوگدان پایا۔ ایہناں نے نہ صرف کچھ اکھراں نوں سودھیا تے کچھ اکھراں نوں دوبارہ ترتیب وچ وی کیتا بلکہ ایہنوں اک لپی دا سائز وی حاصل دتا ۔ اکھراں نوں ایہناں نے نواں سروپ تے نواں کرم حاصل کر کے ایہنوں تے خالص بنایا ۔ ایہناں نے ہر اکھر نوں پنجابی دیاں دھنیاں نال متعلق کیتا، سور جنھاں دی ورتوں نوں وی لازمی بنایا اتے جو شبد ستعینات بندے سن اوہناں نوں شامل نہیں کیتا گیا۔ صرف اوہناں شبداں نوں شامل کیتا گیا جیہڑے اس ویلے دی بولی جان والی بولی دیاں دھنیاں نوں ٹھیک روپ وچ بیان کر سکدے سن۔ کچھ لفظاں دی پنر ترتیب وی کیتی گئی سی۔ ‘س` تے ‘ہ` جیہڑے موزود اکھراں دی آخری پنکتی وچ سن، اوہناں نوں پہلی پنکتی وچ لیاندا گیا۔ ‘` نوں دوبارہ نویں اکھرکرم وچ پہلا ستھان حاصل کیتا گیا۔

گرمکھی براہمی لپی دے ٹبر دا حصہ اے۔ برہمی اک آریئن لپی ہے جیہڑی کہ آریئن لوکاں ولوں ترقی یافتہ کیتی گئی اتے مقامی ضرورتاں مطابق اپنائی گئی سی۔ اک وچار مطابق براہمی لپی 8ویں اتے 6ویں صدی عیسیٰ سابق دے درمیان پرچلت کیتی گئی سی۔ اتھے ساڈا ایہ مصلا نہیں اے کہ ایہ لپی غیرملکی سی جاں مقامی، مگر ایہہ ہن اپنے اندرونی تتھاں دے بنیاد تے قائم ہو چکیا ہے کہ ایہدا ناں کچھ وی ہووے، آریئناں کول لکھن کلا دا ودھان سی، جیہنوں کھلھ دلیھ نال مقامی لپیاں توں لیا گیا سی۔ ایرانیاں نے پنجاب اپر تیسری تے چوتھی صدی عیسوی سابق وچ حکومت کیتی سی۔ اوہ اپنے نال آرامی لپی لے کے آئے جیہنے خروشٹی دے ترقی وچ مدد کیتی اتے جہڑی پنجاب، گندھارا تے سندھ وچ 300 عیسوی سابق توں تیسری صدی دے وچالے عام ورتی جاندی سی مگر اس ویلے برہمی، پنجاب وچ اپنے ترقی ویلے کئی تبدیلیاں وچوں لنگھ کے عام طور تے خروشٹی دے نال ہی ورتی جاندی اے۔ بیکٹرئن (Bactrian) راجیاں دے سکیاں تے کشان حاکماں دے شلا لیکھاں اپر ایہ دوویں لپیاں حاصل نیں۔ نرسندیہ، برہمی اپنیاں عام اتے سدھیاں ریکھاواں دے کارن زیادہ حرمن پیاری سی؛ اس لئی کچھ ویلے وچ ہی اس نے کھروشٹھی دا ستھان لے لیا تے اکلوتی اجیہی لپی بݨ گئی۔ خُفیہ دَور (چوتھی تے پنجویں صدی) دوران ادبی تے تہذیبی سرگرمیاں دی ترقی نال، برہمی لپی ہور وی بہتر ہو گئی اتے ایہہ ہور وی وستار والی تے عام بݨ گئی۔

