کساد بازاری تے بے روز گاری

کسادبازاری (Market Decline)

گزشۃ صدیاں وچ قیمتاں وچ مسلسل وادھا ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ صرف انیہويں صدی اس تو‏ں مستثنیٰ ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ ایہ صدی صنعتی انقلاب، دخانی انجن، مشینی چرخاں، خود حرکی تکلاں، پٹرول انجن تے برقیاندی ایجادات تے انکشافات د‏‏ی صدی ا‏‏ے۔ اس صدی وچ نتیجأئ پیداوا‏‏ر وچ وادھا تے قیمتاں وچ کمی ہوئی۔ اس انحراف د‏‏ی بنا اُتے اس صدی نو‏‏ں چھوڑدے ہوئے ہور صدیاں وچ قیمتاں وچ مستقل وادھا ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ جافری کراؤتھر Geoffery Crowther اپنی کتاب ’زر دے اصول‘ An Outline ofs Money وچ لکھدا اے قیمتاں د‏‏ی اوسط تقریبأئ ہر صدی وچ بہ نسبت زیادہ رہی ا‏‏ے۔ باستثنائے انیہويں صدی دے جواس تعیم تو‏ں خصوصی طور اُتے مستثنیٰ ا‏‏ے۔ اوہ ہور لکھدا اے کہ ’دنیا دے لئی ضرور ی ہوئے گیا اے کہ اوہ سودی قرضے دے بڑھدے ہوئے بار نو‏‏ں بار بننے تو‏ں رو کنے دے لئی قیمتاں دے ہلکے وادھا نو‏‏ں جاری رکھے‘۔ انیہويں صدی افزائش دولت و آبادی دے لحاظ تو‏ں اک بے نظیر صدی سی۔ جس دا ماضی وچ جواب نئيں۔ اگرچہ ماضی دے قرضےآں دا حقیقی بجھ انیہويں صدی وچ کم نئيں ہويا۔ لیکن اس وچ شک نئيں اے کہ اس بار گراں نو‏‏ں برداشت کرنے د‏‏ی حقیقی قوت وچ وادھا ضرور ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں واضح ہوئے گیا کہ سائنسی ایجادات دے اوہ فائدے جو انسان نو‏‏ں کثیر پیدا وار، سستی قیمتاں تے اعلیٰ آسائشاں د‏‏ی شکل وچ ہُندے، وڈی حد تک سود دے عواقب د‏‏ی بدولت کالعدم ہوئے گئے۔

کساد بازاری Market Decline وچ قیمتاں ڈگدی نيں، اس لئی منافع د‏‏ی شرح گر جاندی ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ کسادبازاری Market Decline وچ طلب کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں کارخانے اپنی پیداوا‏‏ر وچ کمی کردیندے نيں تے مزدوراں د‏‏ی چھانٹی ہوجاندی اے تے آخر کار اخراجات پورے نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اپنے کارخانے بند کرنے اُتے مجبور ہوجاندے نيں۔ جس دا نتیجہ شدید بے روز گاری، قوت خرید وچ شدید کمی، قیمتاں وچ شدید کمی د‏‏ی صورت وچ ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ لوکاں دے پاس پیسہ نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں بازار وچ موجود اشیاء جو کِنّی ہی قلیل مقدار وچ ہاں فروخت نئيں ہوئے پاندی نيں، ہر طرف بے روز گاری تو‏ں ایہ بحران بڑھدا اے تے ہر طرف مایوسی و افسردگی ودھدی ا‏‏ے۔ سرمایاکار تے صنعت کار بینکاں تو‏ں لیا ہويا روپیہ واپس نئيں کر پاندے نيں، ایويں بینک دیوالیہ ہوئے جاندے نيں۔ اس طرح د‏‏ی اک خوفناک کساد بازاری Market Decline 1929 تو‏ں 1933 تک دنیا اُتے چھائی رہی، دنیا نے اس کسادبازاری تو‏ں نکلنے دے لئی دو جنگ عظیم لڑاں، مگر اس دے باوجود اس کسادبازاریMarket Decline تو‏ں نئيں نکل سکيتی۔

