موہن سنگھ دیوانہ

موہن سنگھ دیوانہ
جم	17 مارچ 1899 ضلع راولپنڈی، برطانوی پنجاب
موت	1984 (85 سال)
کم کِتہ	لکھاری، شاعر
قومیت	بھارتی
شہریت	بھارتی
تعلیم	ساہت
مضمون	پنجابی ساہت
وڈے کم	History of Panjabi Literature

موہن سنگھ دیوانہ (17 مارچ 1899–1984) پنجابی ساہت دے نقاد، پہلے اتہاسکار اتے شاعر-کہانی کار سن۔ اوہ پنجابی دے ساہت دے اتہاس دی پہلی ٹھیٹھ کھوج لئی جانے جاندے ہن۔ اوہدی کتاب پنجابی ساہت دا اتہاس(1933) اسدے ڈاکٹریٹ دے کھوج-پتر تے مشتمل سی۔ اسنے انگریزی ایم۔ اے۔، اردو ڈاکٹریٹ تے پنجابی دی ڈی۔لٹ کیتی ہوئی سی۔ ایہناں بولیاں توں بناں اوہ سنسکرت، پراکرت، پالی، ہندی، بنگالی، مراٹھی، گجراتی، فارسی، عبرانی، جرمن تے فرینچ وی جاندا سی۔ اوہ انگریزی، اردو اتے ہندی وچّ 225 کتاباں تے پینپھلٹاں دے لکھاری سن۔ 2013 وچّ بھارتی ساہت اکادمی نویں دلی نے اس نوں بھارتی ساہت دے اسرئیاں وچّ شامل کیتا اے۔

جیون ویروا

موہن سنگھ دیوانہ دا جم 17 مارچ 1899 نوں ضلع راولپنڈی وچّ ہویا۔ 1912 وچّ صیاد دے سکول توں پنجویں اتے سرکاری ہائی سکول سیالکوٹ توں دسویں پاس کیتی۔ 1916 وچّ دیال سنگھ کالج لاہور توں انٹر کرکے سرکاری کالج لاہور توں انگریزی آنرز نال بیئے کر لئی۔

ساہت اتہاسکاری

"ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ پنجابی دا پہلا پرمانک اتہاسکار سی۔" ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ پرمانک اس لئی سی کیونکہ اس توں باوا بدھ سنگھ، میر کرامتلا اتے مولٰی بخش کشتہ آدی نے کجھ خاص کم کیتے سن۔ مگر ایہناں سبھ وچ ناں تاں اوہ سنپورنتا سی نہ گولائی سی، جو ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دے رچے پنجابی ساہت وچ سی اتے نہ ہی اوہ کم اک مکمل اکائی وجوں دیرگھ نظریہ نوں مکھ رکھ کے کیتا گیا سی مگر ڈاکٹر۔ موہن سنگھ نے ایہناں دیاں کتاباں وچ اسادھارن پربدھتا اتے اک پرپکّ تے پرمانک نظریہ نوں پیش کرن دا یتن کیتا اے۔ "ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ نے نہ صرف تتھاں نوں دور کرم سجیو ورتارے وچ سنگٹھت کیتا اے، سگوں پرمکھ ساہتکاراں اتے اوہناں دیاں پرمکھ رچناواں، اوہناں دے اتھان تے ترقی متعلق لوڑیندے سماجی، اتہاسی تے رہتلی پچھوکڑ وچ اپنیاں وڈملیاں ٹپنیاں وی کیتیاں ہن اتے اوہناں وچ موازناتی علم تے مطالعہ نوں وی سنمکھّ رکھیا اے۔ ایہناں رچناواں دا اہمیت جتھے اتہاسک اے اتھے چر-چالک وی اے۔" ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ نے پہلی وار پنجابی ساہت دی اتہاسک ترقی گتی نوں سمجھن دا ادم کیتا اتے اتہاسکاری دا ماڈل پیش کیتا اے۔ ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ بھاٹیا دے مطابق، “اس پاس ساہت اتہاسکاری دا اصولی چوکھٹا موجود سی، جس دی مدد نال اس پنجابی ساہت پرواہ دی پچھان کردے ہوئے پنجابی ساہت دے مہاں مورت نوں الیکیا۔ اس دے یتناں صدقہ اتہاسکاری دے انوحکمرانی نوں پہلی وار اک خدمختار جاں ستنتر انوحکمرانی دا رتبہ حاصل کیتا۔” اس نے اپنے ساہت مطالعہ کم وچ بے شکّ پنجابی ساہت دے اتہاس دے آدی، مدھ اتے ورتمان نوں اک نرنترتا جاں اکائی وجوں گرہن کرن دا ادم کیتا، مگر آدی قالین پنجابی ساہت دے وکھ وکھ پکھاں دا مطالعہ اس دی گنن یوگ حصول اے۔ ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ پوروَ نانک دور توں جدید دور نوں اپنے اتہاساں وچ ہیٹھ لکھے مطابق سمویا اے:-

