پنجابی لوک ناٹک

لوک - ناٹک لوکدھارا دا اک حصہ اے جس دا تعلقات لوک-ساہت اتے لوک-کلا دوہاں نال اے۔لوک ناٹ اساطیری کہانیاں وانگ ہر طرحاں دے حالات تے ہر تریخی دور وچ پیدا نہی ہو سکدا۔ پنجاب وچّ نرت-کلا آریئن لوکاں دے بھارت وچّ آؤن توں پہلا ترقی یافتہ ہو چکی سی۔ ہرچرن سنگھ دے کتھن مطابق،” ہڑپا تے موہنجودڑو دی گھدائی دی لبھیاں نچاراں دیاں شرطیاں توں ایہہ واضع اے کہ اس دور وچّ لوکاں دے نرت کلا وچّ کافی پرپکتا حاصل کر لئی سی۔” نرت نوں تال وچّ کرن لئی ساز دی لوڑ ہندی اے۔” ناچ دا راگ نال تعلقات مڈھوں تریاں آ رہا اے۔ اس دے ثبوت ہڑپا رہتل وچّ مل چکے ہن۔” لوک ناٹک لوک ساہت دا اہم انگ تے اظہاری روپ اے ۔ پنجاب دے لوک جیون نال متعلق فناں دی وکھری دنیا اے ۔ لوک ناٹک لوک-دھارا دا اک حصہ اے جس دا تعلقات لوک ساہت اتے لوک کلا دوہاں نال اے ۔

رچرن سنگھ دے کتھن مطابق ، “ ہڑپا اتے موہنجودڑو دی خدائی توں لبھیاں نچاراں دیاں مورتیاں توں ایہہ اے کہ اس دور دے لوکاں نے نرت کلا وچّ کافی پرپکتا حاصل کر لئی سی ۔ ”

لوک ناٹک وچّ کہانی انس دا ہونا ضروری اے ۔ ایہہ کوئی معمولی گھٹنا جاں جھاکی وی ہو سکدی اے ۔ کوئی اتہاسک متھہاسک جاں رمانٹک برتانت وی ۔ کرنیل سنگھ تھند مطابق ، “ لوک ناٹک قدرت دے کھلھے وایو-منڈل وچّ کھیڈے جان والا پرمپرا دے انشاں نال بھرپور اجیہا ناٹک اے جس وچّ لوکپریا کتھانک نوں ونّ سونے پاتراں ولوں لوک گیتاں تے لوک ناچاں دی مدد ولوں پیش کیتا گیا ہووے ۔ ”

لوک ناٹک دا مڈھ پنجاب وچّ وکھائی جاندے تماشیاں وچّ ویکھیا جا سکدا اے ۔ پنجاب وچّ لوک ناٹک نوں جیونت رکھن وچّ اتھوں دے بھنڈاں اتے مراسیاں دا بڑا یوگدان اے ۔ پنجاب دا لوک ناٹ پنڈاں وچّ جمیا اتے وکسیا اے ۔ اس نوں پنڈ دے بھنڈاں ، مراسیاں ، بھگتیئے تے راسدھاریئے اپنے لہو نال پالدے ہن

لوک-ناٹ دے ترقی دی پہلی پرمکھ گلّ تاں ایہہ اے کہ ایہہ شانتی دے ویلے ہی ترقی کر سکدا اے۔ دوسرا اسدے ترقی کرن لئی کوئی پرمکھ سماجک-کارجک ہونا چاہیدا اے۔ ایہہ کم بھاویں دھارمک ہی کیؤ نہ ہووے۔

تشریخ

لوک-ناٹک دی وکھ-وکھ لوکاں نے کجھ وکھ-وکھ تشریحاں دتیاں ہن۔

سیم پرمار لوک ناٹک نوں ناٹک دا اجیہا روپ مندے ہن، جس دا تعلقات وششٹ پڑھے لکھے سماج توں بھنّ جن-سادھارن دے جیون نال ہندا اے تے جو پرمپرا توں اپنے کھیتر دے عامَ-لوکاں دے منورنجن دا زریعہ بندے راے ہندے ہن۔” کرشن دیوَ اپدھیائ مطابق،“لوک ناٹک، لوکدھارا دا اجیہا حصہ اے، جس دا تعلقات لوک ساہت تے لوک-کلا دوہاں کھیتراں نال اے تے اس وچّ گیتاں، نرت تے سنگیت دی بھروینی ہندی اے۔” کرنیل سنگھ تھند دے وچار مطابق،“لوک-ناٹک قدرت دے کھلھے وایو منڈل وچّ کھیڈے جان والا پرمپرا دے انشاں نال بھرپور اجیہا ناٹک اے۔ جس وچّ لوک پرء کتھانک نوں ونّ-سنونے پاتراں ولوں لوک-گیتاں تے لوک-ناچاں دی مدد نال پیش کیتا گیا ہووے۔"

اپروکت تشریحاں دے آدھار تے اسیں ایہہ کہہ سکدے ہاں کہ لوک-ناٹ جن سادھارن دے جیون نال متعلق اجیہی ونگی اے، جس وچ گیت نرت تے سنگیت دی ترونی ہندی اے۔

پرمکھ-ونگیاکھ

پنجابی لوک-ناٹ بھارتی-پرمپرا توں وکھ نہیں۔ اس دا کارن ایہہ اے کہ جو پنجاب وچّ لوک-ناٹ دی پرمپرا بنی اے، اوہ پوروَ بھارتی لہر اے۔ اتری بھارت دیاں پرمکھ لوک-ناٹ ونگیاں تے سٹائلاں پنجاب دی دھرتی تے ہی جنمیاں ہن۔ پرمکھ لوک ناٹ ونگیاں اس پرکار ہن:-

لیلا-ناٹک

لیلا ناٹک دی تشریح کردے ہوئے اجیت سنگھ اؤلکھ لکھدے ہن، کہ اوتاراں، بھگتاں، تے رشیاں-منیاں دے جیون دے چرتر سنبندھی اجیہا ناٹک، جہڑا ریتیبدھّ ابھنی سانگ، نرت، سنگیت تے پرمپراگت لوک رنگ-سٹائل راہیں کھیڈیا جائے، لیلا ناٹک کراؤندا اے۔” لیلا اکثر کسے مہانپرش دے جیون چرتر نوں پردرشت کردا لوک ناٹک ہندا اے۔ پنجاب وچّ ہیٹھ لکھیاں لیلاواں کھیڈیاں جاندیاں ہن۔

• 1. رام لیلا
• 2. راس لیلا

لیلہ ناٹک بارے عامَ طور تے ایہہ منیا جاندا اے کہ 16ویں 17ویں صدی وچّ اتر پردیس جاں راجتھاں وچوں پنجاب وچّ آئے ۔ مگر پنجاب وچّ لوک ناٹ دی پرمپرا 5000 سال پرانی اے ۔ کیونکہ اجیاے ثبوت سانوں ہڑپا اتے موہنجودڑو دی خدائی توں لبھیاں مورتیاں توں حاصل ہوئے ہن ۔

رام لیلہ

لوک ناٹک وچّ رام لیلہ سبھ توں لوکپریا اے اتے اس دا تعلقات سمچے بھارت نال اے ۔ ایہہ تاں واضع اے کہ رام لیلہ وچّ اس کتھا نوں ناٹکی روپ وچّ پیش کیتا جا سکدا اے جس دا تعلقات رامائن نال اے ۔

آچاریہ چندر پرکاش مطابق ، “ رام لیلہ سیام دیس وچّ کٹھپتلیاں ولوں کھیڈی جاندی اے ۔ سیام دا رام کینے اتے کمبوڈیا دا رییامکر گرنتھ کتھا دے روپ وچّ پرچلت ہن ۔ ” رام لیلہ دا کھیتر قصبیاں اتے سہراں تک سیمت رہا اے اتے اوہ وی سال وچّ اک وار پہلے نراتے توں شروع ہو کے دسہرے والے دن تک ۔ رام لیلہ وچّ عورتاں گا رول وی مرد ہی نبھاؤندے ہن ۔ اس دی پیشکاری لئی سٹیج اتے بناؤ شنگار اتھوا میکئپ ولّ ودھیرے دھیان دتا جاندا اے ۔ لوڑ مطابق مکھوٹیاں دی مکھوٹیاں دی ورتوں وی کیتی جاندی اے ۔ رام لیلہ وچّ ابھنی کرن والے اداکار اتے درشک دوہاں دی گنتی کافی ہندی اے ۔ رام لیلہ لوک مانس دا اک حصہ بن چکیاں ہن ۔ رام لیلہ دا سیتا نوں سونبر وچّ حاصل کرنا ، اس نوں بنواس دتا جانا ، راون دی بھین سروپنکھا دا نکّ کٹنا ، سیتا ہرن ، رام راون یدھ ، لنکا دہن ، لچھمن دا مورچھت ہونا ہنومان دا سنجیونی بوٹی لیاؤنا ، رام دا راون تے وجی حاصل کرنا اتے رام لیلہ دا سماپت ہو جانا ۔ ایہہ سارے مورت ہر سال دہرائے جاندے ہن ۔

کھلھے تے وڈے پنڈال دی لوڑ ، خرچیلی اتے بہت وڈی اتے منچ اتے پنجاب وچّ مسلماناں دی بہو-گنتی ، آدی کی کارناں کر کے رام لیلہ سمچے پنجابیاں دی سمرتی اتے مانسکتا دا حصہ نہیں بن سکی ۔ بھاویں پنجاب وچّ کجھ اتھاں اجیاے ہن جو رامائن نال جوڑے جاندے ہن ۔ جویں : گھڑام (رام دے نانکے) ، سنام وکھے سیتا سروور ، لوَ تے کش ولوں لاہور تے قصور دا وسائے جانا ، کیکیئی دا پنجاب دی دھی ہونا آدی ۔ پنجاب دے قصبیاں ، شہراں اتے وڈے وڈے پنڈاں وچّ اج وی اس دی پیشکاری ہندی زریعہ راہیں کیتی جاندی اے ۔رام لیلہ توں متاثر ہو کے پنجاب وچّ ہور وی رام لیلہ کھیڈیاں جاندیاں ہن ۔ جویں : 1. بالمیک لیلہ 2. پرہلاد لیلہ 3. رویداس لیلہ 4. راس لیلہ 5. بابا بالک ناتھ لیلہ