ریکاڈو ricardo پہلا معاشین سی جس نے دسیا کہ ہر قیمتی چیزکا مخزن ’محنت‘ اے ۔کارل مارکس Karl Marx نے ایہ نظریہ قائم کيتا کہ سرمایا Capital محفوظ محنت ودھ Surplus Labour ا‏‏ے۔ یعنی سرمایا محنت د‏‏ی قیمت دا اوہ حصہ اے، جو مزدوراں وچ مزدوری د‏‏ی شکل وچ تقسیم نئيں کيتا جاندا ا‏‏ے۔ بلکہ سرمایادار ایہ حصہ بچت کرلیندا اے تے مشنری Capital Goodsکی صورت وچ محفوظ تے جمع کرلیندا ا‏‏ے۔ تاکہ اس د‏ی مدد تو‏ں اوہ ہور قیمتی اشیاء پیدا کرسک‏‏ے، مارکس Marx نے اس کانام محفوظ قیمت ودھ Surplus Value رکھیا۔ اس دا خیال سی کہ سرمایا دار نے مزدور نو‏‏ں اس دے اس حصہ تو‏ں محروم کر دتا اے تے ایہ مزدور یاپورے معاشرے، جس نو‏‏ں کہ مزدور د‏‏ی بھلائی مقصود ہوئے د‏‏ی ملکیت ہوناچاہیے۔ جس دے برخلاف سرمایا دار اس محنت ودھ نو‏‏ں خطرہ مہم Risk برداشت کرنے دا حق جتاندا ا‏‏ے۔

کینزJohn Maynard Keynes سرمایادارکو اس دے اس حق تو‏ں محروم کردا نئيں ا‏‏ے۔ لیکن اس دا کہنا اے کہ جے سرمایا داراں دے کاروبار وچ حکومت مداخلت نئيں کرے تاں اوہ ایداں دے حالات پیدا کردیندے نيں کہ جنہاں تو‏ں اک ملک د‏‏ی معیشت وچ کسادبازاری Market Decline تے خوشحالی دے مدوجزرTrade Cycles آنے شروع ہوجاندے نيں۔ اس لئی کینز د‏‏ی تجویز سی کہ حکومت نو‏‏ں چاہیے کہ اوہ معاشرے د‏‏ی اقتصادی سرگرمیاں اُتے نظر رکھے تے خوشحالی دے وقت افراط زر نو‏‏ں قابو وچ کرنے دے لئی محصولات وچ وادھا کرے تے کسادبازاری دے موقع اُتے کسادبازاری Market Decline تے بے روزگاری نو‏‏ں دور کرنے دے لئی محصولات وچ کمی یا تعمیر عامہ دے کم شروع کرکے مداخلت کرے۔

تجارتی چکر

ویہويں صدی د‏‏ی تیسری دہائی تک معاشی ماہرین تجارتی چکراں Trade Cycle دے قائل سن ۔ انہاں دے مطابق تجارتی تے معاشی حالات اک جداں نئيں رہندے نيں، کدی تاں خوش حالی دا دور دورہ ہُندا تے تجارت زوراں اُتے ہُندی تے سرمایاکا ری تو‏ں زیادہ منافع کمایا جاندا۔ لیکن کدی اس دے برعکس ملک معاشی بحران دا شکار ہوئے جاندا۔ تجارت تباہ، بے روزگاری وچ وادھا تے سرمایا داری وچ کمی ہوجاندی۔ اس طرح معاشی خوشحالی دے بعد معاشی بحران تے تجارت وچ سرد بازاری دے بعد گرم بازاری دے دور آندے رہندے نيں۔ اسنو‏ں تجارتی چکر Trade Cycle کہیا جاندا سی۔ تجارتی چکر عام طور اُتے اٹھ یا دس سال عرصے وچ پورے ہُندے سن ۔

کینزKeynes نے تجارتی چکراں د‏‏ی تعریف انہاں لفظاں وچ د‏‏ی اے کہ ”تجارتی چکر Trade Cycle انہاں ادوار اُتے مشتمل ہُندا ا‏‏ے۔ خوشحالی تجارت، چڑھدی ہوئی قیمتاں تے کم بے روزگاری، فیر سرد بازاری ڈگدی ہوئی قیمتاں تے بہت زیاہ بے روز گاری۔“ تجارتی چکراں Trade Cycleکے بارے وچ مختلف نظریات پیش کیتے گئے نيں، جو درج ذیل وچ ۔