اس توں ترنت بعد، ایہدی ترقی خاص طور تے شمالی بھارت وچ ہوئی۔ ہر اک اکھر نوں سندر گولائی دے کے اتے ہر اک اکھر دے اپر چھوٹی لائن لا کے سندر سجاوٹی بنایا گیا۔ بھارتی لپی دی ایہہ حالت ‘کٹل’ وجوں جانی جاندی سی، جس توں مطلب مڑی ہوئی سی۔ کٹک وجوں سدھماترکا اتپن ہوئی جسدی اتری بھارت وچ بہت وڈے پدھر تے ورتوں کیتی جاندی سی۔ کجھ ودوان سوچدے ہن کہ ایہہ دوویں لپیاں نالوں نال ہوند وچ سن۔ چھیویں صدی توں لَے کے نوویں صدی تک سدھماترکا دی کشمیر توں وارانسی تَک بہت وڈے پیمانے تے ورتوں کیتی جاندی سی۔ سنسکرت تے پراکرت دی جگہ لینی شروع کرن والیاں پرادیشک بولیاں دے ابھار نال پرادیشک لپیاں دی گنتی بہت ودھ گئی سی۔ اردھناگری (مغرب)، شاردا (کشمیر) تے ناگری (دہلی توں پرے) ورتوں وچ آئیاں تے بعد وچ ناگری دیاں پرمکھ شاخاں دوویں شاردا تے دیوناگری نے پنج دریاواں دی دھرتی تے اپنا بول بالا کرنا شروع کر دتا۔ اسدا ثبوت غزنوی اتے غوری دے سکیاں توں ملدا ہے جو لاہور اتے دلیوکھے بنائے گئے سن۔ ایہہ وی منیا جاندا اے کہ عامَ (غیر-براہمن اتے غیر- سرکاری) انسان اپنے وہارک تے وپاری لوڑاں دی تکمیل لئی بہت ساریاں لپیاں دی ورتوں کردے سن۔ ایہناں وچونلنڈے اتے ٹاکرے دے اکھر بہت پرچلت سن۔

ایہناں پرچلت پرورتیاں دے کارن ودواناں نے گورمکھی لپی دے دیوناگری (جی۔ایچ۔اوجھا)، اردھناگری (جی۔بی۔سنگھ)، سدھماترکا (پریتم سنگھ)، شاردا (درنگر) تے عام طَور اُتے براہمی نال تعلقات قائم کرن دی کوشش کیتی اے۔ کجھ اس لپی نوں لنڈے نال متعلق کردے ہن اتے کجھ ہور اسنوں شاردا دی شاخا اتے چمبا اتے کانگڑا وچ ورتی جاندی لپی ٹاکری نال متعلق کردے ہن۔ حقیقت ایہہ ہے کہ اس لپی نوں اس نال متعلق اتے اپر ورنت ساریاں لپیاں دے تریخی حوالہ دے بنیاد تے سرجیا گیا ہے۔

کھیتری تے ہم عصر تلنا توں گرمکھی دے اکھراں دی بنتر واضع روپ وچ گجراتی لپی، لنڈا لپیاں، دیو ناگری لپی، شاردا لپی تے ٹاکری لپی نال ملدی ہے : اوہ یا تاں بلکل اوہدے ورگے نیں یا پورن روپ وچ اک سامان نیں ۔ اندرونی طور تے، گرمکھی دے ا،ہ،چ،نج،ڈ، ن،ن،ل اکھراں وچ 1610 ای۔ توں پہلاں شبد-جوڑ متعلق کجھ معمولی تبدیلیاں ہویاں سن ۔ انھیویں صدی دے پہلے ادھ وچ اگے ا، ہ اتے ل دے سروپانوچ تبدیلیاں آئیاں سن۔ کھرڑے جہڑے 18ویں صدی نال متعلق سن اوہناں دے اکھراں دے سروپ وچ ایہناں نالوں معمولی بھنتا ہے مگر ایہناں اکھراں دا جدید اتے پرانے سروپ 17ویں اتے 18ویں صدی دے اوہناں ہی لکھاریاں دے شبد-جوڑاں نال ملدا ہے۔ اس وچ اک ہور سدھار کیتا گیا؛ پہلاں اک رلگڈّ اکائی دے روپ ملن والیاں واک دیاں کوشگت اکائیاں دی علیدگی کیتی گئی۔ کافی بعد وچ اچارن چنھاں نوں انگریزی توں ادھارے لے لیا گیا اتے ایہناں نوں پورن ورام دے طور تے پہلاں ہی حال فل سٹاپ (۔) دے نال ہی اپنالیا گیا۔