رام لیلہ نوں پنجابی لوک ورثے نال متعلق کیتا جاندا اے ۔ اجے وی ساڈے لوک ساہت وچّ انسانی رشتیاں دے آمورت نوں جدوں پیش کیتا جاندا اے تاں ایہہ کیہا جاندا اے کہ عورت سیتا ورگی ، بھرا لچھمن ورگا تے رام ورگا ہوئے ۔ تے ایوں رام کتھا جاں رام لیلہ ساڈے سماج دے اوچیتن دا لگاتار اٹٹّ حصہ بن رہی اے ۔

راس لیلہ

رام لیلہ وانگ راس لیلہ دا وی پنجابی پنجابی لور ناٹ پرمپرا وچّ خاص تھاں اے ۔ ایہہ پنجاب دے پنڈاں وچّ دل پرچاوے دا مکھ وسیلہ رہیاں ہن ۔راس لیلہ دھارمک بھاونا دا لوک ناٹک اے ۔ جس دا تعلقات مول روپ وچّ کرشن بھگوان گوپیاں وچکار بال لیلھاواں نال اے ۔ رامائن دے سماننتر ہی کرشن جی دے برتانت دی پیشکاری نوں راس لیلہ کیہا جاندا اے ۔ ایہہ مکھ روپ وچّ نرت اتے سنگیت مشتمل رومانٹک بھاواں والی ناٹکی تکنیک اے ۔ راس لیلہ گھٹو گھٹّ تنّ گھنٹے تک کھیڈی جاندی اے ۔ اک گھنٹے تک راس نرت ہندا اے اتے باقی دو گھنٹے کرشن جی دے جیون اتے مشتمل کوئی وی لیلہ کھیڈی جاندی اے ۔

“راس اتے لیلہ دا سنجوگ ہی راس لیلہ دے نامکرن دا وی کارن بندا اے ۔” راس لیلہ اک ادھیاتمک پریم لیلہ اے، جس دا تجربہ سنت اتے بھگت لوک اپنے اندر کردے ہن ۔ اس دا بھارتی لوک جیون نال راگاتمک تعلقات اے ۔ سری بلونت گارگی دا متّ اے کہ، “راس لیلہ دا جم برج امتحان وچّ ہویا اتے ایہہ پرمپرا لگبھگ ساڈھے تنّ سو سال توں تری آؤندی اے ۔”

پہلاں پہل اس وچّ لوک ناٹک نوں مندراں وچّ ہی کھیڈیا گیا اتے بعد وچّ ایہہ لیک ناٹک لوک ناٹک لوکاں دے پڑاں وچّ آ گیا ۔ ایہناں کھیڈاں وچّ چوری کرنا ، غلیلیاں نال پانی دے گھڑے بھننے ، کرشن جی اتے رادھا وچکار پرسپر چوہل ، روسے ، منوتاں آدی دی پیشکاری کیتا جاندی اے ۔ اس پیشکاری وچّ ناٹ اتے سنگیت دی اوٹ وی لئی جاندی اے ۔

بھارتی لوک ناٹک دا ہیرو سری کرشن کوئی سادھارن انسان نہیں سی ایہہ بھگوان دا روپ سی ۔ لوک اوہناں دیاں جیون جھلکیاں نوں پرتکھ ویکھن دے چاہوان سن ۔ اس لئی بھارت دے کئی حصیاں وچّ راس منڈلیاں ہوند وچّ آ گئیاں ۔ جنہاں نے وشال بھارت دے وکھ وکھ پنڈاں وچّ جا کے کرشن بھگوان نال جڑیاں لیلھاواں نوں ناٹکی روپ وچّ وکھاؤنا شروع کیتا ۔ ایہہ جھاکیاں ناظرین دی روحانی بھکھ نوں وی ترپت کردیاں ہن ۔

راسدھاریاں دے اک گروپ اتھوا اک راس منڈلی وچّ 12 توں 16 ترلوک شامل ہندے ہن ۔ کیوں جو راساں وچّ کڑیاں دا رول وی لڑکے ہی کردے ہن ۔ ایہناں وچّ کجھ گائک اتے شازندے وی ہندے ہن ۔ شازاں وچوں ڈھولکی ، چھینے ، ہارمونیئم ، طبلہ ، چمٹا آدی ورتے جاندے ہن ۔ بہتی وار اک اداکار نوں اک توں ودھیرے رول ادا کرنے پیندے ہن ۔ جد کسے پنڈ وچّ رال پے رہی ہندی اے تاں اپنے پنڈ راس پواؤن دے چاہوان پنڈ دے نمائندے وجوں جا کے راسدھاریاں دے آگوُ نوں مل کے ، راس سنبندھی دن نشچت کر کے اس نوں سائی دے آؤندے ہن ۔ پنڈ ولوں راس منڈلی دی رہائش اتے کھان پین دی رسد آدی دا وی پربندھ کیتا جاندا اے ۔ عامَ طور تے راساں چاننی رات نوں پیندیاں ہن ۔ راس دی پرمپرا نوں قایم رکھدیاں تھالی وچّ جوت جگا کے باقاعدہ آرتی اتاری جاندی ۔ اس اپرنت راس دا آرنبھ سنگیت اتے ناچ نال ہندا ۔ آرنبھ وچّ کرشن بھگوان اتے گوپیاں نال متعلق کوئی جھاکی پیش کیتی جاندی اے ۔ پچھوں کسے لوک گاتھا اپر مشتمل شنگار رس بھرپور ناٹک کھیڈیا جاندا اتے ناٹک مکمل کیتا جاندا ۔

راساں دی ایہہ پرمپرا 1947 تک لگبھگ سارے پنجاب وچّ جاری رہی ، پر فلماں ، ریڈیؤ تے ہن ٹیلیوزناں نے راساں نوں لگبھگ ختم ہی کر دتا اے ۔ ہن ایہہ بیتے دیاں یاداں بن کے رہِ گئیاں ہن ۔ راس لیلہ دے وکھ وکھ روپ پرچلت سن ۔ جویں :

1. مندر راس لیلہ
2. راس دھاری راس لیلہ

راس دھاری راس لیلہ دو پرکار دیاں رنگ-سٹائلاں وچّ کھیڈی جاندا اے :

1. راس رنگ سٹائل
2. سانگ رنگ سٹائل ۔

رام لیلا شری رام چندر دے جیون نال متعلق لوک-ناٹک اے تے راس لیلا شری کشن جی دے جیون-چرتر نوں پیش کردا اے۔ اسے طرحاں وکھ-وکھ ناواں مطابق ایہہ لیلاواں کھیڈیاں جاندیاں ہن۔

سانگ-ناٹک

سانگ-ناٹک انسان گت بہروپیئے توں لے کے کسے راجے، مہاراجے، پریمی-بھگتیمی جاں ڈارو دے جیون چرتر تکّ پھیلیا ہندا اے۔ بھائی کاہن سنگھ سانگ شبد دا مطلب کردے لکھدے ہن کہ “کسے دوجے انسان دا روپ-دھارن جاں سامان-انگن بناؤن دی کریا نوں سانگ کہندے ہن۔” سانگ ناٹک پرمپرا پنجاب وچ پراچین ویلے توں چل رہی اے۔ پنجاب وچّ سانگا دے پہلے لکھتی روپ سر رچرڈ ٹیمپل و:کپکئدت ر ویک شچئہلو وچّ اکتر کردے ہن۔ سانگ ناٹک اگے دو پرمپراواں وچّ ونڈیا گیا۔

(ج) سوانگ

(جج) نوٹنکی

(ج) سوانگ :- سوانگ اک طرحاں دا گیت-ناٹ اے، جو پنڈ دی سکھّ جا کھلھے میدان وچّ کھیڈیا جاندا اے۔ اس وچّ کسے لوک-ناک دی جھاکی پیش کیتی جاندی اے۔ گیت لوک دھناں تے گائے جاندے ہن۔ پورن ناتھ جوگی تے گوپی چند دے سوانگ پنجاب وچّ مشہور راے ہن۔

نوٹنکی

سوانگ دا اک خاص روپ نوٹنکی ناٹک ہندا اے۔ اس ناٹک دا تعلقات کسے شہزادی نال جوڑیا جاندا اے۔ بیدی (1973,236) نوٹنکی وچّ پاتراں دا سنواد گیت وچّ ہندا اے۔‘ایہہ گیت لوک-دھناں وچّ گائے جاندے ہن۔ نوٹنکی وچ ہاسہ-متھول وی آ سکدا اے۔

لوک ناٹ وچّ ‘نوٹنکی’ پنجاب دی اگھی دین اے ۔ نوٹنکی ملتان دی راج کماری جاں گائکہ سی جو مدھ دور وچّ اینی پرچلت ہوئی کہ لوک ہریک ‘سانگ تماشے’ نوں نوٹنکی کہن لگا ۔ اصل وچّ نوٹنکی رام پرمپرا ، پھاگ پرمپرا ، گاتھا گائن اتے ایرانی قصہ روانی پرمپراواں دا ہی مشرت روپ اے ۔ پنجابی نوٹنکی سارے اتری بھارت دے نوابی شہراں قصبیاں وچّ پرچلت ہوئی ۔ راجتھاں دا ‘کھیالا’ لوک ناٹ نوٹنکی دا ہی روپ اے ۔ اس توں چھٹّ سنکھے مرد نچاراں دے ویس وچّ جلسہ اکھواؤندے بولیاں تے ناچ آدک پنجاب دے پینڈو سماج وچّ بے حدّ پرچلت راے ہن ۔

