چناں وے تیری چاننی
| لکھاری | ڈاکٹر ناہر سنگھ |
|---|---|
| دیس | بھارت |
| بولی | پنجابی |
| موضوع | پنجاب دی لوک دھارا،ملویناں دے لمے گوناں دا مجموعہ-1 |
| تریخ چھپائی | 1998 |
| چھاپن آلے | پبلیکیشن بیورو پنجابی یونیورسٹی،پٹیالہ |
| قسم ذرائع ابلاغ | پرنٹ |
| صفے | 343 |
جان-پچھان
[سودھو]ڈاکٹر• ناہر سنگھ مطابق -" لمے گون اوہناں لوکگیتاں نوں کیہا گیا ہے جہڑے ملویناں ولوں لمیاں ہیکاں لا کے گائے جاندے ہن۔ ایہناں لوکگیتاں نوں ملوئی سوانیاں اک، اک جاں دو، دو دے جٹّ بنا کے سانجھی ہیک وچّ گاؤندیا ہن۔ گیت دے اک انترے نوں اک دھر اچاردی ہے اتے دوجے انترے نوں دوجی دھر۔ ایہہ لمے لوک گیت نشچت ہیکاں اتے وشیش سر-پربندھ وچّ گائے جاندے ہن۔"[۱]
لوک گیت جیون دے کجھ بنیادی سروکاراں، بھاواں اتے رشتیا نال سنبندھت ہندے ہن۔ اس لئی کسے جاتی دے کجھ مڈھلے پچھان-چناں، جیون ملاں، ساکاداری سنبندھاں تے مانوی رشتیاں دے سدیوی سبھاء اتے بنیادی پیٹرن لوکگیتاں وچوں اگھڑدے ہن۔ پنجابی لوک گیت پنجابی جیون دیاں تنّ بنیادی اکائیاں 'ویکتی'، 'پریوار'، اتے 'پنڈ' دوآلے کیندرت ہن۔ ایہناں تناں دوآلے کیونکہ پنجابی جیون دا سمچا پرپنچ اسریا ہویا ہے اس لئی پنجابی لوک گیت پنجابی جیون دیاں بنیاداں نال روپ، سار تے سنچار تناں پدھراں اتے جڑے ہوئے ہن۔
ڈاکٹر•ناہر سنگھ دا مننا ہے کہ کوئی وی لوک گیت کسے وشیش اپ-بھاشائی خطے وچّ اک نشچت اچار-سندربھ دے انترگت اپنے اک ولکھن اچار-روپر وچّ جیوندا وچردا ہندا ہے۔ لوک گیت دی اس جیونت ہستی نوں اسدے اسے جیونت روپ وچّ پھڑنا بڑا ضروری ہندا ہے۔
سو پنجابی لوکگیتاں نوں ہن ساہت آلوچنا دی نظر دے نال- نال سبھیاچار-وگیانر دی درشٹی توں وی اک سبھیاچار سرجنا دے طور تے سمجھن دی بہت وڈی لوڑ ہے۔
لوکگیتاں دی اہمیت
[سودھو]ڈاکٹر•ناہر سنگھ انوسار-"لوک گیت دی مہتتا نرول ساہتک ہی نہی سانسکرتک، اتہاسک تے لوکدھارک وی ہندی ہے۔ لوک گیت کسے خطے دے لوکاں دے سموہک من تے اوچیتن آپے دی تھاہ پاؤن لئی اک بھروسے یوگ سمگری پردان کردا ہے۔ لوک گیت وچوں سنبندھت جن-سموہ جاں جاتی دی سمچی پرمپرا اپنے مولک سور وچّ اک ولکھن اچار پراپت کردی ہے۔ اس ولکھن سور وچّ سنبندھت لوک-سموہ دے سموہک استتو دی پچھان نہت ہندی ہے۔ لوک گیت کسے جاتی دے من دا جوت سروپ ہندے ہن جس راہیں اوہ جاتی اپنا مول پچھان سکن دے سمرتھ ہو سکدی ہے۔"[۲]
