پنجابی ساہت دا لوک دھارائی پچھوکڑ (کتاب)
| لکھاری | ڈاکٹر جوگندر سنگھ کیروں |
|---|---|
| تریخ چھپائی | 2006 |
| چھاپن آلے | پنجابی اکادمی دلی،ڈی ڈی اے کمونٹی سینٹر، موتیا خاص،پہاڑ گنج نویں دلی-55 printer = بی کے آف سیٹ ایف-93 نواں شاہدارا دلی |
جان-پچھان
[سودھو]اک سماں سی جدوں ساہت، فلسفہ، علم وغیرہ جو اج وکھ وکھ علم ہن لوک-منک دیاں انبھوتیاں دی اس سنرچنا دا انگ سن جس نوں اج لوکدھارا آکھیا جاندا ہے۔پھر منکھی وکاس دا اوہ سماں آیا جدوں چنتن دیاں ایہہ شاخاواں اپنا وکھرا روپ دھارن کر گئیاں۔پر اس دے باو جود اج تک دیاں ساہتک تے کلاتمک پراپتیاں دے پچھوکڑ وچ اوہ لوکدھارائی روڑھیاں ہی نہیں سگوں روپ-سروپ وی کارج شیل رہے ہن۔بے شک مدھکالین ساہت اتے ایہہ گلّ بہت زیادہ ڈھکدی ہے پر تاں وی سمچا ساہت مانوی من دا انوبھوَ تے انوبھوتی ہون کارن سدا ہی لوکدھارائی روڑھیاں دی ٹیک لیندا رہا ہے۔مدھکال دے بہت ساہت بارے تاں ایہہ وی آکھیا جا سکدا ہے کہ اس دی اساری لوکدھارا(لوک ساہت)دے ساہتک پدھر اپر اک طرحاں پنر-سرجت ہی ہوئی ہے۔آدھونک ساہت دے پچھوکڑ وچ وی لوکدھارا دا سارا پرپنچ کارج شیل ویکھیا جا سکدا ہے۔پر ہن تک جنے وی پنجابی ساہت دے اتہاس لکھے گئے ہن،اوہناں وچ ودھیرے کرکے لوکدھارا اتے لوک ساہت روڑھیاں تے روپاں دی پچھان کرنا اکھوں پروکھے ہی کیتا جاندا رہا ہے۔اس دا سبھ توں وڈا کارن شاید لوکدھارا دے وشے دا پچھڑ کے ادھٔین دے کھیتر وچ آؤنا ہے۔لوکدھارا دے ادھٔین دی چیتنا پچھم وچ تاں بھاویں کافی سماں پہلاں آ چکی سی اتے بھارت اتے پنجاب وچ لوکدھارا دی سمگری دے اکتریکرن ولّ وی ودواناں دا دھیان کافی سماں پہلاں ہو گیا سی،پرنتو لوکدھارا دی سماجک اتے سبھیاچارک مہتتا دی ودواناں نوں کافی دیر بعد سمجھ لگی۔
لوکدھارا:نرنتر سجیو عمل
[سودھو]سبھیاچار دی لوکدھارا اس سبھیاچار دے آر-پار پھیلیا ایسا انوشاسن ہے جس توں سنبندھت سبھیاچار نال جڑے ویکتی جیون لئی سیدھ وی لیندے ہن اتے نال دی نال سمیں دی لوڑ مطابق لوکدھارا دی سرجنا وی کردے رہندے ہن۔انج لوکدھارا جتھے اک ستھر سمگری ہے اتھے اک جیونت پرکریا وی بن جاندی ہے،جس توں کوئی سبھیاچارک سموہ جیون لئی سیدھ دی سکھیا وی پراپت کردا ہے اتے منورنجن وی۔ لوکدھارا دا اک ہور سبھیاچارک پرکارج سماج اتے سبھیاچار نوں نینترن وچ رکھ کے اس وچ آئے وکاراں دی درستی کرکے اس نوں تندرستی دی حالت وچ چالو رکھنا وی ہے۔اسے لئی ایہہ کارج دولی بھومکا نبھاؤندا ہویا جتھے سبھیاچار دی اگوائی کردا ہے اتھے کئی وار سبھیاچارک سموہ اوہناں روپاں اتے ونگیاں نوں اپنی لوکدھارا وچوں خارج کردے رہندے ہن جہڑے اوہناں دی جیون-جانچ،وہار،منوبھاو اتے ہوند لئی انوکول نہیں رہِ جاندے۔