اے ہسٹری آف پنجابی لٹریچر

• پوروَ نانک دور:- 1450 ای۔ توں پہلاں
• نانک دور:- 1450 ای۔ توں 1750 ای۔ تک
• پچھلا مغل دور:- 1700 ای۔ توں 1800 ای۔ تک
• رنجیت سنگھ دور:- 1800 ای۔ توں 1850 ای۔ تک
• برطانوی دور:- 1850 ای۔ اگے۔

این انٹروڈکشن ٹو پنجابی لٹریچر

اس کتاب وچ موہن سنگھ دیوانہ نے دور وقفہ تاں اوہی رکھیا اے مگر نامکرن تبدیل کر دتا اے، جو ہیٹھ لکھے مطابق اے:-

• گورکھ ناتھ دور:- 1450 ای۔ توں پہلاں
• نانک دور :- 1450 ای۔ توں 1700 ای۔ تک
• پریم سمارگ دور:- 1700 ای۔ توں 1800 ای۔ تک
• قادریار دور:- 1800ای۔ توں 1850 ای۔ تک
• پرورتن دور:- 1850 ای۔ توں اگے۔

پنجابی ادب دی مختصر تواریخ

اس کتاب وچ ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ نے نامکرن اتے دور ونڈ وچ کجھ تبدیلی کیتی اے جو ہیٹھ لکھے مطابق اے:-

• ناتھاں جوگیاں دا دور:- 850 ای۔ توں 1540 ای۔ تک
• جگت گورو نانک دا عہد:- 1540 ای۔ توں 1708 ای۔ تک
• دوجا مغلئی دور جاں وارث شاہ دور:- 1708 ای۔ توں 1800 ای۔ تک
• رنجیت سنگھ دور:- 1800 ای۔ توں 1850 ای۔ تک
• برطانوی دور جاں جدید دور جاں بھائی ویر دور:-1850 ای۔ توں اگے۔

ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ دی ساہت اتہاسکاری دی سارتھکتا

1. تتھّ مولک سامان پکھوں ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ دے اگلے اتہاسکار اسے دا ہی انوکرن کردے دکھائی دندے ہن۔ مکمل تتھّ مولک سامان ہون کرکے اس ولوں کیتا کم اتہاسک اہمیت دا دھارنی اے۔
2. برطانوی سامراج جاں غلامی دے دور وچ اس ولوں انگریزی بولی وچ پنجابی ساہت دا اتہاس لکھنا اسادھارن اتے اتہاسک ملّ دی دھارنی گھٹنا اے۔
3. اپنے ایہناں کارجاں وچ اوہ اتہاسکاری لئی اک وکھرا، تکنیکی اتے سنکلپی محاورہ سرجدا اے۔
4. اپنیاں بہت ساریاں پہل قدمیاں اتے اتہاسک پراپتیاں دے نال-نال اس ولوں کیتا کم اپنیاں سیماواں نوں وی سرجدا اے۔

رچناواں

کہانی مجموعہ

• دوندر بتیسی
• پراندی
• رنگ تماسے

ہور

• نرنکاری ساکھیاں
• پتجھڑ
• جپُ نریکھن اتے پنجابی بھاکھا وعلم
• جتندر ساہت سروور

حوالے