پنجابی لوک گیت دی مہتتا پنجابیاں دی اک ولکھن سبھیاچارک سرجنا دے طور تے وی ہے۔ پنجابیاں دی اس سبھیاچارک سرجنا-لوک گیت-وچیت پنجابی من دا سرجناتمک کھڑاؤ بھنّ،بھنّ ونگیاں اتے روپاں وچّ دیکھن نوں ملدا ہے۔ پنجابی لوک گیت پنجابی من دوارا جیون نوں پرتکھن، سنکلپن تے پرگٹاؤن دی پرکریا نال سنگھنے روپ وچّ جڑیا ہویا ہے۔ پنجابی لوک گیت پنجابی لوکاں دی سانسکرتک کمائی ہون کرکے پنجابی من دی سہج-سرجنا دا اک اتی سوخم تے کلاتمک عمل ہے۔ اس دھارنا دے پرسنگ وچّ ایہہ کہنا یوگ ہووےگا کہ ایہہ یتن پنجابی لوک گیت راہیں پنجابی من نوں سمجھن دی رچی توں پریرت ہے۔
اس مجموعے بارے
[سودھو]'چنا وے تیری چاننی' اتے 'خونی نین جل بھرے' مالوے دے لوکگیتاں دی لڑی ادھین تیار کیتیاں گئیاں پستکاں وچوں کرم وار تیجی اتے چوتھی جلد ہن۔ ایہناں دوہاں جلداں وچّ مالوے دے لمے لوکگیتاں نوں شامل کیتا گیا ہے۔ ایہناں لوکگیتاں نوں ملویناں 'لمے گون' کہہ کے گاؤندیاں ہن۔ 'چنا وے تیری چاننی' مالوے دے لوک-گیتاں دے سنکلن،سمپادن تے ادھٔین دی لڑی ادھین تیار کیتی گئی تیجی جلد ہے۔ 'چنا وے تیری چاننی'••• وچّ مالوے دے لمے گوناں دیاں وشے دے پکھوں وبھنّ ونگیاں نوں شامل کیتا گیا ہے۔ اس ہتھلی جلد وچّ 313 دے قریب لمے گون شامل ہن۔ اہنا جلداں توں علاوہ وی ڈاکٹر• ناہر سنگھ دیاں اٹھ ہور جلداں پرکاشت ہو چکیاں ہن۔
اس ہتھلی پستک 'چنا وے تیری چاننی' وچّ شامل لمے گوناں دوارا ملویناں دے دھر اندرلیاں مانسک جگت دیاں کئی پرتاں اگھڑدیاں ہن۔ ایہناں لمے گوناں دی مالوے دے لوکگیتاں وچّ اک وشیش تھاں ہے۔ لمیاں ہیکاں وچّ گائے جان والے ایہہ لمے گون پنجابی لوکگیتاں وچّ مالوے دی وکھری پچھان درساؤندے ہن۔
سنپادنا-ویونتنا
[سودھو]ڈاکٹر• ناہر سنگھ نے لوکگیتاں نوں لوک گیت روپاں دے انوسار وکھ-وکھ جلداں وچّ سنکلت کیتا ہے۔ 'چنا وے تیری چاننی' جلد وچّ 'لمے گون' رکھے گئے ہن۔ اک گیت-روپ دے انترگت لوکگیتاں نوں اگوں جیون دی سہج تور تے سموتھ رکھ کے سنپادنا-ترتیبنا الیکی گئی ہے۔ اسے سہج تور تے ترتیب دے انوسار کانڈھاں دی ونڈ تے لوکگیتاں دے سرلیکھ کڈھے گئے ہن۔ کانڈھاں اتے گیتاں دے سرلیکھ لوکگیتاں اندرلے سنسار وچوں کجھ پرتندھ کاوَ-سطراں وچوں چنے گئے ہن۔ ایہناں کاوَ-سطراں نوں چنن سمے سمچے سنگریہہ دی یوجنا، کانڈھاں دی ونڈ اتے کانڈھ وچّ ستھت گیت دی ترتیب نوں دھیان وچّ رکھیا گیا ہے یتن کیتا گیا ہے کہ ہر سنگریہہ اپنے آپ وچّ اک سمپورن اکائی ہووے۔ اسدے انترگت ہر کانڈھ اک ایسی ارتھ-اکائی بن سکے جس وچوں پنجابی جیون-ستھتی دا اک سمپورن ٹکڑا جاں پنجابی ساکاداری سنبندھاں دا اک جٹّ ساکار ہندا ہووے۔ ہر لوک گیت دا سرلیکھ کڈھن سمیں پرمکھتا اس گیت وچّ پیش تھیم دی پرتیندھتا نوں دتی گئی ہے پر اس دے نال-نال سمچے کانڈھ وچّ ستھت گیت دے کرم تے ستھان انوسار سمچے کانڈھ دے وکاس رکھ نوں الیکن دی کوشش کیتی گئی ہے۔
اس سنپادنا-ویونتنا وچّ گیت-روپاں انوسار سنگریہہ دی ونڈ اتے سنگریہہ وچلی کانڈھ ونڈ ہیٹھ لکھیاں دو بنیادی دھارناواں اتے آدھارت ہے:
ہر گیت-روپ دی جیون-انوبھوَ نوں پیش کرن دی اپنی اک وشیش سیما تے سمبھاونا ہندی ہے۔ ہر گیت-روپ کسے وشیش لوک-دائرے، جیون دے کسے وشیش پکھ تے پاسار نال سنبندھت ہندا ہے۔ اس لئی گیت-روپاں انوسار کیتی گئی ونڈ وشا-مولک ہون دے نال-نال جیون-انوبھوَ دے این انوکول اتے کاو-روپاں دی پرکرتک ونڈ دا انوسرن کر سکدی ہے۔
[ا] لوک گیت روپ، سار تے سنچار دے تناں پدھراں اتے جیون دیاں بنیاداں نال جڑیا ہندا ہے۔ لوک گیت سبھیاچار دی چہنکی کریا دا انگ ہون کرکے اس وچوں سنبندھت لوک-سموہ دی بھاوَ-جگت دا وبھنّ پدھراں اتے پرگٹاوا ہندا ہے۔ اس لئی لوک-سموہ دے جیون اتے لوک گیت دے پاٹھ وچکار اک نشچت سمبدھ ہمیشہ قایم رہندا ہے۔ جیون-پاٹھن تے لوک گیت-پاٹھگیت وچالے اجیہے جٹل تے بہو-پرتی رشتے دی دھارنا نوں لے کے ہی سنبندھت جلد دی سنپادنا-ویونتنا الیکی گئی ہے۔
اپروکت دوویں دھارناواں تو ایہہ نچوڑ نکلدا ہے کہ جیون-انوبھوَ وچوں آپ مہارے جاں سہج روپ وچّ اپجے لوک گیت دے پاٹھ دی اپنی اک خدمختار ہوند ہندے ہوئے وی اسدا ویکتی دے جیون اتے سمچے سماجک ویگ نال اک نشچت سنبندھ بنیا رہندا ہے۔
ڈاکٹر• ناہر سنگھ دا کہنا ہے کہ جدو وی کوئی کاوَ-سترِ کسے لوک گیت جاں کانڈھ دے سرلیکھ وجوں لائی جاندی ہے اس نال سنبندھت گیت تے کانڈھ دیاں ارتھ-سیماواں دا وستار ہویا سمجھنا چاہیدا ہے۔جویں-ہتھلیں جلد -'چنا وے تیری چاننی'- سنگریہہ دا سرلیکھ نرا سنبندھت گیت دا ہی سنکیتک نہیں سگوں سمچے سنگریہہ دی بھاونا دا وی لکھائک ہے۔ 