پنجابی دے لوک ناٹ سنبندھی کھوجیاں نے نوٹنکی نوں سوانگ دا اک روپ ہا گردانیا اے ۔ لوک کتھا مطابق نوٹنکی نام دی ملتان دی راج کماری بہت حسین گائکہ سی جو پھول سنگھ دے ناں دے یوک نوں دل دے بیٹھی ۔ جد نوٹنکی دے عشقَ دا بھید اس دے پیؤ نوں پتہ لگا تاں پھول سنگھ نوں موت دی سزا دتی گئی ۔ شہزادی نوں پتہ لگیا تاں اوہ ہیری چٹّ کے مر گئی ۔ کیوں جو پھول سنگھ اپنے بھیس وٹا کے ( سوانگ بھر کے ) مٹیار دے روپ وچّ نوٹنکی نوں ملیا سی ۔ اس وچّ پرچلت سوانگ نوں نوٹنکی دا ناں دتا گیا ۔ اس طرحاں سوانگ تے نوٹنکی وچّ کوئی انتر نہیں ۔ بلونت گارگی مطابق نوٹنکی اک پرکار دا گیت ناٹ اے جو یودھے ، دیالو ، ڈاکو جاں کسے پریمی دا قصہ ہندا اے ۔ اوہ نوٹنکی دا ناطہ راس نال جوڑدا اے ۔ ڈاکٹر۔ ونجارا بیدی دھارنا اے کہ سوانگ گمبھیر ہندا اے جد کے نوٹنکی وچّ ہاسے ٹھٹھے لئی مکھولیئے پاتر وی ہندے ہن ۔ دوجے نوٹنکی وچّ سنگیت تے ناچ نوں پرمکھتا دتی جاندی اے ۔ جد کہ سوانگ وچّ اہمیت ابھنی نوں دتا جاندا اے ۔ نرسندیہ نوٹنکی اجیہا لوک ناٹک اے ، جس وچّ یودھیاں دے حوالےآں ، س،دجاچارک تو پریت بھاوناواں دیاں گاتھاواں دی پیسکاری گیتاں تے ناچاں راہیں کیتی جاندی اے ۔ نگارا ، ڈھولک ، سارنگی ، ہارمونیئم ، شہنائی آدی سازاں جی ورتوں کیتی جاندی اے ۔ کدھرے اس نوں رسدھاریاں ولوں کھیڈیا جاندا اے اتے پنجاب وچّ اس نوں سوانگ دا ہی اک روپ منیا جاندا اے ۔

سوانگ اک خاص روپ نوٹنکی اے ۔ اِ جدا مڈھ نوٹنکی ناں دی شہزادی دی پریم کتھا دے گیت ناٹ توں بنیا ۔ نوٹنکی دی گھٹنا بڑی ادبھت روچک تے ناٹکی گھٹناواں نال بھرپور اے ۔ اس کتھا اپر مشتمل سوانگ اتنا کامیاب تے مقبول ہویا کہ پچھوں جے ہور سوانگ اسے سٹائل کھیڈے گئے اوہ نوٹنکی اکھوائے ۔ نوٹنکی وچّ سنگیت دا خاص اہمیت ہندا اے ۔ پاتراں دے وارتالاپ جو گیت وچّ ہندے ہن مشہور لوک دھناں س وچّ گائے جان کر کے لوکاں نوں بڑے روچک لگدے ہن ۔ نوٹنکی دا تھیٹر اچا تھڑا جاں تخسپوش ہندا اے ۔ جس دے ساہمنے تے سجے کھبے درشک بیٹھ جاندے ہن ۔ نوٹنکی وچّ سنگیت تے ناچ نوں پرمکھتا حاصل ہندی اے اتے سوانگ وچّ پاتراں دے سوانگ نوں ابھنی ۔ سوانگ دا ماحول گمبھیر ہندا اے ۔ پر نوٹنکی وچّ ہاسہ مذاق ہندا اے کیونکہ نوٹنکی پرمپرا وچّ ناٹک کھیڈن والے پاتراں توں بناں وادھو پاتر رنگا تے بگلا وی ہندے ہن ۔ رنگا ناچک دا ڈائریکٹر ہندا اے اتے وکھ وکھ جھاکیاں نوں اپنی وارتالاپ نال جوڑدا اے ۔ بگلا بن بلایا پاتر ہندا اے ۔ اوہ چلدے ہوئے ناٹک وچّ جد جی چااے آ ٹپکدا اے اتے ہاس رسی ٹچراں راہیں لوکاں دے ڈھڈیں پیڑھاں پاؤندا اے ۔ حوالے

1. لوک یانک وئنگکاری - آتم ہمراہی
2. پنجاب دا لوک ورثہ حصہ دوجا - کرنیل سنگھ تھند
3. لوکدھارا - بلبیر سنگھ پونی

نقلاں

نقل توں مطلب کسے دی مذاقیہ ڈھنگ نال نقل بناؤن توں ہی اے۔ راس توں بعد جے کوئی لوک-ناٹ دی پنجاب وچ کوئی حرمن-پیاری ونگی اے تاں اوہ نقلاں کہیاں جا سکدیاں ہن۔ نقلاں وچ مراسی ماہر ہندی اے۔ ایہہ دو پاتر بن جاندے ہن، اک-دوسرے نوں ٹچراں کردے ہن۔ ایہہ اک ہساؤنا ناٹ اے۔ نقل وچ وینگ دی پردھانتا ہندی اے۔ کسے وڈے توں وڈے انسان جاں سماجی پرمپرا تے نقل راہیں وینگ کریا جا سکدا اے۔ اس دے پاتراں دا پہراواں وی ہساؤنا ہندا اے۔ اک پاتر دے ہتھ چموٹا ہندا اے۔ دوسرا جدوں ہاسے دی گلّ کردا اے تاں اوہ چموٹا اسدے ماردا اے۔ چموٹا اک توں دوسری گلّ دا پرسگ جیون جوڑن دا وی کم کردا اے۔ نقلاں دیاں دو پرمکھ ونگیاں ہن’

(1) ٹچراں

(2) پٹڑیاں ۔

‘نقلاں’ لوک ناٹک دی پرمکھ ناٹکی ودھا اے جو کہ گیارہویں بارہویں صدی توں ہی پنجابی بولی وچّ کھیڈیاں جاندیاں رہیاں ہن ۔ نقلاں وئنگاتمک لوک ناٹ دی سبھ توں سستی رنگ-منچی سمبادی ناٹ-ودھا اے ۔ نقلاں صدیاں توں پنجابیاں دے منورنجن دا زریعہ بنیاں رہیاں ہن ۔

نقل شبد دا مطلب اے – ‘کسے وانگ کرن دی کریا جاں ریس کرنا ۔’

مہان کوش وچّ نقل نوں ‘کسے نظارے دی ہو-بہو جھاکی کیہا گیا اے ۔’ انگریزی وچّ نقل لئی Mimicry, Imitation آدی شبد ورتے جاندے ہن ۔ نقلاں مظاہرہ دی کلا اے ۔

اجیت سنگھ اؤلکھ نے نقلاں دی پریبولی دندے ہوئے کیہا اے کہ ، “ کسے پیشے ، انسان ، پشو ، وستو جاں جات سنبندھی کہانی نوں پیشاور نقلیاں ولوں چموٹے دی مدد نال کسے پرکار دا بھیس دھارن توں بغیر مشکری ، چوبھ ، ٹچر ، وینگ جاں واشنامئی وارتالاپ راہیں گھگری جاں تیر-کمانی پڑ وچّ کھیڈے جان نوں نقل کیہا جاندا اے ۔ ”

‘نقلاں’ مراسیاں دا اک پیشہ اے ۔ نقلاں وچّ ناٹکی تتّ اتے جسمانی کم دی مہانتا ہندی اے ۔ نقلاں دا کوئی سماں نشچت نہیں ہندا ۔ نقلاں دے موضوع کئی طرحاں دے ہندے ہن ۔ ورتمان ویلے پنجابی نقلاں دا سروپ اپنے اصل روپ توں بدل چکا اے۔

نقلاں دا ونڈ کرن

نقلاں ہر پیشے انسان ، پشو اتے جاتاں نوں اپنے گھیرے وچّ لیندیاں ہن ۔ اجمیر سنگھ اؤلکھ مطابق ، “ نقلاں دا ونڈکرن تنّ حصےآں وچّ کیتا جاندا اے – موضوع پکھ توں ، روپ پکھ توں ، اثر پکھ توں ۔ ”

موضوع پکھ توں

موضوع دے آدھار تے وی نقلاں کئی پرکار دیاں ہندیاں ہن ۔ اس پکھ دے مطابق نقلاں جاتاں ، کتیاں ، ویاہ ، جم اتے خاص ویکتیاں بارے ہندیاں ہن ۔

اثر پکھ توں

“اثر پکھ توں اجیت سنگھ اؤلکھ نے نقلاں نوں تنّ بھاگاں وچّ ونڈیا اے – پڑھے لکھے ودواناں وچّ کھیڈیاں جان والیاں نقلاں ، استریاں ساہمنے نہ کھیڈیاں جان والیاں نقلاں اتے عامَ ناظرین وچّ کھیڈیاں جان والیاں نقلاں ۔ حوالے :

1. بھائی کانھ سنگھ نابھہ ، مہان کوش ، پنہ 677 ।
2. اجیت سنگھ اؤلکھ ، پنجابی لوک ناٹ پرمپرا ، پنہ 84
3. اجیت سنگھ اؤلکھ ، پنجابی لوک ناٹ پرمپرا ، پنہ 84
4. اجیت سنگھ اؤلکھ ، پنجابی لوک ناٹ پرمپرا ، پنہ 100 ।