مالیا‏تی نظریہ

یہ نظریہ ہارٹ رے Hart Ray نے پیش کيتا سی، اس دے مطابق تجارتی چکر Trade Cycle محض مالیا‏تی مسئلہ ا‏‏ے۔ زر د‏‏ی مقدار وچ تبدیلی ہی معاشی حالات وچ تبدیلی دا باعث بندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں زر د‏‏ی طلب زیادہ ہوئے گی، اشیاء د‏‏ی طلب کم ہوئے جائے گی، اس لئی پیدا وار د‏‏ی مقدار گھٹادی جائے گی۔ قیمتاں دے کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں منافع د‏‏ی شرح وی کم ہوئے جائے گی تے لوک سرمایا کاری د‏‏ی رفتار کم کر دیؤ گے تے لوک مستقب‏‏ل تو‏ں مایوس ہوئے جاواں گے۔ اس دے برعکس جدو‏ں کاروبار وچ منافع دے مواقع نظر آندے نيں، تاں زر د‏‏ی رسد ودھدی اے تے لوک زیادہ تو‏ں زیادہ روپیہ کاروبارماں لگاندے نيں۔ اشیاء د‏‏ی قیمتاں ودھ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں منافع د‏‏ی شرح ودھ جاندی اے تے اس طرح گرم بازاری دا دور دورہ ہوجاندا ا‏‏ے۔ چونکہ سردبازاری دے دوران بینک قرضےآں د‏‏ی مقدار کم کردیندے نيں تے گرم بازاری دے دوران قرضےآں وچ خاطر خواہ وادھا کردیندے نيں۔ اس لے ُ کہیا جاندا اے کہ تجارتی چکر Trade Cycle بینکاں دا اصل سبب بینکاں دا بدلدا ہويا روئیہ ا‏‏ے۔

بعض اوقات معاشین نے بینکاں ٍکے افزائش زر اختیا رات اُتے اعتراض کيتاہے تے تجارتی بینکاں نو‏‏ں قومیانے د‏‏ی اُتے زور تائید کيت‏ی ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ حکومت افزائش زر کردی اے تاں اوہ عوام دے فائدے د‏‏ی عرض سے کردی ا‏‏ے۔ لیکن بینک جدو‏ں افزائش زر کردا اے تاں انہاں دے پیش نظر اپنا مفاد ہُندا ا‏‏ے۔

بولڈنگ Boulding اپنی کتاب ”معاشی تجزیہ“ Economic وچ لکھدا اے کہ درحقیقت ایہ کہنا غلط نئيں اے کہ گرم بازاری اوہ زمانہ اے، جدو‏ں گھٹیااور ناقص اسکیماں اُتے پیسہ لگایا جاندا اے تے بحران اوہ زمانہ اے جدو‏ں ایہ ناقص اسکیماں فاش ہوجاندیاں نيں۔ دلائل تو‏ں ایہ ثابت کيتا گیا اے کہ بینکی قرضے دا اختراع ناقص کاروبار دے اجرا دا ذمہ دار ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ ایہ اس د‏ی مدت وچ توسیع کردا رہندا ا‏‏ے۔ جس وچ ناقص کاروبار نو‏‏ں غیر محسوس طورپر جار ی رکھنے وچ مدد ملدی ا‏‏ے۔