'منگلاچرن' وجوں لایا گیا ایہہ لوک گیت سمچے سنگریہہ دے آر-پار پھیلیا ہویا ہے۔ اس گیت وچوں پنجابی پریوار دی اکائی اندرلے ساکاداری سنبندھاں تے مانوی رشتیاں دا اک ٹھوس چتر اگھڑدا ہے۔ ایہہ پروارک اکائی اگوں وشیش پرکرتک ماحول دے سندربھ وچّ پیش ہوئی ہے کیونکہ لوک گیت وچلے چن تے اداسی چاننی دا سمبودھک نائکہ نال اک نج-پرک رشتہ اگھڑدا ہے۔ چن دی اداس چاننی تے تاریاں دی فکی لوئِ دے چترپٹ اتے سانسکرتک جگت دے دو پاتر\چتر اگھڑدے ہن جنہاں وچوں اک سمبودھک ہے تے دوجا سنبودھت۔ سمبودھک دھر سنبودھت دھر نوں اس ڈھنگ نال مکھاتب ہوئی ہے کہ سانسکرتک جگت دے نال-نال پرکرتک جگت وی اپنی مانوی ہوند وچّ پیش ہندا ہے۔ دوہاں دی سانجھ ہے رسوئی کرن دی۔ دوہاں وچکار آ بہڑدی ہے- سسّ، پنجابی سبھیاچارک جگت دی کھلنائیکا۔ سسّ نونہہ نوں اس لئی نہیں گھوردی کہ میدے وچّ گھیؤ زیادہ پین کرکے مہنگی وستو اجائیں گئی ہے سگوں اس لئی جھڑکدی ہے کہ'گھیؤ وچّ میدا تھوڑھا پیا' ہے۔ سسّ ولوں نونہہ نوں جھڑکن لئی گھڑی گئی ترک دا بے-بنیاد ہونا ہی اسدے دھکڑ تے جابر ہون دا پرمان دندا ہے۔
اس لوک گیت وچّ ویاہی وری بھین دی ماں، بابل تے ویر نشکریا پاتراں وجوں اگھڑدے ہن۔ اوہ تنے محلاں تھلے کھلو کے صرف ہنجھو کیر سکدے ہن۔ 'محلاں والے بابل' دی دھی وی سسّ دیاں گالھاں کھان لئی مجبور ہے۔ ایہہ سارے پاتر اک وشیش سماجک پربندھ وچّ آپو اپنی تھاں مجبور ہن، شاید ایہو مجبوری چن دی ہے جس نوں رسوئی کرنی پے گئی ہے۔ ویاہتا مٹیار دی مجبوری صرف ایہہ نہیں کہ اوہ سسّ دے برابر بول نہیں سکدی سگوں اس گھر وچّ اینی بیگانی ہے کہ اسدا دکھ سنن والا وی کوئی نہیں ہے۔ اک پروارک اکائی دا مانوی انگ ہندیاں ہویاں وی اوہ عورت اکلتا دا سنتاپ بھوگ رہی ہے۔ اس عورت دا اس گھر، پریوار تے سماج نالوں سمپورن ویوگ ہو چکا ہے۔ اس سانسکرت جگت دے سیمت جھروکھے وچوں اس لئی پرکرتک جگت وی چھوٹا ہو گیا ہے۔ اس دا اپنا سماجک انوبھوَ تے اسے طرحاں پرکرت جگت 'رسوئی' تکّ سیمت ہو گیا ہے اتے اسے رسوئی وچّ اسنوں جھڑکاں پے رہیاں ہن۔ نونہہ تے سسّ دے وچالے سماجک رشتہ نرول کم دا رہِ گیا ہے اتے بول دا رشتہ 'گالیاں' وچّ وٹ چکا ہے۔ اس گیت دی نائکہ اپنے سمپورن سماجک ویوگ تے اس وچوں اپجی بے بسی نوں قبول کر چکی ہے-'ایتھے میرا کون سنے'۔