گدا-ناٹکا

گدا

پنجاب دے لوک ناچاں وچّ گدا سبھ توں ودھ چرچت اے اتے اس نوں صرف لوک ناچ نال ہی متعلق نہیں کیتا جاندا ۔ سگوں لوک ناٹ نال وی جوڑیا جاندا اے ۔ کیونکہ گدھے وچّ جو بولیاں پائیاں جاندیاں ہن اوہناں دا تعلقات کئی موضوعاں نال ہندا اے ۔ اسے طرحاں مٹیاراں وکھ وکھ پاتراں دا رول ادا کردیاں ہن اتے آلے-دوالے عورتاں جاں مرد وی درشک ہندے ہن ۔ گدھا ستنتر روپ وچّ وی ساہمنے آؤندا اے اتے ویاہ شادیاں جاں اتسواں تے گدھا قدرتی روپ وچّ ساہمنے آؤندا اے ۔ ادوں ہی اس دی اصل کلا ویکھن والی ہندی اے کیونکہ مٹیاراں دے جذبے اوہناں دا وینگ اوہناں دے من دا غبار ایہہ سبھ کجھ ادوں ہی پوری سکھر تے آؤندا اے گدا راس نرت دا اک روپ اے ۔ “ راس نرت سنبندھی پراچین الیکھ بھارت دے ناٹی شاستر وچّ ملدا اے ۔ بھارت نوں رس جاں راسک نوں اپ روپک منیا اے اتے اس دے تنّ بھید – بھالا راسک ، منڈل راسک ، دنڈ راسک کیتے ہن ۔ ” ڈاکٹر۔ دسرتھ سنگھ مطابق ، “ بھالا راسک گول گھیرے وچّ بھالیاں دے تال وچّ سنگیت دے نال پیراں دی ٹھمک دے کے کھیڈی جاندی سی ۔ پنجاب دا گدھا وی بالکل اسے طرحاں بھال راسک وچّ جد بولیاں اتے ٹپے شامل ہو گئے تاں پنجاب دا گدھا اتے گجرات دا گربا بن گیا ۔

گدا پنجاب دا لوک ناچ اے ۔ پنجاب وچّ کوئی ہی اجیہی استری ہوویگی جس نے زندگی وچّ گدھا نہ پا کے ویکھیا ہووے ۔ کھبے ہتھ دی ہتھیلی اتے سجے ہتھ دیاں انگلاں جد سٹھّ دے کون تے ماریاں جاندیاں ہن تاں اک سریلی ٹھپّ دی آواز پیدا ہندی اے ۔ اس ٹھپّ-ٹھپّ نوں تالی کہندے ہن ۔ جد ایہناں تالیاں دی تال وچّ نرت دے نال بولیاں وی پائیاں جان تاں ایہہ گدھا بندا اے ۔

جس گول پڑ وچّ گدھا پایا جاندا اے اس نوں گھگری پڑ کہندے ہن ۔ گدھا پاؤن ویلے استریاں اس پڑ دے دوالے گھیرا گھتّ کے کھلو جاندیاں ہن ، ایہناں وچوں اک کڑی گھیرے اندر ڈھولکی جاں گھڑا لے کے بہہ جاندی اے ۔ ڈھولکی وجدی اے تاں اک کڑی گھیرے وچّ آ کے بولی پاؤندی اے ۔ بولی پاؤندے ویلے اوہ چارے پاسے گھمدی اے تاں جو پڑ وچّ کھڑیاں ساریاں کڑیاں ویکھ سکن ۔ جد بولی دا اخیرلا ٹپا آؤندا اے تاں ساریاں کڑیاں اس ٹپے نوں گاؤندیاں ہن اتے اس دے نال ہی دو زنانیاں دا ناچ اتے دوسریاں زنانیاں دیاں تالیاں آرنبھ ہو جاندیاں ہن ۔ کئی وار اخیرلے ٹپے ویلے کجھ ہور کڑیاں وی پڑ وچّ آ جاندیاں ہن اتے نچدیاں رہندیاں ہن ۔ اس طرحاں دوالے کھڑیاں کڑیاں وچوں دو دو دی جوڑی پڑ وچوں نکلدی رہندی اے اتے ناچ چلدا رہندا اے ۔ نویں جوڑی آؤن نال بولی وی بدل جاندی اے ۔ گھگری پڑ وچّ دو مٹیاراں دا اک دوسری دے ساہمنے ہو کے بولیاں پاؤنا ، اشارے کرنا ، چھیڑخانی کرنا ، بولی مطابق ابھنی کرنا آدی کم گدھے نوں ادھ ناٹ بنا دندے ہن ۔ اس پڑ وچّ زنانیاں جد گیتاں دی مدد نال گدھے دی تال وچّ کسے گھروگی کہانی دا سانگ بھرن تاں اوہ ‘گدھا ناٹک’ بن جاندا اے۔

گدے دے پڑ وچّ کھیڈے جاندے سوانگ جاں نقلاں جاں تماشے نوں گدھا-ناٹکا دا نام دتا جاندا اے۔ ایہہ گدھے دی تال نال اپنے کتھانک وچّ موڑ لے آؤندے ہن۔ ایہہ عورتاں ولوں پیش کیتے جاندے ہن۔ بھنڈاں دا تماشہ، مداری دا تماشہ وی لوک-ناٹک دی ونگی وچّ شامل ہندے ہن۔ کلّ مشہور گدھا ناٹک جو اجیت سنگھ اؤلکھ نے اکتر کیتے ہن ؛ وچولی سہرے چلی، نی بڈھا چڑھیا گھوڑی، جٹی-جٹی، ہائے-ہائے نی میری سوکن، سادھا سچ دسّ وے وغیرہ ہن۔

(ہ) لوک-سنگیت :- لوک-گیت دا مکھ لچھن اسدی سنگیتا تمکتا ہندی اے۔ لوک-کاو سبھاوک طور تے سنگیتمئی ہندی اے۔ ‘کویشری، ٹپے، ماہیاں، ہیئرا، سٹھنی آدی سارے ہی لوک شعری روپ سنگیتمئی دھناں نال سمپنّ ہندے ہن۔ لوک-گیت اکثر گاؤن لئی ہی سرجے جاندے ہن۔ اس نوں حاصل کرن لئی اس توں باقائدہ سکھلائی نہی لئی جاندی۔ “ایہہ اکثر لوک-سٹائل وچّ ظاہر ہندے ہن۔ ایہہ چرخے دی پدھوکر، مدھانی دی گڑگڑاہٹ، چکی دی کڑ-کڑ تے ہلٹ دی ریں-ریں ورگے پکھاں نال جڑے گیت ہندے ہن۔"

گدا ناٹک کسے کتاب وچّ چھپے نہیں ملدے پر مراسناں جاں ڈومنیاں ایہناں نوں پراچین ویلے توں زبانی یاد رکھی آ رہیاں ہن ۔ ہور زنانیاں وی ایہناں نوں زبانی یاد رکھن اتے کھیڈن وچّ بڑا گورو تجربہ کردیاں ہن ۔ ویاہ شادیاں وچّ چنگا گدھا ناٹک کھیڈن والی زنانی دی بڑی منگ ہندی اے۔

گدا ناٹک گھگری پڑ وچّ کھیڈیا جاندا اے ۔ ایہہ اکانگی دا نرت تے آرنبھک روپ اے ۔ جد ایہہ بولی پائی جاندی اے :

سسّ میری نے کانٹے گھڑائے مینوں آکھے پا کڑے رانجھا میرا لون گھوٹنا پاواں کہڑے چاء کڑے ۔

نچن والیاں وچّ چھوٹی جہی کڑی منڈا بن جاندی اے ، دوجی کڑی اس گھوٹنے ورگے منڈے دوالے ایوں ابھنی کردی اے ، نچدی اے جویں گھوٹنے نال لون گھوٹ رہی ہووے ۔ کدی اس دیاں بانہاں مندی اے ۔ گٹھاں نال اس دا قد مندی اے ۔ سر مندی اے ۔ایوں گدھا ناٹک وچّ بھوآ – بھتیجی ، نونہہ –سسّ ، درانی – جٹھانی ، تیویں – آدمی دی لڑائی پیش کیتی جاندی اے ۔ گدا ناٹک وچّ زنانیاں ہی مرداں دا پارٹ ادا کردیاں ہن ۔

گدا ناٹک دی رنگ سٹائل

گدا ناٹ دی اپنی نویکلی رنگ سٹائل اے ۔ بھارت جاں دنیا دا کوئی وی ایسا لوک ناٹ نہیں اس سٹائل وچّ کھیڈیا جا سکے ۔ راس سٹائل وچّ کتھاکار وکھیان کردا اے تے کلاکار اس مطابق ابھنی کردے ہن ۔ سانگ سٹائل وچّ شاعری وچّ لکھے سوال – جواب راگاں مطابق گا کے اک دوجے ساہمنے پیش کیتے جاندے ہن ۔ پر گدھا ناٹ نہ ہی کسے کتھاکار کتھا مطابق چلدے ہن اتے نہ ہی راگاں دے محتاج ہندے ہن ۔ گدھے دا نرت آپ مہارا اتے اتے شاعری دے بول پھہارے وانگ نکلدے ہن ۔ گدھا ناٹ دا کوئی خاص ودھان نہیں پر پھر وی ایہہ بےاصولے نہیں جاپدے ۔ بے شکّ کسے گدھا ناٹ دی کہانی وڈی اے جاں چھوٹی ، کھیڈ تکنیک اکو پرکار دی اپنائی جاندی اے ۔ جس ڈھنگ نال گدھا ناٹ ماجھے وچّ کھیڈے جاندے ہن ، اسے پرکار ہی مالوے اتے دوآبے وچّ وی ابھنی ہندا اے ۔

