پنجابی ٹیکاکاری

گربانی دی ٹیکا-کاری وچ بھائی جودھ سنگھ، پرِ۔ تیجا سنگھ تے ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دے یتن پرانے تے جدید ودھی دا سمیل آکھے جا سکدے ہن۔ ایہناں چنتکاں نے وویک شیل وضاحت تے بولی علم نوں مکھ رکھیا تے ‘جپ جی` وچ کیتی گئی ارتھ-وضاحت، اس کرشٹی توں بڑی پرمانک اے۔ ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دا گرمت علم تے بولی سائنس اوہدی پہلی رچنا ‘جپو بھاکھا` تے ‘چھندا بدی ` دا پھلار اے۔ بھاویں اس وچ سدھ گوشٹ نوں خاص فلسفی پچھوکڑ وچ وچاریا گیا اے۔ ڈاکٹر۔ صاحب دی سٹائل نہ تاں پورن طور اُتے جدید اے تے نہ روایتی۔ ایہہ انفرادی خاصیتاں دی دھارنی ضرور اے، جس وچوں اوہناں دی ودوتاں تھاں-تھاں تے جھلکدی اے۔

پنڈت کرتار سنگھ داکھا دا جپ جی دا ٹیکا` آپدی ڈونگھی وضاحت کارن اگھا اے۔ گرو نانک دی ۵۰۰ سالا ستابدی دے تعلق وچ خاص بادیاں دے کجھ ٹیکے درشٹیگوچر ہوئے ہن، جہناں وچوں ڈاکٹر۔ شیر سنگھ دا جپ جی `درشن خاص طور اُتے الیکھنیی اے۔

پر ٹیکا میتھڈ دا جو ترقی پرو۔ صاحب سنگھ نے کیتا اے اوہ آپدیا خاصیتاں تے گرو کارن مہان پرشرم تے آنظارہ مئی حصول منیا جا سکدا اے۔ گربانی گرائمر متعلق اپنی پرمانک کھوج نوں بنیاد بنا کے اس نے آپدی قائم کیتی ٹکسال اتے سری گرو گرنتھ صاحب دا دساں جلداں وچ مکمل ٹیکا ‘سری گرو گرنتھ درپن` ناں ہیٹھ چھاپیا۔ ڈونگھے فلسفی پرکرن نوں بھاویں لکھش نہیں سکھیا گیا پر مول فلسفی آدھاراں متعلق سچیت رہِ کے، اس رچناں وچ گربانی دے گرائمر اصولاں نوں مطلب دی مکھ کسوٹی سدھ کیتا گیا اے۔

بھائی ویر سنگھ دی دین اپنی ہی قسم دی مہان تے اتدرشٹ اے۔ اوہناں دے مطلب پرکاشنی ٹیکے پہلاں ہی بڑے اجاگر ہن۔ ‘آبادی سری گرو گرنتھ صاحب ست بھاگ`، اوہناں نے اپنے جیون دور وچ مکمل کیتے۔ ایہہ رچناں اوہناں دی موت مگروں چھپی۔ بھائی ویر سنگھ جی اروڑ سناتک انوبھوی مہانمرد، گربانی دے رسیے، مہاشاعر تے شرومنی ترجمان سن۔ ایہہ سبھ عنصر اوہناں دی اکت رچنا وچ ودیامان ہن۔ کئی کاواں تے اوہناں دی وضاحت آخری کہی جا سکدی اے پر کئی تھاواں تے ایہہ سگیانک نالوں کاوَ-مئی تے انوبھوی ودھیرے اے، اس کارن رمجیاں تے سنکیتک اے۔ بھائی من موہن سنگھ دی دین وی خاص اے، جناں نے مکمل گرو گرنتھ صاحب دا ٹیکا انگریزی تے پنجابی وچ کیتی اے۔ مول پاٹھ دی اکّ تک دے ساہمنے پنے اتے انگریزی تے پنجابی ارتھ، آسان تے واضع روپ وچ دتے گئے ہن کئی تھاواں تے بھائی صاحب بہت ساریاں گنجھلاں کھولھدے ہن۔ جتھے انگریزی دے مطلب بودھ وچ ڈاکٹر۔ گوپال سنگھ دردی شعری مئی ہو جاندے ہن، اتھے بھائی من موہن سنگھ، پرں۔ تیجا سنگھ وانگ ودھیرے گد-مئی ہن۔ پنجابی معنےآں وچ لیہندی بھاشاں دی چاشنی ودھیرے ہن۔ انھاں پرمکھ مفکراں دیاں گھالناواں توں متاثر ہو کے ڈاکٹر۔ تارن سنگھ، ٹیکا میتھڈ وچ نواں رنگ نکھارن دے یتناں وچ سن۔ اوہناں نے ایہہ کم ‘جپو فلسفہ دیدار`،‘انند صاحب` تے ‘باراماہ` دے ٹیکے توں ارمبھیا۔ اوہ شبداں دی آزاد تے کھلھی وضاحت کردے ہن تے ساہتی گناں آدی بارے وی چرچہ کردے ہن۔ گرو نانک دیوَ جی دی پنجویں جم صدی دے اوسر اتے اوہناں دا گرو نانک بانی پرکاش ناں ہیٹھ، مکمل ٹیکا دو حصےآں وچ ورنن-یوگن کرت اے۔