سماجک بے گانگی دا جہڑا انوبھوَ نائکہ ہنڈھا رہی ہے اسے انوبھوَ دے وبھنّ پاساراں نال سنبندھت ہن- ایہہ لمے گون۔ جلد تیجی اتے چوتھی وچّ شامل لوکگیتاں وچلا کیندری سوتر عورت دے ویوگ دی ستھتی دا ہے۔ ایہہ ستھتی اس ہتھلی جلد دے لمے گوناں وچّ بھن-بھنّ سماجک رشتیاں اتے پاتراں دے سندربھ وچّ پیش ہندی ہے
لمے ملوئی لوک گیت : روپ رچنا
[سودھو]بند گیت-روپاں دی شرینی دے انترگت آؤن والا اک وڈا بھاگ لمے ملوئی لوکگیتاں دا ہے۔ اس ورگ ادھین آؤندیاں ونگیاں نوں پرچلت ملوئی لوک-شبداولی وچّ لمبے گون، جھیڑے، گھوڑیاں، سہاگ، ودھاوے آدی دے ناں دتے جاندے ہن۔ اہنا وبھنّ ونگیاں دے گیت-روپاں نوں 'لمے-لوک گیت' دے وڈیرے ورگ ادھین دو وڈیاں سانجھاں کرکے رکھیا جا سکدا ہے۔ اک تاں سارے لمے لوک گیت عورتاں دی سرجنا ہن، جنہاں نوں سوانیاں ہی گاؤندیاں ہن۔ دوجا سارے ملوئی لوکگیتاں دیاں ہیکاں وچّ لمکاء ہے، جہڑا (دوہڑے نوں چھڈّ کے) مرداں دے کسے وی گیت-روپ وچّ نہیں ہے۔ ایہناں گیتاں دی سرجک وشیش پرکار دی استری-منوستھتی نے ایہناں گیتاں دی وشیش دھنی نوں جنم دتا ہے۔
اہنا لوکگیتاں نوں نبھاؤ دے پکھ توں تنّ اپورگاں وچّ ونڈیا جا سکدا ہے:
[] گھڑے جاں ڈھولک دے گیت-جوت اک سوانی دی اگوائی وچّ سموہ ولوں گائے جاندے ہن۔
[ا] اک جاں دو سوانیاں ولوں سانجھی ہیک وچّ گائے جان والے گیت۔
[] سموہ ولوں سموہک روپ وچّ گائے جان والے گیت۔
گھڑے جاں ڈھولک اتے اک سوانی دی اگوائی وچّ سموہ ولوں گائے جان والے گیت
[سودھو]ایہہ گیت گھٹّ لمی سر دے ہن۔ اس کرکے ایہہ گھڑے دی تیز تھاپ نال چل سکدے ہن۔ اہنا گیتاں وچّ اک سوانی گیت دا اک انترا گاؤندی ہے اتے باقی سوانیاں اسے انترے جاں مول استھائی نوں دہراؤندیاں ہن۔ کئی واری گائک-سموہ انترے دی کسے اک سطر جاں صرف 'ہائی شاوا' دے اکو واکنش دے دہراؤ نوں نبھا رہا ہندا ہے:
اک : تریا تریا جانے
پانی دے جائیں او کماد نوں
گروہ: تریا تریا جانے•••
••• ••• •••
اک : پچھدی آں بنے نی بنیرے،
چار چپھیرے
کنڈا میرا کینھے کھڑکایا•••
گروہ: حئی شاوا ۔
اہناں گیتاں وچّ گائک نوں نویں سرجنا لئی دوجے لمے گیتاں نالوں زیادہ کھلھ ہندی ہے کیونکہ سموہ نے گیت دے نشچت ٹکڑے جاں نشچت بول نوں ہی دہراؤنا ہندا ہے۔ ایہناں گیتاں وچّ بول نے گھڑے جاں ڈھولک دی لگاتار تے اکسار 'ٹھپّ-ٹھپّ' دے سموتھ چلنا ہندا ہے اس لئی ایہناں گیتاں وچّ لمیاں ہیکاں دی سمائی نہیں ہو سکدی۔اس طرحاں لمی سر والے ایہہ گیت وی کاہلی طرز وچّ گاؤنے پیندے ہن۔
