پیبلو پکاسو
پیبلو پکاسو (1881-1973) اک ہسپانوی پینٹر، بتیاں تے پانڈے بنانوالا، شاعر، ڈرامہ لکھاری تے سٹیج سجان والا سی۔ آرٹ وچ اوہ کیوبزم تے کولیج دے موڈیاں وچوں سی۔ اوہنے آرٹ وچ کئی نویکلے سٹائل بناۓ تے کھوجے۔ 20ویں صدی دا اوہنوں سب توں ودیا پینٹر منیا گیا اے۔ پکاسو، ہنری ماٹس تے مارکل ڈائشمپ زیموارر 20ویں صدی وچ پلاسٹک آرٹ وچ مڈھلیاں تبدیلیاں لے کے آۓ تے ایہناں نوں پینٹنگ، بتی بنانا تے پانڈے بنان وچ نویاں ڈنڈیاں کھولن والا سمجھیا جاندا اے۔[۱][۲][۳][۴]
پینٹنگ، ڈرائینگ، بتیاں، پرنٹ تے پانڈے رلا کے پکاسو نے 50،000 توں ودھ آرٹ دیاں شیواں بنائیاں۔ پکاسو دیاں پینٹنگ رکھن لئی دو اچیجے میوزیم بارسیلونا تے انٹیبس وچ بناۓ گۓ۔
جم پل
[سودھو]
پیبلو پکاسو، جوس ریوز بلاسکو (1838–1913) تے ماریہ پکاسو لوپیز (1855–1938) دا پتر سی تے 25 اکتوبر 1881 نوں مالگا، اندلسیہ، دکھنی سپین وچ جمیا۔ اوہدا پیو اک پینٹر تے آرٹ دا پروفیسر سی تے پکاسو دا اک مڈھلی پدھر دا ٹبر سی۔ اوہدے گھر وچ آرٹ دا محول سی تے پکاسو نوں نکی عمر چ ای ڈرینگ کرن دا چآ چڑھ گیا۔ 7 ورے دی عمر توں اوہدے پیو نے اوہنوں مورت دی ڈرینگ بنان تے تیل پینٹنگ سکھائی۔ ریوز اک رواجی پینٹر سی تے اپنے پتر نوں وی اوہدر لجانا چاندا سی۔
1891 نوں ایہ ٹبر اے کرونا آندا اے جتھے اوہدا پیو آرٹ دا پروفیسر لگدا اے۔ اوتھے اوہ چار سال ریندے نیں۔ اکواری پیبلو اپنے پیو دی ادھی بنی اک کبوتر دی مورت نوں بڑے ودیا ول نال پورا کردا اے تے ریوز نوں اندازہ ہویا جے اوہدے 13 ورے دے پتر دا آرٹ اوہدے توں ود ہوگیا اے۔
1895 وچ ڈفتھیریا نال اوہدی 7 ورے دی پین کونچیٹا دا مرنا اوہدے لئی اک وڈا دکھ سی۔ کونچیٹا دے مرن مگروں ایہ ٹبر بارسیلونا آندا اے تے ریوز ایتھے آرٹ پروفیسر لگدا اے۔ پکاسو نوں بارسیلونا پسند جاندا اے۔ ریوز دے آکھن تے اوہنوں 13 ورے دی نکی عمر وچ اک آرٹ اکیڈمی وچ ارٹ دے اک نتارے مگروں داخلہ ملدا اے۔ اوہدے پیو اوہنوں گھر دے نال اک کوٹھا کراۓ تے لیدندا اے جے اوہ کلا کم کرے پر اوہنوں تے اوہدے کم نوں اوہ دن وچ کئی واری ویکھدا سی۔ اوہ 16 ورے دا سی جدوں اوہنوں میڈرڈ وچ سپین دے اک وڈے آرٹ سکول فرنینڈو آرٹ اکیڈیمی وچ پڑھن لئی پیجیا جاندا اے پر اوہدے لئی ہر دن خاص ویلے کلاساں وچ جاناں اوکھا سی۔ اوہ ایہ بندی والے جیون توں نسیا پر میڈرڈ وچ اوہنوں پراڈو میوزیم وچ ڈیاگو ویلاسکوئز، فرانسسکو گویا تے ال گریکو دیاں مورتاں ویکھن دا ویلہ وی لبیا تے جیاہنے اوہدے کم تے اثر وی پایا۔
آرٹ دنیا وچ