گورمکھی لپی اک مطلب وچ اردھ-اکھری یے جیویں ‘ا’ کجھ ستھاناں تے وئنجن چنھاں وچ شامل کر لیا جاندا ہے۔ ایہہ ‘ا’ اکھر دے انت وچ اچاریا نہیں جاندا۔ جویں کہ کلھ اتے رام؛ ک کلھ وچ ک+ا دی پرتندھتا کردا ہے، جدوں کہ ل صرف مکتا اکھر دی پرتندھتا کردا ہے۔ ہور سور جو وئنجن توں پچھوں سور دے چنہ نال دکھائے گئے ہن گورمکھی اکھرکرم دے پہلے تن اکھر وی ہن۔ ایہناں وچوں پہلے اتے تیسرے اکھر نوں آزاد ڈھنگ نال نہیں ورتیا جا سکدا۔ اوہناں نال ہمیشاں ہی کوئی بھید سوچک چنہ جوڑ دتا جاندا اے۔ دوسرے اکھر نوں بناں چنھاں دے وی ورتیا جا سکدا اے اتے اجیہی حالت وچ ایہہ ‘ا’ انگریزی دے اباؤٹ (about) دے سمانارتھک ہو جاندا یے۔ بھید سوچک چنھاں نال کل سوراں دی گنتی دس بنائی گئی اے یعنی ، -، = و، و، ا، ا، ے، و،،ِ ی اتے ے۔ ایہناں سور یکت جنھاں وچ ‘ِ’ وئنجن توں پہلاں آؤندی اے (بھاویں اسنوں اچاریا بعد وچ جاندا یے)، - اتے = ہیٹھاں لکھے جاندے نیں: ا اتے ی وئنجن توں بعد: اتے ے، ے، و، و نوں وئنجن دے اپر لکھیا جاندا ہے۔ اسے طرحاں انناسکیکرن چنہ وی وئنجن دے اتے ورتے جاندے نیں بھاویں اصل وچ سور نوں انوناسک بناؤندے نیں۔ سارے سور-جنھاں نوں پنجابی وچ ‘لگاں ’ کیہا جاندا ہے۔ ‘>

سبھ توں پرانے ہے بھاویں شروع وچ اس لئی بندی دی ورتوں کیتی جاندی سی۔ سور-چنہ ‘ی’ اتے ‘=’ اشوک دے راج-سندیساں وچ اتے بعد دے شلالیکھاں وچ ملدے نیں۔

سارے گورمکھی اکھراں دی اک سامان اچائی ہے اتے ایہناں نوں دو برو برابر لیٹویاں ریکھاواں دے وچکار لکھیا جا سکدا ہے، صرف نوں چھڈّ کے (جہڑا اکھرکرم دا پہلا اکھر اے)، جسدی اپرلی مڑی ہوئی ریکھا اپرلی لائن توں اتے چلی جاندی ہے۔ کھبے توں سجے ول وی ایہناں دی تقریباً اکسمان اچائی ہے، صرف ا اتے گھ شاید باقیاں نالوں تھوڑے جیہے لمے نیں۔ پھر وی، سور-چنھاں دی اکھراں دے اپر اتے تھلے ورتوں ساریاں بھارتی لپیاں دی خاصیت اے جو چھپائی اتے ٹائیپ وچ کجھ اوکڑاں پیدا کردی ہے۔

اکھر دے سائز وچ اس ویلے کوئی وی تبدیلی نہیں واپردی جدوں اس نال کوئی سور-چنہ جاں بھید سوچک چنہ لگایا جاندا ہے۔ دو اکھراں دی پرتندھتا کرن والا صرف ہی اک اپواد ہے جس نال اک وادھو موڑ جڑیا ہون کر کے ایہہ دو اکھراں دی دھنی دیندا ہے۔ ایہہ صرف اکو لیکھاچتری روپ دا اداہرن ہے جو بہمتعلق دھنیاں دی پرتندھتا کردا ہے؛ دراصل اس سائز دی مذہبی پٹھزمین اے؛ عام طور تے گورمکھی دا کوئی وی اکھر اک توں زیادہ دھناں دی پرتندھتا نہیں کردا اتے نہ ہی اوہناں دے دو سائز نیں۔