اک جاں دو سوانیاں ولوں سانجھی ہیک وچّ گائے جان والے گیت
[سودھو]اہناں گیتاں نوں کدے کدائیں اک، اک پر عامَ طور تے دو، دو سوانیاں جٹّ بنا کے گاؤندیاں ہن۔ گیت دے اک انترے نوں اک جاں دو سوانیاں ملویں سر وچّ اتے اگلے انترے نوں اک جاں دو سوانیاں ملویں سر وچّ گاؤندیاں ہن۔ اس طرحاں گائے جان والے بہتے گیت 'جھیڑے' ہن جنہاں وچّ دو دھراں دا سنواد چلدا ہے۔ اس طرحاں گیت وچلیاں دوویں دھراں نوں گائکاں دیاں دو دھراں راہیں پیش کیتا جاندا ہے۔ ایہناں گیتاں دی ہیک انی لمی ہندی ہے کہ اکلی سوانی دا وچکاروں ساہ ٹٹّ جاندا ہے۔ اسے کرکے جٹاں وچّ گاؤن دی لوڑ پیدی ہے۔ ایہہ گیت آکار وچّ سبھ توں لمیرے تے لمکویاں، لمیاں ہیکاں والے ہون کارن سمچے ملوئی لوکگیتاں وچوں وکھرے ہی پچھانے جاندے ہن۔
اہنا گیتاں دی ہیک جنی لمی ہے اونا ہی ودھیرے ایہناں ہیکاں وچالے 'ٹھہراؤ' ہندا ہے۔ ہیک تے ٹھہراؤ ارتھات بول تے چپّ دا تناؤ، بھاوَ دی تناؤشیل اوستھا نوں اس دی پوری گمبھیرتا وچّ نبھا کے پرمانک پیشکاری بندا ہے۔
گروہ ولوں کروہی روپ وچّ گائے جان والے گیت
[سودھو]اہناں گیتاں نوں سموہ، سموہک روپ اچاردا ہے۔ سموہ ولوں ملویں ہیک وچّ اچارے جان والے ایہناں گیتاں وچّ گھوڑیاں، سہاگ، ہیئرے، ودھاوے، میڈھی گندن، وٹنا ملن، بیدی اتے گائے جان والے گیتاں توں بناں سارے سنسکار گیت شامل کیتے جا سکدے ہن۔ ایہناں گیتاں نوں گاؤن سمیں باقی سوانیاں کسے تکھی تے اچی سر والی سوانی دے بول وچّ بول ملاؤن دا یتن کردیاں ہن۔ ایہناں سموہگان والے گیتاں وچّ پنر-سرجن دی سمبھاونا بہت ہی سیمت ہندی ہے۔ ایہہ گیت سموہ ولوں نشچت موقعیاں اتے نشچت ستھتیاں وچّ گائے جاندے ہن۔ ایہہ وشیش ستھتی ہی سموہ اندر وشیش بھاوَ پیدا کردی ہے۔
نبھاؤ-پرکریا دے آدھار تے کیتی اپروکت ونڈ بھروسے یوگ تے پرمانک ہون دے باو جود وی روپ-رچنا دی درشٹی توں پورن بھانت اپیوگی نہیں ہے۔ روپ ودھانک ونڈ لئی گتی شیل، موکھک اچار دے نال-نال ستھتیشیل نوں وی اپنا آدھار بناؤنا پویگا۔
اس آدھار تے لمے ملوئی لوکگیتاں وچّ ہیٹھ لکھے پنج اپورگ بندے ہن:
(1) کتھا ادھارت پر گتیمان بمب والے گیت