گدا ناٹ کھیڈن واسطے دس پندراں عورتاں اک گول دائرے وچّ کسے دے گھر دے ویہڑے جاں کسے کھلھے کمرے وچّ کھلو جاندیاں ہن ۔ ایہہ ساریاں زنانیاں اس ناٹک دیاں درشک اتے کلاکار وی ہندیاں ہن ۔ جس زنانی نے ناٹک وچّ حصہ لینا ہندا اے ، اوہ سانگ بن کے پڑ وچّ آ جاندی اے ۔

گدا ناٹ کھیڈن دے طریقے

1. گدے دے گھگری پڑ وچّ گدھے دے لوک گیتاں وانگ ناٹ کھیڈیا جاندا اے ۔
2. اک سانگ بنی کڑی جد سوال کردی اے تاں اس دی بولی دے آخری ٹپے اتے گدھا مچدا اے ۔
3. سانگ بنی کڑی جد سوال کردی اے تاں اس دی بولی دے آخری ٹپے اتے گیت مچدا اے ۔
4. جد جھاکی دی سماشوہر ہندی اے تاں ‘ناٹ بولاں’ اتے گدھا مچدا اے ۔
5. گدا ناٹ چھوٹیاں چھوٹیاں جھاکیاں وچّ ونڈے ہندے ہن اتے ہر جھاکی دے انت وچّ ‘ناٹ بول’ بولے جاندے ہن ۔

پرچلت گدا ناٹک

پنجاب دے پرچلت گدا ناٹک نوں تنّ بھاگاں وچّ ونڈیا جاندا اے :

1. ویاہ شادیاں بارے
2. گھروگی رشتیاں بارے
3. اشلیل عشقَ پیچیاں بارے ۔

ویاہ شادیاں بارے

گدا ناٹ ویاہ شادیاں ، منڈے دی چھٹی ، منڈن سنسکار اتے دے اکٹھ ویلے کھیڈے جاندے ہن ۔ اس پرکار دے گدھا ناٹاں وچّ ہیٹھ لکھے ناٹ بہت مشہور ہن اتے تھوڑھی بہتی ادلا بدلی نال سارے پنجاب وچّ کھیڈے جاندے ہن : 1. وللی سہرے چلی 2. نی بڈھا چڑھیا گھوڑی 3. جٹّ جٹی 4. بیبا سچ دسّ وے ، جات دے تسیں کی ہندے 5. ڈھول میرا جیوندا راے 6. جے تیرا نی بڈھا مریا

اتھے اسیں ‘نی بڈھا چڑھیا گھوڑی’ دی اداہرن لیندے ہاں ۔ جوان کڑیاں واسطے بڈھا ہساؤنا پاتر اے ۔ پنڈ وچّ جہڑے انسان ساری عمر چھڑے ہی رہِ جاندے ہن ، اوہ جنے کھنے دا مخول بنے رہندے ہن ۔ جے کوئی کسے نوں گالھ وی کڈھدا اے تاں اس بڈھے دا ناں ضروری لیندا اے ۔ ایہو جاے اک بڈھے دا ویاہ اس گدھا ناٹ وچّ دھر دتا جاندا اے ۔ بڈھے دی پہلاں منگنی ہندی اے ، گدھے دے بول ہن : “نی بڈھا ساڈا منگیا گیا سارے پنڈ نوں شیرنی ونڈی ۔ ” اک کڑی بڈھا بن جاندی اے ۔ بڈھا وی اینا بڈھا ہندا اے کہ اک ہتھ وچّ سوٹی ہندی اے اتے دوسرا ہتھ لکّ تے دھریا ہندا اے ۔ کبّ نکلیا ہندا اے ، اکھاں نوں عینک لگی ہندی اے ۔ پر سر تے جردے رنگی پگّ ، گل جردے رنگا پرنا اتے متھے اتے لیراں دا بنیا سہرا ہندا اے ۔ بڈھے دے ویاہ دے سارے رسموں رواج ہندے ہن اتے ہر رسموں رواج دے بعد بڈھا ڈگ پیندا اے ، پر کڑیاں اس دا ویاہ کر کے ہی چھڈدیاں ہن ۔ بڈھا جد وہوٹی ویاہ کے لیاؤندا اے تاں ساریاں گاؤندیاں ہن : بڈھا چڑھیا گھوڑی نی ، بڈھا چڑھیا گھوڑی ۔ بڈھا کھاریاں تے بیٹھن لگا منہ بھار ڈگ پیندا اے ، چپنی بھنن لگا ، اپنیاں چپنیاں بھنوا بہندا اے ۔ گھوڑی تے چڑھن لگا بے ہوش ہو جاندا اے ۔ پر کڑیاں اس دا ویاہ کر کے ہی چھڈدیاں ہن ۔ بڈھا جد وہوٹی ویاہ کے لیاؤندا اے تاں ساریاں گاؤندیاں ہن : سانوں دیوو ودھائیاں نی ساڈا بڈھا ویاہ گھر آیا ۔ بڈھے دی وہوٹی جوان ہندی اے ، اوہ بڈھے نوں چھیڑدی اے ۔ اس توں اگے اشلیلتا حد ہو جاندی اے تے کڑیاں اس بڈھے شامت لے آؤندیاں ہن ۔

گھروگی رشتیاں بارے

ویاہ شادیاں وچّ گدھا ناٹ کھیڈن واسطے کافی سماں لگدا اے ۔ ایہناں نوں کھیڈن لئی کئی کجھ خاص زنانیاں دی لوڑ ہندی اے ۔ عامَ طور تے پنڈاں وچّ مراسناں ایہہ گدھا ناٹ کھیڈدیاں ہن ۔ پر گھروگی رشتیاں بارے گدھا ناٹ سائز وچّ چھوٹے اتے ہاس رس پردھان ہندے ہن ۔ گھروگی رشتیاں بارے مشہور گدھا ناٹ اس پرکار ہن : 1. سسے میں نہیں وسنا 2. ہائے ہائے نی میری سونکن 3. ننان بھرجائی اتھوں اسیں ننان بھرجائی دی اداہرن لیندے ہاں ۔ گدھا ناٹک وچّ ننان اتے بھرجائی دوویں اپنے آپ نوں سچیاں اتے چنگیاں مندیاں ہن ۔ ننان نوں اپنے ویر تے مان اتے بھرجائی نوں اپنے شوہر تے ۔ ننان اپنے بابل دا گھر سمجھدی اے تے بھرجائی اپنے شوہر دا ۔ دوویں اپروں اک دوجے نال بولدیاں ہن پر وچوں اک دوجے دیاں دشمناں ہن ۔ پر اک بھرجائی ننان نوں کسے اوپرے مرد نال ویکھ لیندی اے ننان پھر بھرجائی دیاں منتاں کردی اے ، ترلے کردی اے : بھابی میری چند ورگی مینوں ویکھ کے رجّ نی آوے ۔

اشلیل عشقَ پیچیاں بارے

ویاہ شادیاں اتے زنانیاں اننج وی بڑیاں مچھریاں ہندیاں ہن ۔ اس لئی اوہ اشلیل توں اشلیل گلّ کر کے خوش ہندیاں ہن ۔ کہندے ہن کہ جنی اشلیل گلّ زنانیاں کر سکدیاں ہن ، مرد نہیں کر سکدے ۔ گدھے دے پڑ وچّ زنانیاں کجھ ایسے ناٹک وی کھیڈدیاں ہن جہڑے نال گڑچّ ہندے ہن ۔ ایہو جاے ناٹکاں وچّ زیادہ مشہور ایہہ ہن : 1. سادھا سچ دسّ وے 2. آئے روڑاں والے سادھ 3. ماہی میرا لون گھوٹنا 4. میں کھڑی بوہڑ دے تھلے اتھے اسیں روڑاں والے سادھ دے اداہرن لیندے ہاں ۔ گدھا ناٹ ‘آئے روڑاں سادھ وچّ’ سادھاں دی لنگ بھکھ نوں چنگی طرحاں اجاگر کیتا جاندا اے ۔ اک سادھ ہتھ وچّ کمنڈل ، وال کھلھے ، گل وچّ مالا پائی پڑ وچّ آ الکھ جگاؤندا اے ۔ کڑیاں اس نوں ویکھ کے گدھا چکدیاں ہن : آئے روڑاں والے سادھ آئے روڑاں والے سادھ منگدے ککڑ تے شراب منگدے ککڑ تے شراب ۔ پر سادھ کہندا اے کہ اس نوں کسے چیز دی گھاٹ نہیں ۔ کڑیاں سوال کردیاں ہن کہ کی اس نوں مایہ چاہیدی اے ، زمین چاہیدی اے ، شراب چاہیدی اے ، پر اوہ ہر گلّ توں ناں کر دندا اے ۔ اخیر کڑیاں آپ ہی کہہ دندیاں ہن کہ دسّ تینوں کی چاہیدا اے ، تاں اوہ پڑ وچّ نچدا ہویا کہندا اے : آئے روڑاں والے سادھ آئے روڑاں والے سادھ منگدے بھورا کو سواد منگدے بھورا کو سواد ۔ پھر کڑیاں گدھا پا پا کے نچّ نچّ کملیاں ہو جاندیاں ہن ۔ انت وچّ ایہہ کیہا جا سکدا اے کہ استریاں گدھا ناٹک کھیڈن ویلے کسے پرکار دا جھاکا جاں ڈر تجربہ نہیں کردیاں سگوں بڑی دلیری نال کھیڈدیاں ہن ۔ معاون کتاباں : 1. چند پرکاش سنگھ - ہندی ناٹی ساہتی اور رنگ-منچ کی میمانسا ۔ 2. راس اور رامانویی کاوی 3. بیبی گرمیت کور ، پنڈ راہوں ضلع جالندھر ولوں حاصل ۔ 4. بیبی سورنجیت ، پنڈ کالوکے ضلع امرتسر ولوں حاصل ۔ 5. سری متی ریشمے مراسن پنڈ بھلائیپر ، ضلع امرتسر ولوں حاصل ۔ 6, پنجابی لوک ناٹ پرمپرا تے پنجابی ناٹک – ڈاکٹر۔ اجیت سنگھ اؤلکھ 7. پنجابی دی لوک ناٹ پرمپرا تے پنجابی ناٹک – ڈاکٹر۔ رویل سنگھ 8. پنجابی ناٹک روپ ، اصول تے ترقی – گردیال سنگھ پھلّ ۔