گورمکھی کرم وچ پہلا اکھر ‘’ غیر- پرمپرک ہے اتے سکھ دھرم گرنتھاں وچ ੴ یعنی پرماتما اک ہے، وجوں آؤن کارن خاص اہمیت رکھدا ہے۔ سوراں توں پچھے ‘س’ اتے ‘ہ’ آؤندے نیں جیہڑے کہ عام کر کے باقی بھارتی سور بودھ دے انت وچ آؤندے نیں۔ ہور وئنجناتمک چنہ اپنی پرمپرک ترتیب وچ ہی نیں۔ پربھاشک طور تے وئنجناں نوں دوہراؤ یکت گنجائش وی حاصل ہے جیویں کہ ‘ک’ نوں ککا ، ‘و نوں واوا کیہا جاندا ہے۔ صرف ‘ٹ ’ نوں ٹینکا کیہا جاندا ہے۔ اکھر-مالا ڑ (ڑاڑا) نال ختم ہندی ہے۔ اکھراں دی کل گنتی 35 ہے (3 سور، 2 اردھ-سور اتے 30 وئنجن ہن)۔ ایہہ دیوناگری وچ 52, شاردا اتے ٹاکری وچ 41 نیں ۔ کچھ وئنجناں دے ہیٹھلے پاسے مانگویاں آوازاں دی پرتندھتا کرن لئی بندی دی ورتوں کیتی گئی ہے جویں کہ: ش،خ،غ،ز،ف۔ ایہناں نوں بعد وچ لاگوکیتا گیا ہے حالانکہ ایہ مول اکھر کرم دا حصہ نہیں ہن۔ جوڑیدار وئنجناں نوں اوہناں دے اپر ادھک ( ) پا کے درسایا جاندا ہے جسنوں وئنجن دے اپر پایا جاندا ہے اَتے ایہہ ایہدی آواز وچ اک وادھا کر دندا ہے۔ اتھے پربندھ وچ ستعینات وئنجن دی کمی ہندی ہے۔ صرف ہ،ر،و نوں دوسرے اکھر وجوں ستعینات وئنجن نال جوڑ کے پایا جاندا ہے اتے اسنوں پہلے اکھر دے ہیٹھاں پیر وچ بناں اپرلکیر کھچے پایا جاندا ہے۔ ستعینات دے دوجے اکھر وجوں پہلے اکھر دے پیر وچ ترچھے ‘کومے` دے روپ وچ پایا جاندا ہے ۔ ایہہ محسوس کیتا جاندا اے کہ ستعینات وئنجن سنسکرت اتے انگریزی دے اثر اتے وادھے وجوں پنجابی بولی وچ شامل ہوئے ہن، مگر ہݨ ایہہ پنجابی اچار دا انگ بݨ گئے نیں۔ اس لئی اتھے ایہناں نوں اپناؤن دی مطابق بناؤن دی جاں گھڑن دی بہت لوڑ ہے۔ کجھ ودواناں ولوں یتن کیتے گئے ہن مگر اوہناں دی سویکرتی اجے وی محدود ہے۔

گرمکھی نے سکھ دھرم اتے پرمپرا وچ اہم کرتوّ نبھایا ہے۔ اسنوں مول روپ وچ سکھ گرنتھاں لئی ورتوں وچ لیاندا گیا سی۔ ایہہ لپی مہاراجا رنجیت سنگھ ماتحت دور-دور تکپھیلی اتے اس توں بعد پنجاب دے سکھ سرداراں ماتحت پربندھکی ادیساں لئی پھیلی۔ اس سبھ نے پنجابی بولی نوں نگر روپ دین اتے پرمانک بناؤن وچ اہم حصہ پایا ہے۔ صدیاں توں ایہہ پنجاب وچ ساہت دا مکھ زریعہ رہی ہے اتے اس دے نال لگدے علاقیاں وچ جتھے مڈھلے سکول گوردواریاں نال متعلق سن اتھے وی اسنوں اپنایا گیا ہے۔ اجکل اس نوں سبھیاچار، فن، اکیڈمک تے انتظامی، سارے کھیتراں وچ ورتیا جاندا ہے۔ ایہہ پنجاب دی راج لپی ہے اَتے اپݨے آپ وچ ایہدا عام تے مستقل گن پورن طور تے قائم ہو چکیا ہے۔

گرمکھی پینتی

گرمکھی لپی وچ 35 ورن نیں ۔ پہلے تن ورن بلکل خاص نیں کیونکہ اوہ سور دھنیاں دے بنیاد نیں۔ صرف ایڑا نوں چھڈکے باقی پہلے تن ورن کلے کِتھے نہیں ورتے جاندے۔ پھلار نال سمجھن لئی آواز ورن نوں دیکھو۔