[سودھو]پکاسو نے آرٹ 1890 وچ اپنے پیو کولوں سکھنا شروع کیتا۔ آرٹ وچ اوہدے اگے ودھن دی کہانی بارسیلونا دے پاکسو میوزیم وچ ویکھی جاسکدی اے۔[۵] 1893 وچ اوہدی سکھالائی دا ویلہ مکدا دسدا اے تے 1894 وچ اوہدیاں پینٹنگ اوہنوں اپنے پیراں تے کھلوتا پینٹر دسدیاں نیں۔[۶] The First Communion (1896), جیہڑی اوہدی پین لولا بارے سی تے فیر ایسے ورے 14 سال دی عمر وچ Portrait of Aunt Pepa جیدے بارے کیا گیا سی کہ ایہ سپین دی تریخ دیاں ودھیا پینٹنگ وچوں اے[۷] نیں اوہنوں اتلی پدھر دے پینٹراں وچ لے آندا۔ 1897 وچ اوہدا رئیلزم سمبولزم نال ملدا اے تے کجھ دیس وکھالہ پینٹنگ وچ نیلے ہرے ان فطری پآں دسدے نیں۔ اک پاسے اوہدے ماڈرن پینٹر ایڈورڈ منک، روزیٹی ورگے اثر پاندے نیں تے دوجے پاسے پرانے ہسپانوی پینٹاں نے وی اوہناں اپنے ول کھچیا ہویا سی تے پکاسو دوناں رلا کے اک اپنا ای نواں رنگ کڈھدا اے۔[۸]
1900 وچ آرٹ دے راجگڑھ پیرس اوتھے ہونوالی عالمی نمیش ویکھن اپنے اک یار نال پکاسو پہلی واری گیا۔ ایتھے اوہدی ملنی اپنے پہلے پیرسی یار میکس جیکب نالل ہوئی جیہڑا لکھاری تے شاعر سی تے جیہنے اوہنوں ایتھوں دی بولی سکھائی۔ ایہ غریبی دا ویلہ سی تے تے دونویں اکو تھاں تے رہندے سن۔ 1901 دے پہلے 5 مہینے پکاسو میڈرڈ رئیا۔ ایتھے اوہنے تے اوہدے اک انارکی یار فرانسسکو ڈی اسیس سولر نے رل کے آرٹ تے اک میگزین جوان آرٹ کڈھیا جیہڑا 5 واری ای چھپیا۔ فرانسسکو ایھدے وچ آرٹیکل لکھدا سی تے پکاسو کارٹون تے مورتاں بناندا سی۔ پہلا میگزین 31 مارچ 1901 نوں چھپیا تے ایہدے وچ اوہنے پہلی واری ناں پکاسو ورتنا شروع کیتا پہلے اوہ پورا ناں پیبلو ریوز پکاسو ای ورتدا سی۔[۹]
نیلہ ویلہ
[سودھو]پکاسو دی پینٹنگ دے نیلے ویلے (1901–1904) وچ اوہدیاں پینٹنگ تے سنجیدگی دسدی اے جیہڑی نیلا، نیلا ہرا ورگ رنگاں دے ورتن وچ سامنے آندی اے۔ کئی مورتاں وچ ماندیاں ماواں تے اوہناں دے نیانے دسے گۓ نیں۔
1900 وچ اوہ آرٹ دے راجگڑھ پیرس جاندا اے تے ایتھے میکس جیکب اک شاعر اوہدا یار بندا اے۔ پکاسو اوہدے کولوں بولی سکھدا اے تے دونویں کٹھے غریبی وچ ریندے نیں۔ 1901 دے پہلے 5 مہینے اوہ میڈرڈ وچ ریا تے اوتھے اک یا سولر نال رل کے آرٹ یون ناں دا میگزین کڈیا جیدے وچ لکھتاں سولر دیاں تے مورتاں پکاسو دیاں سن۔