پنجاب سرکار دے بولی ڈیپارٹمنٹ نے انندگھن دا ‘جپ جی` سدھ گوشٹ ‘اند` تے ‘آرتی` دا ٹیکا جس نوں ڈاکٹر۔ رتن سنگھ جنگی نے اڈیٹنگ کیتا اے، شائع کروایا اے۔ ایہہ ٹیکا الونڈی قوم دی قائم ٹیکا میتھڈ دا پرمانک تے ٹکسالی نمونہ اے۔ مالک انندگھن گربانی نوں ہندو شاستر ریتی مطابق واچدے ہن۔ بھاشاں ڈیپارٹمنٹ نے پھریدکوٹی ٹیکا گرو گرنتھ صاحب دا پنر اشاعتاں کر کے بھائی کانھ سنگھ نابھہ دے گر شبد رتناکر، مہانکوش دو پنر اشاعتاں سمان ہی اکّ اتکرشٹ رچناں نوں پنجابی پاٹھکاں لئی بھیٹ کیتا اے۔ اس ٹیکے دی بولی پاویں پرانے سنت بولی اے پر ایہہ پرمانک میتھڈ اتے بیسڈ رچنا اے۔ اس وچ ہی سری گرو گرنتھ صاحب دے شبداں نوں تریخی پرکرن تے ویدانت فلسفہ دی تشریحی ووکیبولری مطابق ارتھایا گیا اے۔ گرو ساہبانن دیاں شتابدیاں دیاں ساہتی لڑیا دیاں پرکاشناواں وچ کئی سٹیک درشٹیگوچر ہوئے ہن، جہناں وچوں پرمکھ سری ونوبھا بھاویں دا جپ جی` دا ٹیکا بھی اے، جس وچ شاشتری ودھی ودھان نوں مکھ رکھیا گیا اے۔ کجھ ٹیکے تعلیمی پاٹھ-کرم دیاں لوڑاں نوں مکھ رکھ کے وی کیتے گئے ہن، جہناں دا تھاں نشچے ہی دوجے طبقہ وچ آؤندی اے۔ بابا فرید، گرو تیغ بہادر، گرو رام داس تے ہور صدی سماروحاں دے اوسر تے بانی دے انگنت ٹیکے شائع کیتے گئے ہن۔

پنجابی ٹیکاکاری

اس دور وچ مکھ گربانیاں دے کئی ٹیکے تے پرمارتھ وی ہوئے ہن کجھ اکّ ٹیکے گربانی توں باہرلیاں رچناواں دے وی کیتے گئے تے آزاد طور اُتے ہوئے۔ایہناں ٹیکیاں دا ویروا ڈاکٹر۔ ترلوچن سنگھ بیدی نے علم رتناولی دے حوالے نال اس پرکار دتا اے-