ਅੱਖਰ		ਅੱਖਰ		ਅੱਖਰ		ਅੱਖਰ		ਅੱਖਰ
ੳ	ਊੜਾ	ਅ	ਐੜਾ	ੲ	ਈੜੀ	ਸ	ਸੱਸਾ	ਹ	ਹਾਹਾ
ਕ	ਕੱਕਾ	ਖ	ਖੱਖਾ	ਗ	ਗੱਗਾ	ਘ	ਘੱਗਾ	ਙ	ਙੰਙਾ
ਚ	ਚੱਚਾ	ਛ	ਛੱਛਾ	ਜ	ਜੱਜਾ	ਝ	ਝੱਜਾ	ਞ	ਞੰਞਾ
ਟ	ਟੈਂਕਾ	ਠ	ਠੱਠਾ	ਡ	ਡੱਡਾ	ਢ	ਢੱਡਾ	ਣ	ਣਾਣਾ
ਤ	ਤੱਤਾ	ਥ	ਥੱਥਾ	ਦ	ਦੱਦਾ	ਧ	ਧੱਦਾ	ਨ	ਨੱਨਾ
ਪ	ਪੱਪਾ	ਫ	ਫੱਫਾ	ਬ	ਬੱਬਾ	ਭ	ਭੱਬਾ	ਮ	ਮੱਮਾ
ਯ	ਯੱਯਾ	ਰ	ਰਾਰਾ	ਲ	ਲੱਲਾ	ਵ	ਵੱਵਾ	ੜ	ੜਾੜਾ
اکھر		اکھر		اکھر		اکھر		اکھر
اُو	اوڑا	ا	ایڑا	ی/ے	ایڑی	س	سسا	ہ	ہاہا
ک	ککا	کھ	کھکھا	گ	گگا	گھ	گھگا	ن	نننا
چ	چچا	چھ	چھچھا	ج	ججا	جھ	جھجا	نج	نینیاں
ٹ	ٹینکا	ٹھ	ٹھٹھا	ڈ	ڈڈا	ڈھ	ڈھڈا	ݨ	ݨاݨا
ت	تتا	تھ	تھتھا	د	ددا	دھ	دھدا	ن	ننا
پ	پپا	پھ	ففا	ب	ببا	بھ	بھبا	م	مما
ی	ییا	ر	رارا	ل	للا	وَ	ووا	ڑ	ڑاڑا

عربی-فارسی دھنیاں

ਨਾਮ	نام		اُچارن
ਸ਼	ش	سُسہ پیر بندی	شہ
ਖ਼	خ	کھکھہ پیر بندی	خھہ
ਗ਼	غ	گگہ پیر بندی	غھہ
ਜ਼	ز	ججہ پیر بندی	زہ
ਫ਼	ف	پھپھہ پیر بندی	فہ
ਲ਼	ݪ	للھ پیر بندی	ݪہ

یونی کوڈ وچ گورمکھی

گورمکھی لپی دی یونی کوڈ رینج U+0A00 ولوں U+0A7F تک ہے۔ گورمکھی لئی یونی کوڈ دا استعمال شروع ہوئے ہنے زیادہ دن نہیں ہوئے نیں۔ پنجابی دے زیادہتر جانکاراں نے ہُݨے یونی کوڈ نہیں اپنایا ہے۔