(2) اکو بمب پر وستوگت ویروے وچّ تبدیلی والے گیت
(3) سمانبھاوی بمب- سرجنا والے گیت
(4) لگاتار ٹکراؤ-مولکؤ بمباں والے گیت
(5) شدھ سرودی گیت ۔
کھیتری کارج دا ودھی-وگیان
[سودھو]ڈاکٹر• ناہر سنگھ نے چھ جلداں وچّ پرکاشت ہون والے ملوئی لوکگیتاں نوں مالوا کھیتر دے بھن-بھنّ ستھاناں، جاتاں، گوتاں، دھرماں، عمراں وکھوں-وکھرے سماجک گروپاں، طبقیاں، کتیاں والے لوکاں کولوں بھن-بھنّ سماجک موقعیاں اتے اکتر کیتا گیا ہے۔ ایہہ لوک گیت بھن-بھنّ کاوَ-پرتبھا والے لوکاں دی سرجنا ہن۔ اکترن دا ایہہ سماں 1976 توں 1986 تکّ لگبھگ اک دہاکے تکّ ہویا ہے۔
ڈاکٹر• ناہر سنگھ نے لوکگیتاں نوں سنگریہت تے سنپادت کردیاں سارے گیت-روپاں دیاں ونگیاں دے ودھ توں ودھ نمونے دتے ہن تاں کہ ہیٹھ لکھے کجھ تتھاں تے پکھاں نوں لوڑیندی پرتندھتا دتی جا سکے :
() مالوے دے وکھ، وکھ ستھاناں نوں لوڑیندی پرتندھتا دینی تاں جو ملوئی اپبھاشا دے اندرلے اچار-بھیداں نال سنبندھت لوک گیت شامل کیتے جا سکن۔
(ا) وکھوں-وکھریاں جاتاں، گوتاں تے دھارمک مانتاواں والے لوکاں تے اوہناں لوکگیتاں دی پرتندھتا کرواؤنی جنہاں وچوں سنبندھت لوک-سموہ دی جات-مولک، گوت-مولک، وشیش دھارمک چنھاں، وشواساں تے پوجا-ودھیاں دی ولکھنتا دی پچھان ہو سکے۔
() لوک گیت-سرجنا دی درشٹی توں بندے ملوئی لوکگیتاں دے بھنّ، بھنّ دائریاں اتے اوہناں دے لوکگیتاں نوں ڈھکویں پرتندھتا دینی جس نال سنبندھت لوک-سموہاں دے لوکگیتاں وچوں اوہناں دے وشیش دائراگت انوبھواں تے ہور ولکھنتاواں دی اجاگر ہو سکن۔
(س) وکھ-وکھ سماجک موقعیاں اتے وشیش سندربھاں دے انترگت گائے جان والے لوکگیتاں ولّ وشیش توجو دینی تاں کہ پیش سماجک ستھتی اتے لوکگیتاں اندر پیش وستو\بھاوَ دے نشچت سنبندھاں نوں اجاگر کیتا جا سکے۔
اس طرحاں ڈاکٹر• ناہر سنگھ دے اس قدم توں لوکمناں دیاں بھاوناواں، لوک دائریاں وچّ پرچلت وبھنّ گیت-روپاں تے لوک گیت- ونگیاں نوں چنگی طرحاں سمجھیاں جا سکدا ہے۔ اہیں نہیں سگوں اسیں سمیں دے پرواہ وچّ چلدیاں سنبندھت لوک-سموہ دے انگ-سنگ رہندیاں کسے لوک گیت دے اندرلے روپانترناں نوں وی چنگی طرحاں سمجھ تے پچھان سکدے ہاں۔
ونگیاں