1905 وچ اوہ آرٹ کٹھا کرن والے اک امریکی ٹبر لیو تے گرٹروڈ سٹائن نوں پسند آجاندا اے گرٹروڈ اوہدیاں ڈرائنگ تے مورتاں لے کے پیرس وچ نمیش کردی اے۔ پکاسو اوہدیاں کئی مورتاں بناندا اے ۔ گرٹروڈ اوہنوں ہنری ماٹس نال ملاندی اے جیدے نال اوہدی یاری ساری حیاتی ریندی اے۔ گرٹروڈ اونوں کلیریبل کون نال -جیہڑی اک امریکی سی تے آرٹ دی شکین سی - ملاندی اے۔ 1907 وچ اوہ پیرس وچ آرٹ دے اک جرمن شکین ڈینیل ہنری کاہنویلر دی آرٹ گیلری نال جڑدا اے۔ اوہ اوہناں پہلے لوکاں وچوں سی جیہڑے پکاسو تے جارج براک دے رل کے بناۓ گۓ کیوبزم نوں ہلہ شیری دیندے نیں۔ اوہ آندرے دیریں، کیس فان ڈونگن، فرنانڈ لیگر، یوان گرس تے ماریس ڈی ولامنک نوں وی تھاپڑا دیندا اے۔
1904 وچ اوہ فرنانڈے اولیور نال ملدا اے تے اوہ اوہدی مشوق بنجاندی اے اولیور اوہدیاں روز ویلے دیاں کئی مورتاں وچ دسدی اے۔ کج چر مگروں اوہدی یاری مارسل ہمبرٹ نال ہوندی اے جیہنوں اوہ ایوا گول دا ناں دیندا اے اوہدے نال عشق اوہدیاں کیوب مورتاں وچ دسدا اے 1915 وج اوہدی موت پکاسو لئی اک بہت وڈا دکھ سی۔ دوسری وڈی لڑائی مگروں اوہ اک روسی بازیگر ٹولی نال یاری لاندا اے تے اک روسی نچالہ اولگا خاخلوا نال 1918 وچ روم وچ ویاہ کرلیندا اے تے اوہدے توں اوہدا اک پتر پاؤلو ہوندا اے خاخلوا اوہنوں پیرس دے 1920 دے دہاکے دی اتلی پدھر دیاں لوکاں تے پارٹیاں نال ماندی اے۔ پیبلو پکاسو اک ازاد پنچھی سی تے اوہنوں خاخلوا دی رواجی رہن سہن اوکھا لگیا تے اوہناں وج اڑپھس رہن لک گئی۔ پہلے دائئیلیف نال تے فیر ایگور سٹراونسکی نال (پلسینلا 1920) کم کیتا تے ایگور دیاں کئی مورتاں بنائیاں۔
1927 وج پکاسو 17 ورے دی میری تھریس والٹر نال ملدا اے تے اوہدے نال اک لکیا پیار ہوجاندا اے۔ اوہدے تے کئی مورتاں بندیاں نیں۔ پکاسو دی اوس توں 1935 وچ اک دھی وی ہوندی اے۔ جدون اوہدی پہلی ٹبری نوں ایس دی دس پیندی اے تے اوہ طلاق منگدی اے پر طلاق نال فرانسیسی قنون باجوں اہنوں ادھی جیداد وی دینی پیندی سے تے پکاسو وکھرا ہوجاندا اے طلاق نئیں دیندا تے اوہ خاخلوا دی 1955 تک موت تک قنونی ویاۓ ریندے نیں۔ میری پکاسو دے چار ورے مرن مگروں اپنے آپ نوں ماردیندی اے۔ ڈورا مار اک پینٹر تے فوٹوگرافر اوہدی اگلی مشوق سی۔ 1930 دے انت تے 1940 دے مڈھ وچ اوہ اک دوجے دے نیڑے سن تے ڈورا نے ای اوہدی مورت 'گرنیکا" بارے لکھیا۔
دوجی وڈی لڑائی وچ جدوں پیرس جرمناں کول سی پکاسو پیرس وچ ای ریا۔ پکاسو آرٹ جرمناں دے کسے کم دا نئیں سی تے اوہنے اپنے کم دی نمیش ناں کیتی پر اپنے اسٹوڈیو وچ اپنے کم وج لگیا ریا۔ ایسے ویلے دے دوالے ای اوہ لکھتاں ول وی آیا تے 1935 تے 1959 دے وشکار 300 توں ود نظماں تے کئی ڈرامے لکھے۔ 1944 وچ پیرس دے ازاد ہون مگروں پکاسو جدون 63 ورے دا سی اوہدا عشق پیچا فرینکوئز گیلو نال پیندا اے جیہڑی آرٹ پڑھاکو تے اوہدے توں 40 ورے نکی سی۔ اوہ ڈورا مار نوں چھڈ دیندا اے تے گیلو تے اوہ کٹھے رہن لگ جاندے نین تے اوہناں دے دو نیانے وی ہوندے نیں۔: کلاڈ 1947 وج پالومہ 1949 وج جمدے نیں۔ دس وریاں دے کٹھے رہن مگروں اوہ وکھ ہوجاندے نیں۔ 1964 وچ گیلو اک کتاب وچ اپنے تے پکاسو دے ساک بارے تے اوہدے کئی معاشقیاں تے پکاسو دے پیڑے سلوک بارے لکھدی اے۔