جاگو ناٹک

گدھے دے نال ہی متعلق ‘جاگو’ اے جو ویکھن نوں بھاوَ گدھے دا ہی اک روپ جاپدا اے لیکن اس دی سنرچنا اس نوں لوک ناٹ روپ وجوں قائم کردی اے لوک ناٹ دے حوالہ ماتحت پنجاب وچّ جتھے پیشاور منڈلیاں نقل ، جلسہ ، سانگ ، راس جاں اکھاڑے آدی راہیں لوک ناٹ دی پرپکّ پرمپرا دکھائی دندی اے ۔ ایہہ سموہک روپ وچّ کار-وہار کردیاں رسم نبھاؤندیاں اتے کوئی تِ-تیوہار مناؤندیاں سہون ہی مورتیمان ہندیاں ہن ۔ ویاہ ویلے کڈھی جاندی جاگو دا پنجابی جیون وچّ خاص اہمیت اتے خاص تھاں اے ۔ جاگو پنجابی لوک ناٹ دی اجیہی ولکھن اتے مکمل ونگی اے ۔ جو کسے اک گٹھ ونڈ وچّ نہیں آؤندی ۔ اس وچّ نرت ناٹ ، سنگیت ناٹ ، گیت ناٹ ، نقل ، ابھنی ، نوٹنکی ، سانگ ، جلوس ، جھاکی سبھ کجھ شامل اے ۔

جاگو دی گدھے نالوں ولکھنتا

جاگو دی ولکھنتا ایہہ اے کہ ایہہ نرول استریاں دا رات ویلے پیش ہون والا لوک ناٹ اے ۔ اصل وچّ جاگو کسے منچ جاں پڑ وچّ کھیڈی جاں پیش نہیں کیتی جاندی ۔ ایہہ پاتر ناظرین دی وتھّ مکا کے سارے پنڈ دے گلی محلیاں وچّ اک جلوس ، جھاکی کڈھی جاندی اے ۔ ویکھن والیاں نوں کدھرے باہر نہیں جانا پیندا ۔ بس ذرا بوہیوں باہر نکلن جاں کوٹھے اپروں جھاتی مارن دی لوڑ اے ۔ جاگو آپ اوہناں کوس پجدی اے ۔ اوپری نزریاں ویکھیا جاگو دی کوئی گوند نہیں جاپدی اتے کم وی بہت ڈھلا دسدا اے ۔ پر ساری جاگو ہی اک اجیہا نشال ایکٹ اے جس لئی سارا پنڈ اک منچ اے اتے اس دا کم وی عامَ چھیڑ چھاڑ توں شروع ہو کے ہڑدمب دی سخر تے پجدا اے ۔ بھاویں اس وچّ مورت ، تھاں تے پیشکاری دے روپ بدلدے رہندے ہن پر کم دی اکسارتا قایم رہندی اے ۔

جاگو دا مقصد

جاگو دا مقصد وی اکہرا اے ۔ چھیڑ ، مشکری ، ٹوکر ، ٹچر ، چہیڈ ، ٹھٹھا ، مخول ، وینگ اتے نر چہل مہل راہیں سماجی اتے تہذیبی رشتیاں نوں پرتکھ اتے پرپکّ کرنا ۔

جاگو دی منچن پرکریا

جاگو دی منچن پرکریا اتّ سہج اتے سہون اے ۔ رات نوں کھان پین پچھوں پنڈ دیاں کڑیاں ، کتریاں ، نڈھیاں ،مٹیاراں اتے بڈھیاں ٹھیریاں سبھ جھرمٹ بنا کے ویاہ والے گھر آ جڑدیاں ہن ۔ کواریاں کنجکاں سادیاں ستھنا وچّ اتے ویاہیاں پیڑ پا کے اچا سر گند ، سنگ ، تویت ، سگی پھلّ ، پپل پتیاں ، بازو بند ، پنجیباں پا کے اک دوجی توں ودھ پھبن دا آہار کردیاں نے ۔ بڈھیاں ٹھیریاں وی کالی صوف دے گھگرے ، سلاریاں ، دمڑا آدی لے کے آؤندیاں ہن ۔ ہتھاں پیراں دیاں تلیاں نوں مہندی نال شنگاریا جاندا ۔ باغ چوپ پھلکاری دی بکل ماری جاگو کڈھن والیاں اک دوجی توں ودھ کاہلیاں ہندیاں ہن ۔ پھر اک لشکدی بلٹوہی اپر آٹے دے جگدے دیویاں دیاں پالاں سجائیاں جاندیاں ہن ۔ بلٹوہی دے منہ اپر ڈونگھا چپن رکھ کے اس نوں وڑیویاں اتے تیل نال بھر کے جگا لیا جاندا اے ۔ ایہہ جگمگ بلدی بلٹوہی دوالے ہی جاگو دا سارا کم گھمدا اے ۔ اس ناچکی کم دا ستھل کوئی منچ جاں تھڑا نہیں سگوں سارا پنڈ ہی ہندا اے ۔ ‘رام نگر دی رام لیلا’ وانگ اس دا ایکٹنگ ایریا وسترت ہندا اے ۔

جاگو کڈھنا : پرانے ویلے دی جاگو

پرانے ویلے توں جاگو کڈھن دی رہُ-ریت دا نبھاؤ ہندا اے رہا اے ۔ پرانیاں سمیاں وچّ جننجاں رات رہندیاں سن ۔ برات دے ساہمنے شریکے بھائیچارے دیاں عورتاں ، رشتیدارنیاں تے کڑیاں جاگو کڈھدیاں سن ۔ سارے پنڈ دیاں گلیاں تے برات دے بیٹھن والی تھاں تے گھمدیاں سن ۔ جاگو کڈھنا شریکے بھائیچارے وچّ جاگدے رہن دا سنکیت ہندا اے ۔ جاگو کڈھن دی ریت ویاہلی کڑی تے ویاہلے دے گھراں وچّ نبھائی جاندی اے ۔ جاگو کڈھن ویلے گیتاں تے گدھا پاؤن دا نبھاء خوشی بھرے پلاں نوں پرگٹاؤندا اے ۔ پرانے دور وچّ جاگو کڈھن لی مٹی دے گھڑے دی ورتوں کیتی جاندی سی ۔ مگر ہن گھڑے دی تھاں پتل دی گاگر جاں چھوٹی گاگر جس نوں ‘دونا’ کیہا جاندا اے ، دی ورتوں کیتی جاندی اے ۔ گاگر دے منہ توں ہیٹھاں والی تھاں ودھے ہوئے پاسیاں تے گنے ہوئے آٹے نوں چارے پاسے کندھ وانگ لگایا جاندا اے تاں کہ گاگر دے ودھے ہوئے حصے تے دیوے رکھن ویلے اوہ تھلے نہ ڈگّ سکن ۔ دیویاں وچّ سرہوں دا تیل پایا جاندا اے ۔ چار دیوے گاگر دے منہ اپر تے ہور گاگر دے ودھے پاسیاں تے ٹکا کے رکھے جاندے ہن ۔ اس کم کرم نوں جاگو دا ناں دتا جاندا اے ۔ جاگو مامی جاں بھابی سر تے چکدی اے ۔ جاگو نوں سر تے چکّ کے ترن ویلے لڑکیاں ، رشتیدارنیاں اتے بھائیچارے دیاں عورتاں جاگو وچّ شامل ہندیاں ہن ۔ جاگو نوں لے کے عورتاں شریکے بھائیچارے دے گھراں تے گلیاں وچّ جاندیاں ہن اتے لوکگیتک رہُ ریتاں دا نبھاء وی کردیاں ہن ۔ کئی تھاواں تے رک کے گدھا وی پایا جاندا اے ۔ اس پرکریا نوں تہذیبی بولی وچّ ‘جاگو کڈھنا’ کہندے ہن ۔ پرانے ویلے وچّ جاگو کڈھن ویلے ایہہ گیت مکھ طور تے گایا جاندا سی: اٹھ جاگ مندیئے نی تیرے مامے آئے اٹھ جاگ مندیا نی تیری نانی دے جائے تیری نانی دے جائے گڈّ داج لیائے ۔