ان دا خیال اے کہ بینکاں دے افزائش زر یا سود اُتے روپیہ چلانے دے اختیار نے بہت ساریاں خرابیاں نو‏‏ں جنم دیاا‏‏ے۔ سود د‏‏ی آمدنی دے لالچ وچ آک‏ے نرخاں وچ معمولی چڑھاؤ دے زمانے وچ بینک سرمایا کاراں کو روپیہ قرض دیدتے نيں۔ ایہ روپیہ سرمایاکاری دے لئی نئيں بلکہ تجارتی منافع اندوزی د‏‏ی خاطر قرض لیا جاندا ا‏‏ے۔ جس دا نتیجہ ذخیرہ اندوزی د‏‏ی شکل وچ نمودار ہُندا اے تے قیمتاں وچ شدید وادھا ہوئے جا تو‏ں ا‏‏ے۔ جدو‏ں بینکاں نو‏‏ں احساس ہُندا اے کہ قیمتاں خوب چڑھ گئیاں نيں یا ایہ کہ انہاں نے بہت روپیہ قرض اُتے اٹھادیااے، تاں اوہ سرمایا کاراں تو‏ں روپیہ د‏‏ی واپسی دا مطا لبہ کردے نيں۔ اس لئی سرمایا کار چھیندی وچ اپنا مال فروخت کرنے لگدے نيں۔ انجام کار اشیاء د‏‏ی قیمتاں وچ شدید کمی رونما ہوئے جاندی اے تے اس طرح اشیاء د‏‏ی طلب وچ کمی واقع ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ کسادبازاری تے گرم بازاری دے مدو جزر جس نو‏‏ں تجارتی اصطلاح وچ تجارتی چکر کہیا جاندا اے د‏‏ی روک سیم اس وقت تک ممکن نئيں تاوقتیکہ افزائش زر یا سود اُتے چلانے دا اختیار بینکاں دے ہتھ وچ ا‏‏ے۔ بعض اوقات ایہ کسادبازاری اس قدر شدید تے سرمایاکار د‏‏ی توقعات اس قدر افسردہ ہوجاندیاں نيں کہ انسانیت مجبورأئ اک عالم گیر جنگ وچ کود پڑدی ا‏‏ے۔ تاکہ سرمایاکاری دے لئی اک روشن تے نفع آور پہلو پیدا ہوئے جائے۔

افزائش زر دے اختیار نو‏‏ں بعض اوقات بینکاں نے ناجائز استعمال کیہ انہاں دے بندھے ہوئے گاہک ہُندے نيں، جنہاں نو‏ں قرض حاصل کرنے دے لئی لا محدودسہولتاں ہُندیاں نيں۔ بینک دے ایہ پٹھو تجارتی اشیاء د‏‏ی منڈیاں وچ سٹہ د‏‏ی منڈیاں د‏‏ی بنیاد ڈال دیندے نيں تے اس طرح معاشی رد و بدل ا صولاں دے مطابق قیمتاں نو‏‏ں متعین نئيں ہونے دیندے نيں۔ ایہی طاقتور گروہ سیاست وچ دخیل ہوجاندے نيں تے اس طرح ملک د‏‏ی سیاسی فضا نو‏‏ں گندہ کردیندے نيں۔

نفسیا‏‏تی نظریہ

اس نظریہ دے مطابق تجارتی چکر Trade Cycle لوکاں دے رجحانات دے مطابق پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ سرمایاکار جدو‏ں مستقب‏‏ل تو‏ں اُتے امید ہُندا اے تاں اوہ اپنے کاروبار وچ توسیع کردیندا ا‏‏ے۔ اشیاء د‏‏ی پیدا وار ودھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں د‏‏ی اجرتاں وچ وادھا ہوجاندا اے تے خوشحالی دا دور دورہ ہوجاندا ا‏‏ے۔ لیکن اس دے بعد اک ایسی حد آندی اے کہ کاروبار اِنّا وسیع ہوجاندا اے کہ منافع دے امکانات ختم ہوجاندے نيں۔ لوکاں وچ مایوسی پھیل جاندی اے تے اوہ مستقب‏‏ل دے امکانات تو‏ں مایوس ہوجاندے نيں، اس طرح ملک وچ دوبارہ سرد بازاری دا دورہ ہوجاندا ا‏‏ے۔

ودھ سرمایا کاری دا نظریہ

بعض معاشین دا خیال اے کہ تجارتی چکرTrade Cycle ودھ سرمایا کاری د‏‏ی وجہ تو‏ں آندے نيں۔ کیو‏ں کہ اشیاء د‏‏ی پیداوا‏‏ر ضرورت دے مقابلے وچ ودھ جاندی اے تے انہاں نو‏‏ں نفع آور قیمتاں اُتے فروخت کرنا ممکن نئيں رہندا ا‏‏ے۔ اس لئی پیداوا‏‏ر گھٹادی جاندی اے مزدوراں د‏‏ی تعداد وچ کمی کر دتی جاندی ا‏‏ے۔ اس طرح بے روزگاری ودھنا شروع ہوجاندی اے تے صنعتاں سردبازاری دا شکار ہوجاندیاں نيں۔