مکھ بانیاں دے ٹیکے

• ٹیکا جپ جی ٹیکا آسا دی وار
• ٹیکا سدھ گوشٹی، ٹیکا پٹی آسا محلہ ۱
• جپو پرمارتھ

گربانی توں باہرلیاں رچناواں دے ٹیکے

• ٹیکا سپت سلوکی گیتا
• ٹیکا وویک دیپکا

آزاد ٹیکے

• علم رتناولی
• سکھاں دی بھگت مالا

غوارتم ٹیکا بھگت مال نابھہ جی ایہہ ٹیکے گیانی سندھردائے دے گیانی سورت سنگھ نے کیتے سن۔

ٹیکا جپ جی

اس نوں بھائی منی سنگھ نال متعلق کیتا جاندا اے۔ ایہہ علم رتناولی وچ موجود اے پنہ نن: ۱۵۸ توں ۱۸۳ اتے۔ سدھاں دے پرشناں دے اتر وچ گرو صاحب جپو دا اچارن کردے ہن۔ جیوں جیوں گرو جی جپو اچاردے گئے ٹیکاکار پریمی نال نال اس دا ٹیکا وارتک وچ کردا جاندا۔ ایہہ رچنا گوشٹی روپ ٹیکا کہی جا سکدی اے۔

ٹیکا آسا دی وار

ایہہ ٹیکا وی علم رتناولی دے ۳۱ توں ۵۱ پنیاں وچ ہویا ملدا اے۔ سکھ روایت مطابق آسا دی وار دیا پہلیاں نوں پؤڑیاں پاکپٹن دے شیخ برہم نال گرو نانک دیوَ جی دی ہوئی گوشٹی ویلے اچاریاں گئیاں تے پچھلیاں چھ پؤڑیاں رائے بلار دے ساہمنے اچاریاں گئیاں۔

ٹیکا سدھ گوشٹی

ایہہ ٹیکا وی علم رتناولی دے ۲۲۳ توں ۲۴۲ تک دے پنیاں اتے دتا گیا اے گوشٹی بارے دسیا گیا اے کہ ایہہ گرو نانک دیوَ جی دی اچل وٹل شوراتری دے میلے تے سدھاں نال ہوئی سی۔ سدھاں نے اپنیاں کراماتاں وکھا کے گرو صاحب ننُ متاثر کرنا چاہیا، پر اوہ اس مقصد وچ ناکام رہے۔ پھر اوہ گرو صاحب نال پرشونتری ڈھنگ وچ واد اختلاف کردے ہن۔ گرو صاحب نے اوہناں وچاراں نوں سدھ گوشٹی دے روپ وچ شعری بدھ کیتا۔

ٹیکا پٹی آسا محلہ ۱

ایہہ ٹیکا وی علم رتناولی وچ ملدا اے (پنہ ۲۴ توں ۲۸) ٹیکاکار دسدا اے ایہہ بادی گرو نانک دیوَ جی نے پنڈت برجناتھ نوں پڑاؤن ویلے دلچسپی سی، جد پنڈت گرو جی نوں پٹّ لکھن لئی کہندا اے تاں آپ اگوں ایہہ پٹی لکھی بانی دی رچنا کردے ہن۔

ٹیکا سپت سلوکی گیتا

ایہہ وی علم رتناولی وچ ۲۱ توں ۲۲ نن پنے وچ درج اے۔ جد گرو متن سالاں دے ہندے ہن تاں گھر دیاں وہیاں اتے کاگتاں دیاں پوتھیاں بنا کے اتے چنگے رومال چڑاکے اپنے ساتھی منڈیاں نوں کہندے ہن ‘میں` پوتھی پڑدا ہاں۔ ماں پچھن پت کہ بچا تنو ‘کؤن سی پوتھی پڑھدا اے۔` گرو صاحب نے کیہا میں سپت سلوکی گیتا پڑھدا ہاں۔ ٹیکاکار اس کردار نال اس دا ٹیکا کردا اے۔