اجوکی جاگو

پرانے تے اج دے ویلے وچّ کڈھی جا رہی جاگو وچّ بھاویں بہت تھوڑھا انتر ہی اے ، پر پھر وی اہنھاں دوہاں وچّ کافی انتر دیکھے گئے ہن ۔ پہلاں جدوں براتاں بھاوَ جننجاں ویاہ توں کی دن پہلاں رات رہندیاں سن ، ادوں برات دے ساہمنے شریکے بھائیچارے دیاں عورتاں ، رشتیدارنیاں اتے کڑیاں جاگو کڈھ کے اپنی کلا نوں اوہناں اگے پیش کردیاں سن ۔ ہن جاگو ویاہ دے دِ توں پہلی رات نوں جدوں گاؤن بٹھایا جاندا اے تاں دادکیاں نانکیاں ولوں اک دوجے دے ہی ساہمنے کڈھی جاندی اے ۔ پہلاں جاگو لئی مٹی دے گھڑے دا استعمال کیتا جاندا سی پر ہن پتل دی گاگر جاں بلٹوہی نوں ورتیا جاندا اے ۔ پتل دی گاگر جاں بلٹوہی اتے آٹے دے دیوے بنا کے روں دیاں وٹیاں وٹّ کے سرہوں دا تیل پا کے دیوے جگائے جاندے ہن ۔ گگر جاں دوہنی دے ڈھکن اتے وڑیویں کٹّ کے اتے تیل پا کے بالے جاندے ہن ۔ جو کافی دیر تک بلدے رہندے ہن ۔ جاگو نوں مٹیاراں انوں سر تے رکھ کے چکدیاں ہن ۔ کسے دے ہتھ وچّ چھجّ ہندا اے ، کسے دے ہتھ وچّ ڈنڈا ، کتے بلی توں بچا کرن لئی ہندا اے ۔ جاگو اپنے جلوء وچّ پنڈ دیاں گلیاں ، فرنی تے نیڑلے شریکے دے گھراں وچّ ہندی ہوئی آؤندی اے ۔ جس گھر جاگو ہندی اے اوہ گھر جاگو وچّ تیل وی پاؤندے ہن اتے شگن وی دندے ہن ۔ کئی الھڑ مٹیاراں رستے وچّ مستی وی کردیاں ہن ۔ کسے دے پرنالے بھندیاں ہن اتے کسے دی منجی الٹا دندیاں ہن ۔ پر ایہناں دے ہاسے ٹھٹھے دا کوئی برا نہیں مناؤندا ۔ پہلاں جاگو وچّ ڈھولی نہیں ہندے سن پر ہن دی جاگو دے نال ڈھولی وی ہندے ہن جو رونق ہور ودھا دندے ہن ۔ پر اس دے نال ہی شور شرابا وی کجھ ودھیرے ہو جاندا اے ۔ جاگو کڈھن دا مقصد لوکاں نوں جگا جگا کے گا گا کے منورنجن کرنا تے ویاہ دی خوشی تے رونق نوں ودھاؤنا اے ۔ جاگو کڈھن ویلے آنڈھ گوانڈھ نوں دتیاں جان والیاں سٹھنیاں وی بہت رس ، سہج تے ہاس وینگ بھرپور ہندیاں ہن ۔ جاگو وچّ جو گیت گائے جاندے ہن اوہ ہیٹھ لکھے ہن ۔ جاگو دا آرنبھ انج کیتا جاندا اے :

1. جاگو کڈھنی مڑھک نال ترنا

بئی ویاہ کرتارے دا

سارے پنڈ وچّ پھیرنی جاگو

بئی لوکاں دے پرنالے بھننے

چکّ چرکھا پرھاں کر پیڑھی

بئی جاگو لئی راہ چھڈّ دے ۔

2. لمبڑا جورو جگا لے وے جاگو آئی آ

شاوا بئی ہن جاگو آئی آ

ستی نوں جگا لے ، رسی نوں منا لے

سون چڑی رشنا لے وے

جاگو آئی آ ، ساو بئی-------

چپّ کر بیبی مساں سوائی آ

لوری دے کے پائی آ ، اٹھ کھڑوگی

اڑی کروگی ، چکنی پؤگی ، ایویں سڑوگی

جاگو آئی آ ---------------------۔

3. آؤندی کڑیئے جاندی کڑیئے

چکّ لیا بازار وچوں جھاواں

بئی چھڈّ کھہڑا باہمنا دا

تینوں جٹاں دے منڈے دی دسّ پاواں

بئی چھڈّ کھہڑا----------------۔

آؤندی کڑیئے جاندی کڑیئے

چکّ لیا بازار وچوں گانی

نی ماپے تینوں گھٹّ رونگے

بہتے رونگے دلاں دے جانی ۔

4. گوانڈھیؤ ، جاگدے کہ ستے

آپ تے چاچا ستا رہِ گیا

چاچی نوں لے گئے کتے

گوانڈھیؤ ، جاگدے کہ ستے ۔

5. بولے نی بمبیہا بولے ، شاوا نی بمبیہا بولے

بھنّ دیؤ نی اس بھاگاں والے چھجو نوں

توڑ دیؤ نی اس بھاگاں والے چھجو نوں ۔

6. نی جاگو وچوں تیل مکیا

کوئی پاؤگا نصیباں والا

نی جاگو وچوں تیل مکیا ۔

جاگو وچّ تیل پاؤن توں پہلاں گدھے دیاں بولیاں پائیاں جاندیاں ہن ۔ تماشے تے سوانگ رچائے جاندے ہن تے تیس پوا کے جاگو اگلے گھر روانہ ہو جاندی اے ۔ بولیاں ایہو جہیاں ہندیاں ہن :

1. شیشہ سرمہ پا کے کڑی ہوئی سہریاں نوں تیار

ہسّ ہسّ ملن سہیلیاں کوئی وچھڑا ملدا یار

ڈھاٹھی تے بوٹی پا جا ، رکھونگا تینوں یاد ۔

2. کوئی ویچے سنڈھ جوین ، کوئی ویچے رائی

کرتارا اپنی جورو ویچے ٹکے ٹکے سر سائی

خبردار رہنا وے ، چونکی حاکماں دی آئی ۔

3. میری گدھے وچّ تور دیکھ سہنیا

اس دی ڈگّ پئی ڈور ، چکّ سہنیا ۔

ایہو جہیاں بولیاں جاگو وچّ عورتاں ولوں گائیاں جاندیاں ہن جہناں وچّ اوہ اپنا اندرلا غبار ، طعنیاں ، مہنیاں ، ہاسیاں ، مکھولاں نال باہر کڈھدیاں نظر آؤندیاں ہن ۔ پر اج کلھ جتھے جاگو دا سروپ بدلیا ، اتھے بولیاں دا سروپ وی بدلیا نظر آؤندا اے ۔ اج کلّ دیاں بولیاں پرانیاں توں کافی بھنّ ہن ۔

جاگو نال متعلق وکھ وکھ دھارناواں

لڑکے جاں لڑکی دے ویاہ توں اک دن پہلاں والی رات نوں نانکیاں ولوں کیتے جان والے آنگک اتے واچک تماشے نوں جاگو کیہا جاندا اے ۔ اس آنگک اتے واچک تماشے بارے وکھ وکھ دھارناواں پائیاں جاندیاں ہن ۔ اک دھارنا مطابق لرکے جاں لڑکی دے ویاہ توں اک دن پہلاں والی رات نوں عورتاں ٹوکنی اتے دیوے بال کے ور جاں کنیا دی بھرجائی جاں کسے ہور عورت نوں ایہہ ٹوکنی سر تے چکا دندیاں سن ۔ایہہ عورتاں اتے مٹیاراں پنڈ دیاں گلیاں محلیاں وچّ گھمدیاں سن اتے نال ہی جاگو نال متعلق گیت گاؤندیاں سن ۔ اک ریت انصار کمبھ جاں ٹوکن وچّ پانی بھر کے اس اپر جگدے دیویاں نوں رکھ کے سارے پنڈ دی پرکرما کیتی جاندی سی ۔ لوکاں دا وسواس سی اس طرحاں کرن نال بدروحاں اتے پریت آتماواں پنڈ وچوں نسّ جاندیاں ہن ۔ اک وشواس ایہہ وی اے کہ اجیہا کرن نال پریت آتماواں لاڑے جاں لاڑی نوں کسے قسم دا نقصان نہیں پہنچا سکدیاں ۔ لوک دھارنا مطابق ٹوکنی نوں کایا دا ، دیوا نوں روشنی دا اتے پانی نوں پوتر طاقت دے چنہ وجوں مانتا حاصل اے ۔ لوک دھارنا مطابق انا تنا دا سمیل الوکک طاقت دا سنچار کردا اے ۔ جس توں بدروحاں ڈر کے بھجّ جاندیاں ہن ۔ جاگو بارے ایہہ وی دھارنا پرچلت اے کہ ملتان دے ہندواں وچّ ویاہ توں اک دن پہلی رات جدوں لاڑے جاں لاڑی نوں مہندی لگائی جاندی سی ، اس ساری رات عورتاں ساری جاگدیاں سن اتے ویاہ دے گیت گاؤندیاں سن ۔ ملتان وچّ عورتاں دی اس رسم نوں ‘جاگ’ وی کیہا جاندا سی ۔ مالوے وچّ ایہو جاگ ‘جاگو’ دے ناں نال پرچلت ہو گیا ۔ پرانے سمیاں وچّ جدوں برات کئی کئی دن رہندی سی ، ادوں برات دے جان توں بعد عورتاں ساری ساری رات نچدیاں گاؤندیاں اتے سوانگ بھردیاں سن ۔ کئیاں دا وسواس اے کہ اس رسم توں ہی جاگو دی رسم پرچلت ہو گئی ۔ اک ہور دھارنا مطابق ویاہلے گدھے دی شروعات ویاہ توں اک دن پہلاں رات نوں جاگو کڈھن توں ہندی اے ۔ ویاہ آئیاں عورتاں تے مٹیاراں ٹوکنی اتے گنے ہوئے آٹے نال تھالی ٹکا کے اس وچّ گھیؤ دے دیوے جگاؤندیاں ہن ۔ گھیؤ دے دیویاں دی گنتی پنج ، ستّ جاں گیاراں رکھی جاندی اے ۔ اس گھیؤ دے دیویاں دے ہندسیاں نوں وی شبھ منیا جاندا اے ۔ اس توں بعد اکثر لاڑے دی مامی دے سر تے ٹوکنی نوں رکھیا جاندا اے اتے نانکیاں دادکیاں دا گروہ پنڈ دیاں وچّ گھمدا اے ۔ ویاہلے گدھے نوں شروع کرن توں پہلاں اس پرکریا راہیں عورتاں اتے مٹیاراں مانسک طور تے تیار ہو جاندیاں ہن ۔ جاگو کڈھن ویلے نانکیاں ولوں آئیاں میلناں جویں مامی اتے ماسی دا خاص اہمیت ہندا اے ۔ باقی لوک وی میل آئیاں ماسیاں اتے مامیاں نوں نچدیاں ویکھنا چاہندے ہن ۔ کئی وار پنڈ دے ہور لوک وی درشک دے طور تے جاگو وچّ شامل ہو جاندے ہن ۔