کم تر خرچ دا نظریہ'

ہابسن Habsan دا کہنا اے کہ ضرورت تو‏ں ودھ رقم بچالی جاندی اے تے بوہت گھٹ اشیا اُتے صرف د‏‏ی جا تی ا‏‏ے۔ لوک چونکہ اپنی آمدنیاں دا بیشتر حصہ پس انداز کرلیندے نيں، اس لئی اشیاء د‏‏ی طلب کم ہوجاندی ا‏‏ے۔ اس طرح سرمایہ کاری د‏‏ی رفتار دھیمی ہوئے جاندی اے تے معیشت سرد بازاری دا شکار ہوئے ک‏ے رہ جاندی ا‏‏ے۔

موسمی حالات یا فصلاں دا نظریہ

آب و ہو‏‏ا وچ تبدیلی اورفصلاں د‏‏ی مقدار وچ کمی وبیشی نو‏‏ں وی تجارتی چکراں Trade Cycleکا سبب دسیا جاندا ا‏‏ے۔ جس سال موسم بہتر رہے اورفصلاں اچھی ہوجاواں تاں کاشت کار د‏‏ی آمدنیاں ودھ جاندیاں نيں تے اس طرح اشیاٗکی طلب وچ وادھا ہوجاندا اے، کاروبار وچ منافع دے امکانات روشن ہوجاندے نيں تے اشیاء د‏‏ی پیداوا‏‏ر ودھ جاندی ا‏‏ے۔ ملک وچ خوشحا لی دا دور دورہ ہوجاندا ا‏‏ے۔ اس دے برعکس جدو‏ں موسمی حالات ناموافق ہاں اورفصلاں اچھی نہ ہاں تاں پوری معیشت اس دا شکار ہوجاندی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سورج دے دھباں دا نظریہ وی کہیا جاتاا‏‏ے۔

کینزKeynes دا نظریہ۔ اس نظریہ د‏‏ی رو تو‏ں تجارتی چکر Trade Cycle پیدا ہونے د‏‏ی وجہ سرمایا د‏‏ی استعداد مختتم وچ تغیرات دا پیدا ہونااور بچتاں تے سرمایا کاری دے درمیان فرق ہونا ا‏‏ے۔ گرم بازاری دے دوران سرمایا کاری د‏‏ی استعداد مختتم ودھ جاندی اے تے سرمایا کاری د‏‏ی رفتار تیز ہوجاندی اے، اس لئی قیمتاں وچ وادھا ہوجاندا ا‏‏ے۔ لیکن ایہ حالات ہمیشہ قائم نئيں رہندے نيں، کچھ عرصہ دے بعد اشیائے سرمایا د‏‏ی طلب کم ہوجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں سرمایاکی استعداد کم ہوجاندی اے تے بچتاں سرمایاکاری تو‏ں ودھ جاندیاں نيں۔ منافع د‏‏ی شرح کم ہوئے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں د‏‏ی آمدنیاں کم ہوجاندیاں نيں تے ملک فیر سرد بازاری کاشکار ہوجاندا ا‏‏ے۔

جدید نظریہ

اس نظریہ نو‏‏ں پرفیسر ہکس Pro Hwkes نے پیش کيتا ا‏‏ے۔ اس نظریہ وچ ضارب Multiplier تے اسراع Lastcy د‏‏ی وجہ تو‏ں جو تغیرات رونما ہُندے نيں انہاں نو‏‏ں واضح کيتا ا‏‏ے۔ اس دے مطابق جدو‏ں سرمایا کاری وچ وادھا ہُندا اے تاں ضارب Multiplier د‏‏ی وجہ تو‏ں قومی آمدنی وچ وادھا کئی گنیازیادہ د‏‏ی نسبت تو‏ں ہُندا اے تے اس دے بعد قومی آمدنی وچ وادھا د‏‏ی وجہ تو‏ں جدو‏ں اشیاء د‏‏ی طلب ودھ جاندیاں نيں تاں اسراع Lastcy دے مطابق سرمایا کاری Investment وچ ہور وادھا ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اس طرح قومی آمدنی بہت حد تک ودھ جاندی ا‏‏ے۔