1953 وچ اپنے پانڈے بنان والی تھاں تے کم کرن والی 27 ورے دی جیکولین روک پکاسو نوں پسند آندی اے۔ پکاسو اوہدے کر دے باہر چاک نال اک کگی بناندا اے تے ہر دن اوہنوں گلاب دا پھل کلدا اے۔ 1955 وچ جدوں پکاسو دی پہلی ٹبری مردی اے تے روک، پکاسو نال 2 مارچ 1961 نوں ویاہ کرلیندی اے۔
پکاسو، موگین، فرانس وچ 8 اپریل 1973 نوں مریا تے اوہنوں ایکس این پرونس دے نیڑے شتو واؤونارگس وچ دبیا گیا۔ روک اوہدے نیانیاں کلاڈ تے پالومہ نوں جنازے وچ نئیں آندیندی۔ پکاسو دے 4 نیانے سن: پاؤلو (خاخلوا توں)، مایا (میری تھریس والٹر توں)، کلاڈ تے پالومہ (فرینکوئز گیلو توں)۔
سیاسی سوچاں
[سودھو]پکاسو اک ہسپانوی سی جیہڑا فرانس وچ رہ ریا سی۔ اوہ لڑائی دے خلاف سی پر اوہنے کسے لڑائی، پہلی وڈی لڑائی، دوجی وڈی لڑائی یا 1937 وچ ہسپانوی کر دی لڑائی یا کیتلونیا دی ازادی دی کوشش وچ حصہ نئیں لیا۔ اپنیاں مورتاں وچ اوہنے فرانسسکو فرانکو نوں پیڑا بنا کے دسیا۔ 1944 وچ پکاسو فرانسیسی کمیونسٹ پارٹی دا سنگی بنیا تے پولینڈ وچ امن کانفرنس وچ حصہ لیا۔ 1950 وچ سوویت سرکار ولوں اوہنوں سٹالن امن انعام دتا گیا پر جدوں اوہدی سٹالن دی بنائی ہوئی مورت وچ کیڑے کڈے گۓ تے اوہ سوویت سیاست ولوں دور ہوگیا پر آخری سآ تک اوہ کمیونسٹ پارٹی وچ ریا۔ کئی لوک اوہدے نال ایس گل تے خلاف سن۔ 1962 وچ لینن امن انعام دتا گیا۔ اپنے کمیونسٹ ہون تے اوہدا کہنا سی،"میں اک ٹبر وچ آیا واں تے سارے ٹبراں وانگوں ایدھے وچ وی کافی گند اے۔"
آرٹ
[سودھو]1890 توں پہلے اوہنے اپنے پیو کولوں سکھن لگیا تے اوہدی سکھلائی دیاں ساریاں مڈھلیاں پدھراں اوہدے سمبھالے ہوۓ کم وچ جیہڑا پکاسو میوزیم بارسیلونا وچ اے 1893 وچ اوہدے آرٹ دی جوانی مکدی اے تے 1894 وچ اوہ اک آرٹسٹ سی۔ 1897 تک اوہدیاں مورتاں تے رئیلزم چھایا ریا۔ "پورٹریٹ آف آنٹ پپا" ایس ویلے دی ودیا ادھارن اے۔ 1897 وچ اوہدے رئیلزم وچ سمبولزم پاں ماردا اے۔ ال گریکو تے ہور کئی پینٹر اوہنوں (1899–1900) وچ نویں ویلے وچ لیاندے نیں۔ پکاسو دی مورتاں وچ (1901–1904) دا ویلہ نیلہ ویلہ اکھواندا ے جدوں اودیاں مورتاں وچ نیلا رنگ چھایا ہویا سی تے پورٹریٹ دے اداسی تے غریبی دا رنگ وی سی۔ انے دا کھانا (1903) ایسے ویلے وچ بنیا۔ گلاابی ویلہ (1904–1906) اوہدیاں مورتاں وچ اک خوش ویلہ اے جیدے وچ کھٹے تے گلابی رنگ ورتے جاندے نیں تے سرکس دے کئی لوک دسدے نیں۔ فرنانڈے اولیور نال اوہدی یاری وی اوہدے محول نوں پیار دا رنگ چاڑدی اے۔ افریقی آرٹ افریقہ تے فرانس دے مل مارن نال فرانس اپڑدا اے تے پکاسو تے اوہدا اثر (1907–1909) ویلے دیاں مورتاں وچ دسدا اے لس ڈمئزلز ڈاوگنان ایس ویلے دی سب توں مشہور مورت اے ایہ مورت کیوبزم تے نویں آرٹ ول آرٹ نوں لجاندی اے مورت دیاں دو سجیاں مورتاں افریقی نیں۔
کیوبزم (1909–1912) مورتاں دا اک سٹائل سی جیدے موڈی پکاسو تے جارج براک سن۔ ایدے وچ کسے بندے یا شے بارے سوچ دے سارے پاسے اکو ویلے دکھاۓ جاندے نیں ایدے چ چیزاں نوں توڑ کے اوناں نوں ویکھیا جاندا اے فیر دبارہ جوڑیا جاندا اے پر جوڑدیاں ہویاں آرٹسٹ اونوں اکو ول یا سوچ نال جوڑن دے بجاۓ اکو مورت چ کئی سوچاں رلا دیندا اے تے اینج آرٹ دا ایہ نمونہ اپنے اندر کئی سوچاں تے وکھالے سمو لیندا اے۔ جڑیا کیوبزم (1912–1919) ایدی اک اگلی ونڈ سی جیدے وچ اخباری کتراں یا ٹوٹے وی مورت نال جوڑے جاندے سن تے ایہ آرٹ وچ کالیج دا پہلا ورتن سی۔
پہلی وڈی لڑائی مگروں پکاسو نے ہور ویلے دے آرٹسٹاں وانگوں نویں کلاسیکی ول وچ کم کیتا اوہ رافیل تے انگرس نال رلدا دسدا اے۔ 1930 دے دھاکے وچ اوہدیاں مورتاں وچ بازیگر دی تھاں ٹگے دا منہ اوہدی نشانی لئی اگے آندا اے ایہ پکاسو دی مشہور مورت گورنیکا وچ دسدا اے۔ ایہ تے اوہدی مشوق میری تھریس والٹر اوہدیاں ویلرڈ سوٹ ڈرائنگ وچ کئی تھاں تے ہے نیں۔ گورنیکا ہسپانوی کر دی لڑائی (1937) سپین دی نگری گورنیکا تے جرمن لفتوفا دی بمباری نال ہون والی تباہی دا وکھالہ اے۔ ایہ لڑائی نال ہون والی بربادی تے انسان تے انسان دا ظلم دسدی اے۔ جدوں پکسو نوں کیا گیا جے ایس وج ورتیا جان والا سمبولزم کھول کے دسے تے اوہنے کیا جے ،"ایہ پینٹر دا کم نئیں جے سمبل دسے۔ ایس توں ود تے فیر ایہ سی جے اوہ لکھ کے دسدے لوک جیہڑے مورت ویھکدے نیں اوہ آپ سمبل نوں دسن جیویں اوہ سمجے نیں۔" ایہ مورت پہلے میوزیم آف موڈرن آرٹ نیویارک وچ نمیش لئی رئی تے فیر 1992 توں ایدی نمیش میڈرڈ سپین وچ ہورئی اے۔
1949 وچ فلاڈیلفی آرٹ میوزیم وچ ہون والی بتی نمیش وچ حصہ لین والے 250 آرٹسٹاں وچ پکاسو وی سی۔ 1950 وچ اوہنے اپنا سٹائل بدلیا تے پرانے منے پرمنے ڈیاگو ویلاسکوئز، ایڈورڈ مانی، یوجین ڈیلاکراہ تے فرانسسکو گویا ورگے لوکاں دے کماں نوں اپنے ول نال اگے لیایا۔ 1967 وچ اوہنے شکاگو دے اک پارک لئی 50 فٹ اچی تے 147 ٹن دی اک ایبسٹریکٹ یادگار بنائی ایدی کسے نوں سمج ناں لگی جے ایہ پنچھی اے کؤڑا اے یا زنانی اے۔ ای پکاسو ولوں شکاگو دے واسیاں لئی اک سغات سی۔