سبھیاچار اپنے اتہاسک کال-کرم وچ بہت ساریاں پرستھتیاں وچوں لنگھدا ہویا منکھی مانسک وکاس اتے منکھی ہوند دے سنگھرشاں دی پرکریا نال پربھاوت ہندا،نال-نال بدلدا اتے بہت ساری سمگری نوں اپنے اندر شامل کردا اتے بہت کجھ نوں وحہ کے اپنے کنڈھیاں اپر چھڈدا رہندا ہے۔سرجن ہار لوکدھارا دی سمگری نوں پہلاں کویں استعمال کردے سن اتے اتہاسک وکاس دے نال نال جویں-جویں منکھ نوں باہری سنسار دی سوجھی ہندی گئی،کویں لوکدھارا دی اسے ہی سمگری نوں نویں-نویں ارتھاں وچ ورت کے اپنے اپنے وچاراں تے انوبھواں دے پرگٹاں لئی ورت رہے ہن۔ سبھیاچار دی بھاشا وانگ اک گرامر ہندی ہے،ترک اتے نیم ہندے ہن،سبھیاچار دا اتہاس اتے سبھیاچار دی ویکتی گت سرجنا ساہت اتے سموہک سرجنا لوک-ساہت،اس دیاں کلاتمک جگتاں اتے پرمپرا،سبھیاچار نال سنبندھت لوکاں دی سانجھی اتے نجی سوچ اپر ہی آدھارت ہندیاں ہن۔اس وچ کلپنا دا بڑا وڈا ہتھ ہندا ہے۔جویں لوک بہت سارے اتہاسک نائکاں دے جیون دیاں گھٹناواں وچ متھہاسک اتے کالپنک گھٹناواں نوں بھرن دا یتن کردے رہندے ہن کیونکہ ایہناں نائکاں نال لوکاں دیاں بھاوناواں جڑیاں ہویاں ہندیاں ہن۔بہت ساریاں لوک روڑھیاں نوں اتہاسک نائکاں نال جوڑ کے اوہناں نوں وڈیائیا جاندا ہے اتے کئی وار تاں اوہناں نوں پرابھوتک شکتیاں دے مالک وجوں وی پیش کیتا جاندا ہے جو اپنیاں بہت ساریاں کراماتاں نال دشمناں دا کردا ہے اتے بہت ساریاں بکھڑیاں مشکلاں نوں حلّ وی کردا ہے۔لوک اپنے نائک پرتی شردھاوان ہندیاں،اس بارے لوک-ساہت دی سرجنا کردے ہن۔لوک-ساہت دی سرجنا دا مول آدھار لوک-روڑھیاں اتے روڑھ-کتھاواں نوں ہی منیا جاندا ہے۔
لوکدھارا دا اک کارج سبھیاچار سموہ دی پہلی پیڑھی ولوں آؤن والیاں پیڑھیاں لئی اپنی سیانپ،خوشی اتے منوبھاواں دے پرگٹائ دا صدمہ دینا وی ہے،تاں کہ آؤن والی پیڑھی اپنے پرکھیاں دی سوچ،سیانپ اتے منورنجن دی گاڈی راہ اپر سہج بھاوَ نال غامزن ہو سکے۔
لوکدھارا اتے ساہت:انتر تعلق
[سودھو]تقریباً سنسار دیاں ساریاں سمرتھّ بھاشاواں دا ساہت لوکدھارائی تتاں تے روڑھیاں دیاں ونگیاں اپر ہی آدھارت کرکے سرجیا گیا ہے۔سنسار دے پراتن اتے وڈے لیکھکاں نے سبھ توں پہلاں لوکاں وچ موکھک روپ وچ پرچلت لوک ساہت روپاں نوں ہی اپنیاں رچناواں دا آدھار بنایا۔بہت ساریاں مہتوپورن رچناواں جنہاں دی اجوکے یگ وچ وی بڑی اتہاسک مہتتا ہے اس سمیں لوکاں وچ پرچلت متھاں،دند کتھاواں جاں لوک-کہانیاں نوں آدھار بنا کے ہی لکھیا گئیاں سن۔اس ادھیائے وچ لوکدھارا اتے وششٹ ساہت دے انتر سنبندھاں نوں وچاریا گیا ہے۔اس وچ سبھ توں پہلاں سنکھیپ روپ وچ لوکدھارا دے کھیتر نوں پچھاندیاں اس نوں نشچت کرن اتے اس نوں پربھاشت کرن دا یتن کیتا گیا ہے۔ پنجابی لوکدھارا دے ادھٔین دے کھیتر وچ لوکدھارا نوں بہت سارے ودواناں نے بڑے وستھار نال پربھاشت کر دتا ہے۔