جاگو اک پرتیک دے روپ وچّ

جاگو نوں مرد پردھان سماج وچّ عورتاں اپر لگائیاں پابندیاں دا پرتیک وی منیا جاندا اے ۔ ودواناں دا وچار اے کہ عورتاں اپر لگائیاں بندشاں اتے پابندیاں نوں گھٹّ کرن لئی جاگو ورگے موقعے ہوند وچّ آئے ہن ۔ ایہو کارن اے کہ جاگو کڈھن ویلے عورتاں اتے مٹیاراں اپنیاں دبیاں ہوئیاں بھاوناواں اتے ارماناں دا اظہار کردیاں ہن ۔ اوہ اس ویلے نیتکتا دیاں حداں نوں وی توڑ دندیاں ہن ۔ اجیاے ویلے اوہناں وچلی ‘ستنتر’ عورت جاگ پیندی اے ۔ جویں اس نال متعلق جاگو وچّ عورتاں ولوں گائی جاندی ایہہ بولی اے : اچے برج کھڑوتیا وے سجناں پگّ بنھدا تے چن چن کے آؤگی موت مر جاوینگا چوبرا بھنجے رلنگے تیرے کھیس وے وے کی بھانا ورتیا میری نہ چلدی کوئی پیش وے ۔ اس بووی توں علاوہ جاگو وچّ عورتاں ہور بولیاں وچّ طعنے ، مہنے ، ہاسے مخول والیاں بولیاں گا کے اپنیاں دبیاں بھاوناواں نوں اجاگر کردیاں ہن ۔ جاگو کڈھن ویلے عورتاں اتے مٹیاراں جہڑے گیت گاؤندیاں اتے تماشے کردیاں ہن ، ایہناں گیتاں اتے تماشیاں وچّ اوہناں دیاں دبیاں ہوئیاں بھاوناواں ، اچھاواں ، لوڑاں اتے ارماناں دی پورتی درشٹیگوچر ہندی اے ۔ جاگو ویلے عورتاں اپنے سنکلپاتمک روپ وچوں باہر نکل کے نرول عورتاں ہندیاں ہن اتے جاگو اپر بلدے چراغ اس اندرلے ہنیرے نوں دور کرن دے پرتیک بن جاندے ہن ۔ جاگو دے ذریعے عورتاں اپنے باواں راہیں اپنے من اندر دبے ارماناں نوں باہر کڈھن دا ین کردیاں ہن ۔ اسے طرحاں جاگو کڈھن دوران بلدے دیویاں وچّ تیل پاؤن دا پرتیک گروہ عورتاں دی منوسمت نوں ظاہر کردا اے ۔ جاگو کڈھن ویلے عورتاں گھر دے چلھے ڈھاہندیاں ہن جس نوں مرد پردھان سماج ولوں اسارے گئے خاندانی تنظیم دی پہلی کڑی نوں توڑ کے سماجی بندھناں توں مکت ہون دا پرتیک منیا جاندا اے ۔ اس موقعے تے کھرلیاں نوں توڑنا وی مرد ولوں اساریا گیا سماجی پربندھ نوں توڑن دا پرتیک سمجھیا جاندا اے ۔ اسے ترھاں گھراں دے پرنالے ڈھاہنا کھوہ دیاں ٹنڈاں کھوہ وچّ کھوہ وچّ سٹنا آدی پرتیک وی مرد پردھان سماج وچّ عورتاں ولوں سماجی تنظیم دی النگھنا کردے نظر آؤندے ہن ۔ مرد ولوں اسارے گئے کھیتی باڑی اتے اپجیوکا دے سادھناں نوں تباہ کرن دا مطلب مرد پردھان سماج ورودھ بغاوت دی نشانی اے ۔ ایہو کارن اے کہ جاگو دے گیتاں اتے تماشیاں وچّ پریکت ہوئے چنہ اتے پرتیک ماجک ورودھ والے تے کرانتی کاری ہندے ہن ۔

ممالیکول سائنسی پکھ توں جاگو دا مطلب

اجوکے دور وچّ جاگو کڈھن دی رہُ ریت دا نبھاء ویاہ توں اک دن پہلاں رات دی روٹی کھان توں بعد کیتا جاندا اے ۔ جاگو کڈھنا ویاہ موقعے اکتر عورتاں لئی ہاسے مخول تے من پرچاوے دا زریعہ منیا جاندا اے ۔ مگر ممالیکول سائنسی پکھ توں جاگو کڈھن پچھے دھرنا اے ، جاگو دا سروپ دیکھ کے بدروحاں جاں بھیڑیاں آتماواں پنڈ جوہ ، گلی محلیاں تے شریکے بھائیچارے دے گھراں توں دور چلیاں جاندیاں ہن اتے نوَ ویاہی جوڑی نوں اوہ دکھ نہیں دے سکدیاں ۔ جاگو وچّ گاگر دے منہ تے رکھے چار دیوے چار سمتاں دا سوچک ہن دیوے دی روشنی چاراں سمتاں توں بھیڑی آتما نوں روک کے رکھیگی ۔ جاگو وچّ ورتیا دیوا روشنی دا پرتیک اے ۔ گاگر کایا دا اتے دیوے دا بلنا اگنی دیوتے دا پرتیک اے ۔ اہناں دا تناں دا سمیل الوکک طاقت دا سنچار کردا منیا گیا اے ۔

جاگو وچّ آئے پرورتن

پرانے ویلے دی جاگو تے اج کل جاگو وچّ بہت پرورتن آ گئے ہن ۔ تریمتاں دے سراں تے روائتی دیویاں والی جاگو دی تھاں چپّ چپیتے جم دن والے کیک ورگی جائلی جہی جاگو وچّ لگے بجلی لاٹو جگنے شروع ہو گئے ہن ۔ حالانکہ اس ماڈرن جاگو دے بھار ہیٹھاں بولیاں اجے وی اوہی ہن :

وے سردارو ، لمبڑدارو

جاگو وچوں تیل مکیا

ایہہ ہوکرا سن کے پہلاں لوک اپنے گھر آئی جاگو دی ٹولی دا سواگت ستکار کردے ، جاگو دے دیویاں وچّ تیل پا کے اپنی سانجھ ودھاؤندے اتے لوکاں اتے لوکاں دا کھان لئی مٹھا سلونا پئیش کردے ہن ۔ ہن لاٹوآں والی جاگو وچّ تیل تاں نہیں پر بیٹری ضرور پائی جا سکدی اے ۔

وے سردارو ، لمبڑدارو

جاگو وچّ مکی بیٹری

اکلی جاگو ہی نہیں ،ویاہ دیاں تقریباً ساریاں رسماں وچوں چمک غائب ہو رہی اے ۔

معاون کتاباں :

1. ویاہ دیاں رسماں – ڈاکٹر۔ رپندرجیت گلّ
2. پنجاب دی لوک ناٹ پرمپرا تے پنجابی ناٹک – ڈاکٹر۔ رویل سنگھ
3. ویاہ دیاں رہُ ریتاں تے پنجابی لوک گیت (ممالیکول سائنسی مطالعہ) – ڈاکٹر۔ امرجیت سنگھ گلّ ۔

لوک ساز

لوک گائکی انج تاں بنھاں ساجا توں ہی رنگ قایم رکھ سکدی اے۔ پر کسے خاص اوسر اتے ڈھول، ڈھولکی، گھڑا، اکتارا، الغوزے، ونجھلی، ڈھڈّ، سارنگی، ربار، ڈفلی تے کاٹو آدی لوک-سازا دی ونگی اے۔

مختصر وچ کیہا جا سکدا اے کہ لوک-قلعواں وچّ لوک-ناٹ کلا دی اپنی نویکلی ولکھنتا اے جو لوکاں دے منورنجن دا اک زریعہ اے۔بھاویں اجوکے یگ وچّ ٹیلیوژن آدی نال اس پرمپرا نوں شہری طبعہ دے لوک بہتا پسند نہیں کردے ہن، پر پینڈو لوکاں دے منورنجن دا ایہہ اجے وی اسے طرحاں حصہ اے۔لوکی ایہناں دا پورا رس ماندے ہن۔ ایہناں دی جیونت ہوند دا پرگٹاواں نقلیاں تے راسدھاریا دے ٹلاں دا پنجاب وچ وچرنا اسدی پرتکھ مثال اے۔لوک-ناٹ پرمپرا دی ساڈے جدید ساہتی ناٹک نوں وی بہت وڈی دین اے۔ اس امیر ورثے نوں سنبھالن دی لوڑ اے۔ لوک-ناٹ کسے لوکدھارا دا وڈملا خزانہ ہندے ہن۔ پنجاب وچّ ناٹ-پرمپرا نوں اتساہت کرنا ویلے دی لوڑ اے۔ معاون کتاباں : 1. بلبیر سنگھ پونی ، لوک دھرا ، وارث شاہ فاؤنڈیشن ، امرتسر ۔ 2. آچاریہ چندر پرکاش سنگھ ، ہندی ناٹک ساہتی اور رنگ منچ کی میمانسا 3. پنجاب دا لوک ورثہ ، کرنیل سنگھ تھند 4. پنجابی لوک ساہت شاستر ، ڈاکٹر۔ جسوندر