پکاسو دے آخری کماں وچ کئی سٹائل رلدے دسدے نیں تے اوہدی سوچ دے وکھالے اک لگاتار تبدیلی وچ لگدے نیں۔ اوہدے کماں وچ جرت، رنگ تے اپنا اگے ودواں وکھالہ لگدا اے۔ 1968 توں 1971 تک انگنت مورتاں تے تانبے تے بنیاں شیواں اوہ بناندا اے اوہ اوس ویلے تے لوکاں نوں سمج ناں آیاں تے ایہ کیا جے ایہ اک ایسے آرٹسٹ دے سفنے نیں جیدا ودیا ویلہ لنگ گیا اے پر اوہدے مرن مگروں دنیا جدوں اگے ول ودی تے اوہناں نوں پتہ چلیا جے اوہ نواں ایکسپریشنزم دی نیو رکھ چکیا سی۔
مرن مگروں
[سودھو]اپنے لمے جیون وچ پکاسو نے بہت کم کیتے۔ اوہدے بناۓ ہوۓ کل کم 50,000 تک اپڑدے نیں جنہاں وچوں 1,885 مورتاں، 1,228 بتیاں، 2,880 پانڈے، 12,000 دے نیڑے ڈرینگاں، کئی ہزار چھاپے، کڈھائی دے کم تے قلین بناۓ۔ پکاسو دے کم دنیا دے کئی میوزماں تے آرٹ گیلریاں وچ پۓ نیں۔ پیرس وچ میوزی پکاسو، بارسیلونا وچ میوزیو پکاسو، تے مالگا وچ اوہدے کم تے میوزیم نیں۔ اوہدیاں کئی مورتاں بہت مینگیاں وکیاں نیں۔ پائپ نال منڈا (Garçon à la pipe) مئی 2004 وچ 104 ملین ڈالر دی وکی۔ ڈورا مار بلی نال (Dora Maar au Chat) مئی 2006 نوں $95.2 ملین دی وکی۔ وکری نال پکاسو دنیا دا سب توں ود وکن والا آرٹسٹ اے۔ تے کسے ہور آرٹسٹ دیاں ایڈیاں مورتاں نئیں چوری ہویاں جنیاں اوہدیاں ہویاں نیں۔ اوہدیاں 550 مورتاں جوری ہون دی دس اے۔
مورت نگری
[سودھو]
بارلے جوڑ
[سودھو] |
وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: پیبلو پکاسو |
- [۱] Archived 2012-07-16 at the وے بیک مشینویب سائیٹ
- یار بیلی
- ویب سائٹ Archived 2009-02-03 at the وے بیک مشین
اتہ پتہ
[سودھو]- ↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- ↑ Searle, Adrian (7 May 2002). "A momentous, tremendous exhibition". Guardian (UK). http://www.guardian.co.uk/culture/2002/may/07/artsfeatures. Retrieved on ۱۳ فروری ۲۰۱۰.
- ↑ Trachtman, Paul (February 2003). "Matisse & Picasso". Smithsonian (Smithsonianmag.com). https://web.archive.org/web/20100508203807/http://www.smithsonianmag.com/arts-culture/matisse.html. Retrieved on ۱۳ فروری ۲۰۱۰.
- ↑ "Duchamp's urinal tops art survey". news.bbc.co.uk. 1 December 2004. http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4059997.stm. Retrieved on ۱۰ دسمبر ۲۰۱۰.
- ↑ Cirlot 1972, p.6.
- ↑ Cirlot 1972, p. 14.
- ↑ Cirlot 1972, p.37.
- ↑ Cirlot 1972, pp. 87–108.
- ↑ Cirlot 1972, p. 125.