اس لئی اس گلّ دی بہتی لوڑ نہیں سمجھی گئی کہ اتھے وی بہت سارے حوالے اتے پربھاشاواں دتیاں جان،اتھے کیول لوکدھارا دی مڈھلی جانکاری ہی دتی گئی ہے جہڑی کہ اس کارج نال سنبندھ رکھدی ہے اتے وشے دی لوڑ ہے ۔اس توں اپرنت،ساہت اتے لوک-ساہت دے آپسی سنبندھاں بارے وچار کردیاں لوک ساہت نوں پربھاشت کرن دا یتن کیتا ہے اتے ساہت نال اس دا کی رشتہ بندا ہے اس دی نشاندیہی کرن دی کوشش کیتی گئی ہے۔
لوک-ساہت دے روپ
[سودھو]لوک ساہت روپاں دے انترگت،لوک گیت،اکھان،محاورے،بجھارتاں آدی کاوَ روپاں دی ساہت وچ آدان-پردان دی پرکریا نوں جانن اتے پچھانن دی کوشش کردیاں،گربانی،صوفی کاوَ اتے قصہ کاوَ وچوں لوک ساہت روپاں دیاں کجھ اداہرناں دتیاں گئیاں ہن۔پنجابی ساہت دے اتہاس نوں دھیان وچ رکھدیاں لوکدھارا دی سمگری دی ساہتکاراں ولوں کیتی گئی ورتوں بارے وچار کردیاں بابا فرید توں لے کے اج دے نوین کویاں اتے ساہتکاراں بارے وی گلّ کیتی گئی ہے۔لوکدھارا دی ورگونڈ انوسار اس پستک دے مکھ چار بھاگ بنائے گئے ہن:سبھ توں پہلاں لوک ساہت والے بھاگ وچ لوک کاوَ روپاں،چھنداں اتے لوکدھارائی ماڈلاں دی چرچہ کیتی گئی ہے۔اسے ہسے وچ ساہتکاراں ولوں اپنیاں رچناواں وچ ورتے گئے اکھان،محاورے اتے بجھارتاں بارے چرچہ ہے۔
لوک ساہت دے وارتک برتانت روپ
[سودھو]اس وچ متھاں،دند کتھاواں اتے لوک-کہانیاں اپر آدھارت ساہت نوں ویکھن-پرکھن دا یتن کیتا گیا ہے،اس توں بعد اجیہے ساہت بارے گلّ ہے کہ جس وچ ایہناں وارتک برتانت روپاں دے حوالے،پرتیکاں،بمباں جاں پاتراں دے روپ وچ ساہت دی سرجنا وچ شامل ہوئے ہن۔
لوک نفسیات
[سودھو]لوک نفسیات لوکدھارا دا اہم انگ ہے۔لوک منووگیان وچ لوک دھرم،لوک-وشواس،ریتی-رواج،انشٹھان اتے لوک-چکتسا نوں لیا ہے۔اس وچ ایہہ جانن دی کوشش کیتی ہے کہ ساہت سرجنا اتے خاص کرکے کاوَ سرجنا وچ سرجکاں نے اپنی وچاردھارا نوں پرگٹ کرن لئی جاں اپنے کتھن اپر زور دین لئی کنھاں لوک وشواساں،رہُ-ریتاں،انشٹھاناں جاں جادو-منتراں دا پریوگ کیتا ہے۔اس پرسنگ وچ وی ودھی اوہو ہی اپنائی گئی ہے۔پہلاں گربانی وچوں،پھر صوفی-کاوَ وچوں اتے قصہ-کاو وچوں کجھ اداہرناں دے کے گلّ نوں سپشٹ کرن دی کوشش کیتی گئی ہے اتے اسے ودھی نال آدھونک کاوَ اتے نوین کاوَ وچوں وی اجیہی سمگری دی نشاندیہی کیتی ہے۔
لوک مواد
[سودھو]لوکدھارا دی اک ہور اہم ونگی لوک مواد ہے۔ جس وچ گہنے،ہار-شنگار،برتن،سند-ہتھیار،آدی سمگری اتے کھیڈ سمگری آؤندی ہے۔لوکدھارا دے کھیتر وچ وی ایہناں سبھیاچارک سنداں دی مہتوپورن سنداں دی بڑی مہتوپورن بھومکا رہی ہے۔لوکدھارا دیاں وکھ-وکھ ونگیاں دے چہن-وگیانک ادھٔین توں ایہہ گلّ سپشٹ ہندی ہے کہ کسے وی سبھیاچارک سموہ نال سنبندھت ویکتی اپنیاں سمسیاواں دے حلّ لئی ایہناں لوک-سنداں دی ہی سہائتا لیندے ہن۔