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

A

B

C

D

E

F

A00

ਁ

ਂ

ਃ

ਅ

ਆ

ਇ

ਈ

ਉ

ਊ

ਏ

A10

ਐ

ਓ

ਔ

ਕ

ਖ

ਗ

ਘ

ਙ

ਚ

ਛ

ਜ

ਝ

ਞ

ਟ

A20

ਠ

ਡ

ਢ

ਣ

ਤ

ਥ

ਦ

ਧ

ਨ

ਪ

ਫ

ਬ

ਭ

ਮ

ਯ

A30

ਰ

ਲ

ਲ਼

ਵ

ਸ਼

ਸ

ਹ

਼

ਾ

ਿ

A40

ੀ

ੁ

ੂ

ੇ

ੈ

ੋ

ੌ

੍

A50

ਖ਼

ਗ਼

ਜ਼

ੜ

ਫ਼

A60

੦

੧

੨

੩

੪

੫

੬

੭

੮

੯

A70

ੰ

ੱ

ੲ

ੳ

ੴ

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

A

B

C

D

E

F

A00

ں

ں

ہ

ا

آ

اِ

ای

اُ

اُو

اے

A10

اَے

او

اَو

ک

کھ

گ

گھ

ن٘

چ

چھ

ج

جھ

نج

ٹ

A20

ٹھ

ڈ

ڈھ

ݨ

ت

تھ

د

دھ

ن

پ

پھ

ب

بھ

م

ی

A30

ر

ل

ݪ

و

ش

س

ہ

ا

ِ

A40

ی

ُ

ُو

ے

َے

و

َو

ْ

A50

خ

غ

ز

ڑ

ف

A60

۰

۱

۲

۳

۴

۵

۶

٧

۸

۹

A70

ن٘

ّ

ی/ے

و

ﷲ

نمبر

ਚਿੰਨ੍ਹ	ਨਾਂਮ	ਉਲਥਾ	ਨੰਬਰ
੦	ਸਿਫ਼ਰ [sɪfəɾ]	sifar	zero
੧	ਇੱਕ [ɪkː]	ikk	one
੨	ਦੋ [d̪oː]	do	two
੩	ਤਿੰਨ [t̪ɪnː]	tinn	three
੪	ਚਾਰ [tʃɑːɾ]	chār	four
੫	ਪੰਜ [pəndʒ]	punj	five
੬	ਛੇ [tʃʰeː]	che	six
੭	ਸੱਤ [sət̪ː]	satt	seven
੮	ਅੱਠ [əʈʰː]	aṭhṭh	eight
੯	ਨੌਂ [nɔ̃]	nɔːṃ	nine
੧੦	ਦਸ [d̪əs]	das	ten

چنہ	نانم	التھا	نمبر
0	صفر [sɪfəɾ]	sifar	zero
1	اک [ɪkː]	ikk	one
2	دو [d̪oː]	do	two
3	تن [t̪ɪnː]	tinn	three
4	چار [tʃɑːɾ]	chār	four
5	پنج [pəndʒ]	punj	five
6	چھ [tʃʰeː]	che	six
7	ستّ [sət̪ː]	satt	seven
8	اٹھ [əʈʰː]	aṭhṭh	eight
9	نَوں [nɔː]	nɔːṃ	nine
10	دس [d̪əs]	das	ten

Name		Pron.	Name		Pron.	Name		Pron.	Name		Pron.	Name		Pron.
ੳ	uṛa	-	ਅ	æṛa	ə by itself	ੲ	iṛi	-	ਸ	səsa	sa	ਹ	haha	ha
ਕ	kəka	ka	ਖ	khəkha	kha	ਗ	gəga	ga	ਘ	kəga	ká	ਙ	ngənga	nga*
ਚ	chəcha	cha	ਛ	shəsha	sha	ਜ	jəja	ja	ਝ	chəja	chá	ਞ	neiia	ña#*
ਟ	ṭenka	ṭa	ਠ	ṭhəṭha	ṭha	ਡ	ḍəḍa	ḍa	ਢ	ṭəḍa	ṭá	ਣ	ṇaṇa	ṇa
ਤ	təta	ta	ਥ	thətha	tha	ਦ	dəda	da	ਧ	təda	tá	ਨ	nəna	na
ਪ	pəpa	pa	ਫ	phəpha	pha	ਬ	bəba	ba	ਭ	pəba	pá	ਮ	məma	ma
ਯ	yaiya	ya	ਰ	rara	ra	ਲ	ləla	la	ਵ	vava	va	ੜ	ṛaṛa	ṛa

Name		Pron.
ਸ਼	Sussa pair bindi	Sha
ਖ਼	Khukha pair bindi	Khha
ਗ਼	Gugga pair bindi	Ghha
ਜ਼	Jujja pair bindi	Za
ਫ਼	Phupha pair bindi	Fa
ਲ਼	Lalla pair bindi	Lla

Vowel			Name		IPA
Ind.	Dep.	with /k/	Letter	Unicode
ਅ	(none)	ਕ	Mukta	A	[ə]
ਆ	ਾ	ਕਾ	Kanna	AA	[ɑ]
ਇ	ਿ	ਕਿ	Sihari	I	[ɪ]
ਈ	ੀ	ਕੀ	Bihari	II	[i]
ਉ	ੁ	ਕੁ	Onkar	U	[ʊ]
ਊ	ੂ	ਕੂ	Dulankar	UU	[u]
ਏ	ੇ	ਕੇ	Lavan	EE	[e]
ਐ	ੈ	ਕੈ	Dulavan	AI	[æ]
ਓ	ੋ	ਕੋ	Hora	OO	[o]
ਔ	ੌ	ਕੌ	Kanora	AU	[ɔ]

حوالے

ہور دیکھو

• لپی
• املاء
• شاہ مکھی