ٹیکا وویک دیپکا

اس ٹیکے دی ہتھ-لکھت بھاشاں ڈیپارٹمنٹ لائبریری وچ نمبر ۱۴۳ موجود اے۔ اس دے کجھ پرکرن پریتم داس دے ہتھ لکھتی گرنتھ نربان گنج وچ وی ملدے ہن۔ ٹیکاکار دا نام سوآمی رام کرشن اے اتے اسنے ایہہ ٹیکا سمت ۱۷۶۸ مطابق ۱۷۱۱ وچ مکمل کیتا۔ ٹیکاکار سری شنکرانند دا سیوک تے عقیدت مند اے۔

پرمارتھ

پرمارتھ جنمساکھیاں ساکھیاں گوشٹاں وچ عام ملدے ہن۔ جتھے کتے وی گرو جی ولوں شبد دا اچارن ہویا۔ اس دے پدیا دے ساکھی وچ ہی پرمارتھ انکت کیتے گئے۔ پرمارتھ اتے ٹیکے بھن-بھنّ بادیا دے وی ملدے ہن۔ بھائی منی سنگھ نال متعلق جنمساکھی ‘علم رتناولی` بھائی گرداس دی پہلی وار دا ٹیکا اے اتے ساکھی-مجموعہ ‘سکھاں دی بھگت مالا` گیارویں وار دا۔ اس حصہ وچ مہربان دے لکھے جپ جی دے کجھ پرمارتھ دتے گئے ہن اتے جپو پرمارتھ دی کجھ سطراں ہیٹھ لکھے مطابق ہن-

جپو پرمارتھ

راگ آسا گوجری محلہ ۱ ੴ ستگرپرسادِ جپو مطلب نالِ لکھی۔

تب پھیرِ سکھی گرو انگد پاس بینتی کیتی۔ جو جی توں گرو بابے دا حضوری نکٹورتی مہلیا اے اتے جی تدھُ اتے گرو بابے دی مہر اے جے جی تدھُ بھاوے تاں مہرِ کرِ کرِ ایس کپ دا مطلب اسانو سمجھائیٔے۔ جو جی اسیں ارتھُ سمجھے ہوئے سدھ بھی پڑہگے اتے جی مطلب سمجھے بناں چتُ بھی ناہی ٹھہردا جی۔ چتُ اسے وستُ نالِ لگدا اے جس دا مطلب سمجھیدا اے جی۔.۔.۔.۔.۔.۔.۔.۔.۔.۔.۔۲

حوالے

۱# پنجابی ساہت دی اتپتی اتے ترقی پنہ ۷۹۷ ۲# ڈاکٹر۔ سریندر سنگھ کوہلیپرانے پنجابی وارتک،، پنجاب یونیورسٹی، پبلیکیشن بیورو چنڈی گڑھ، ۱۹۷۳ پنہ ۱۱۳ ۳# پنجابی ساہت دا تنقیدی اتہاس (۱۷۵۰–۱۹۰۰)

1. ۴. (ڈاکٹر۔) جیت سنگھ سیتل، پیپسو بک ڈپو، پٹیالہ ۱۹۷۴ پنہ ۳۵۴
2. ۵. علم رتناولی، ڈاکٹر۔ ترلوچن سنگھ بیدی پنہ ۱۵۸ توں ۱۸۳
3. ۶. علم رتناولی، ڈاکٹر۔ ترلوچن سنگھ بیدی پنہ ۳۱ توں ۵۱
4. ۷. علم رتناولی، ڈاکٹر۔ ترلوچن سنگھ بیدی پناں ۲۴-۲۸
5. ۸. علم رتناولی، ڈاکٹر۔ ترلوچن سنگھ بیدی پناں ۲۱-۲۲
6. ۹. بولی ڈیپارٹمنٹ لائبریری، ہتھ لکھت نمبر ۱۴۳