ایہناں ہتھیاراں اتے سنداں وچوں اوہ سند اتے ہتھیار شکتی شالی منے جاندے ہن جنہاں دی سمرتھا پرکرتی نوں سبھیاچار وچ تبدیل کرن دی ہووے۔ جنی ودھ سمرتھا پرکرتی نوں سبھیاچار وچ بدلن دی کسے سند وچ ہندی ہے۔اونا ہی اوہ سند ودھ کارگر ثابت ہندا ہے۔ اس طرحاں جس لوک نائک کول پرکرتی نوں سبھیاچار وچ بدلن یوگ سند ہووےگا،اونا ہی اوہ نائک شکتی شالی ہووےگا۔
لوک-کلاواں
[سودھو]لوکدھارا دی اک ہور ونگی لوک-کلاواں دی ہے،جنہاں دی ورتوں ساہت روپ سرجنا وچ وشیش طور 'تے ہوئی ملدی ہے۔ایہناں وچ لوک-ناچ،لوک-ناٹ،لوک-چترکاری اتے لوک-کھیڈاں نوں لیا گیا ہے۔
ساہت سرجنا دے پچھوکڑ وچ کارج شیل لوکدھارائی سمگری دے کھیتر وچ بڑی گھٹّ کھوج ہوئی ہے۔ناٹک اتے گلپ ساہت ولّ اچیچا دھیان نہیں دتا گیا۔ کارن ایہہ ہے کہ پنجابی ساہت دا آرنبھ ہی کاوَ-سرجنا نال ہویا ہے۔اس توں بعد پنجابی ساہت سرجنا دے اتہاس وچ تنّ دھارا،صوفی،گربانی اتے قصہ کاوَ دھاراواں ہی ملدیاں ہن۔ پھر وی پنجابی ناٹکاں وچ متھاں اتے دند-کتھاواں دے پریوگ نوں لوک ناٹ دے سرلیکھ ہیٹھ ہی دتا گیا ہے۔
قصہ کاوَ توں بعد پنجابی ساہت دی آدھونک کاوَ دھارا نوں لے کے بھائی ویر سنگھ،پرو:پورن سنگھ،دھنی رام چاترک،موہن سنگھ،امرتا پریتم،باوا بلونت،ڈاکٹر:ہربھجن سنگھ،شو کمار بٹالوی آدی دیاں اداہرناں دتیاں گئیاں ہن۔پنجابی گلپ دی مولک رچنا ناول سندری کرتا بھائی ویر سنگھ وی اک لوک گیت اپر ہی آدھارت ہے جس بارے بھائی ویر سنگھ توں بعد پنجابی دے سرمور ناول کار نانک سنگھ ہن،جنہاں دیاں رچناواں وچ تھاں-پر-تھاں لوکدھارا سمگری دے حوالے ملدے ہن۔جسونت سنگھ کنول،گردیال سنگھ دے ناولاں وچ وی لوکدھارا دی سمگری ملدی ہے۔پنجابی کہانیاں وچ وی پنجابی لوکدھارا دی بھرپورتا ہے۔بھارتی متھّ نوں لے کے کہانی رچنا دی ودھی جو من موہن باوا نے اپنائی ہے،اوہ وشیش دھیان دی منگ کردی ہے۔اس نے جاتک-کتھاواں اپر آدھارت پربھاوتی،مندالکا،ادامبرا اتے ناگ منڈا آدی کہانیاں لکھیاں۔لوک کتھاواں تے آدھارت اجات سندری،نر بلی کہانیاں،مہامبھارت اتے بودھکتھاواں اپر آدھارت کہانیاں وی لکھیاں ہن۔
اسے طرحاں سنگیت،ناچ،پینٹنگز تے بتکاری وی رچوئل نال جا جڑدے ہن۔قلعواں وچوں سنگیت اتے ناچ دا ناٹک نال گوڑہا سنبندھ ہے۔ساہت روپ ناٹک دی رچنا کردیاں کئی لیکھک اتہاس نوں متھہاس وچ روپانترن کر رہے ہندے ہن اتے کئی متھاں نوں لے کے ناٹک رچنا کردے ہن۔
سمچے روپ وچ اس پستک وچ جو ادھٔین پیش کیتا گیا اس توں ایہہ گلّ بھلی بھانت ساہمنے آؤندی ہے کہ پنجابی ساہت سرجنا وچ پنجابی لوکدھارا دیاں تقریباً ساریاں ونگیاں نوں ورتوں وچ لیاؤندا ہے،جنہاں دی سہائتا نال ساہت سرجکاں نے اپنیاں رچناواں دیاں سنرچناواں کھڑھیاں کیتیاں ہن۔