[سودھو]'چنا وے تیری چاننی'••• جلد وچّ مالوے دے لمے گوناں دیاں وشے دے پکھوں وبھنّ ونگیاں نوں شامل کیتا گیا ہے۔ ایہناں لمے گوناں نوں اس جلد وچّ دو ونگیاں وچّ ونڈ کے سنپادت کیتا گیا ہے۔ "پہلی ونگی" وچّ اوہ گیت رکھے گئے ہن جہڑے ملویناں دے جیون دے پروارگت ویرویاں نال سنبندھت ہن اتے "دوجی ونگی" وچّ اتہاس مولک ویرویاں والے لوکگیتاں نوں رکھیا گیا ہے۔ جتھے "پہلی ونگی " دے گیت ٹبر اتے ساکاداری سنبندھاں دے اچار نال سنبندھت ہن، اتھے "دوجی ونگی" دے گیت اس پریوار توں باہرلے جگت نال عورت دے مانوی رشتیاں نوں درساؤندے ہن۔ جتھے "پہلی ونگی" دے گیتاں وچّ عورت دے جیون دا دھرت مکھ پاسار اگھڑیا ہے، اتھے "دوجی ونگی" وچّ اس جیون دا گگن مکھ پاسار درشٹیگوچر ہندا ہے ایہہ دوویں بھاگ آپو اپنی تھاوے جیون دیاں دو ارتھ اکائیاں نوں پیش کردے ہن۔ () پہلا حصہ:-
پہلے حصہ وچّ عورت دا بھین توں پتنی تکّ، دھی توں ماں تکّ اتے پیکے گھر توں سہرے گھر تکّ دی یاترا دا ورنن ہے۔ ایہہ بھاگ 'چڑیاں دے چمبے' دے پردیسی ہو جان دی کہانی نال سنبندھت ہے۔ اس بھاگ وچّ ساکاداری سنبندھاں نوں رشتیاں دے پنج جٹاں وچّ، پنج اکائیاں وجوں پیش کیتا گیا ہے۔ ایہہ ہن : بھین-ویر، دھی-ماں، نونہہ-سسّ، بھابی-دیور۔ اس جلد وچّ پتی-پتنی دے رشتے دوآلے اینے گیت ملدے ہن کہ ایہناں نوں آکار دی درشٹی توں اک وکھری جلد وچّ رکھیا گیا ہے۔ اوہ جلد ہے- 'خونی نین جل بھرے'۔
(ا) دوجا حصہ:-
دوجے حصہ وچّ اتہاس، متھہاس تے پرمپرا دے انگ-سنگ- وچّ عورت مرد سنبندھاں دے باقی پاسار اگھڑدے ہن۔ اس بھاگ وچّ وی رشتیاں دے جٹّ پیش ہندے ہن۔ ایہہ جٹّ عامَ طور تے اتہاسک تے متھہاسک پاتراں دے ہن۔ اس بھاگ دے لمے گوناں وچّ عورت دا سماجک ویوگ، بھاوک بھکھاں، اترپت کامک امنگاں اتے جیون دے ہور انیکاں سنسے اک ویدناتمک سر وچّ پیش ہوئے ہن۔ اداہرن وجوں 'نعر-جوگی' والے کانڈھ وچّ جوگی دا کارج کڑیاں دے ویہڑے آؤن، بین وجاؤن اتے تر جان دیاں کریاواں وچّ اگھڑدا ہے۔ سماجک غلامی دیاں کڑیاں وچّ جکڑی ہوئی عورت نوں ایہہ جوگی اک مکتی دا چنہ نظر آؤندا ہے۔ ایہہ عورت اس جوگی نوں جوگی دے روپ وچّ نہیں سگوں بھوگی دے روپ وچّ ہی پروان کردی ہے۔
اس جلد دے انت وچّ انتکا وجوں 'ڈھولک دے گیت' لائے گئے ہن۔ ڈھولک دے گیت اپنے تتّ وچّ سامان پر اچار-روپر دے پکھوں لمے گوناں توں کجھ وکھرے ہن۔ اس لئی ایہناں نوں اس جلد وچّ تیجے بھاگ وجوں نہیں سگوں انتکا وجوں لایا گیا ہے۔