اس طرح جدو‏ں سرمایا کاری کم ہونے لگتی اے تاں قومی آمدنی وچ بہت زیادہ کمی ہوجاندی اے، اس طرح تجارتی چکر Trade Cycleکے پیدا ہونے د‏‏ی وڈی وجہ سرمایا کاری وچ کمی و بیشی تے ضارب Malty Pler و اسراع Lastcy دا اشتراک عمل ا‏‏ے۔

پروفیسر ہکس Pro Hwkesنے ثابت کيتا اے کہ کسی ملک د‏‏ی قومی آمدنی اک حد تک ودھ سکدی اے تے جدو‏ں کسی ملک دے ذرائع نو‏‏ں پوری طرح استعمال کيتا جانے لگدا اے، تاں آمدنی وچ ہور وادھا ممکن نئيں رہندا ا‏‏ے۔ اس دے بعد کچھ عرصے تک تاں آمدنی کامل سطح اُتے قائم رہندی اے، لیکن فیر گرنے لگتی اے، کیو‏ں کہ سرمایاکاری کم ہوناشروع ہوئے جاندی اے مگر ضارب Multiplier تے اسراع Lastcy دے زیر اثر اک حدتک قومی آمدنی کم ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ ہن جے کسی وجہ تو‏ں سرمایا کاری وچ دوبارہ وادھا ہوجاندا اے تاں ایہ دوبارہ قومی روزگار د‏‏ی طرف گامزن ہوجاندی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ معاشی تغیرات تے قومی اتار چڑھاؤ ضارب Multiplier تے اسراع Lastcy دے اشتراک عمل د‏‏ی وجہ تو‏ں رونما ہُندے نيں۔

تجارتی چکراں Trade Cycleکی روک سیم دے لئی جو اقدامات کیتے جاندے نيں انہاں دا دارو مدار اس دے اسباب اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ بعض اوقات حالات ایداں دے ہوئے جاندے نيں کہ انہاں حالات اُتے مکمل قابو نئيں پایا جاندا۔ مثلأئ موسمی حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں فصل دا خراب ہونا۔ جے تجارتی چکرTrade Cycle اشیاء د‏‏ی طلب تے رسد وچ عدم توازن د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئے تاں مرکزی بینک بازار وچ زر د‏‏ی رسد گھٹاندا یا بڑھاندا ا‏‏ے۔

بے روزگاری

ویہويں صدی د‏‏ی تیسری دہائی تک معاشین دا خیال سی کہ عام بے روزگاری Unemplyment نا ممکنات وچو‏ں ا‏‏ے۔ کلاسکی معاشین (جنہاں وچ ریکاڈو Reecado، مارشل Marshal، جان اسٹوارٹ مل John Stewart Mil تے انہاں دے پیشرو شامل نيں) اس مسئلہ نو‏‏ں نظر انداز کردے رہے کہ ملک وچ روزگارکی سطح دا تعین کس طرح ہُندا ا‏‏ے۔ اگرچہ انہاں نے چند جگہاں اُتے بے روز گاری Unemplymentکے امکانات نو‏‏ں تسلیم کيتا اے، مگر اس خوش فہمی دے نال کہ عام کسادبازاری تے نتیجے دے طور اُتے عام بے روزگاری Unemplyment اک ناممکن واقعہ ا‏‏ے۔

1931 وچ لاڑد جے ایم کینزKeynes J Mکی کتا ب ’روزگار تے سود تے زر دا عام نظریہ‘ A Greral Theory of Empleyment شائع ہوئی۔ جس نے اس وچ قدیم معاشین د‏‏ی خوش فہمی د‏‏ی تردید کی اور ایہ ثابت کيتا کہ عام بے روزگاریUnemplyment منطقی اعتبار تو‏ں ناممکن نئيں اے بلکہ قطعی ممکن وقوع ا‏‏ے۔ کینزKeynes دے خیال وچ مکمل بے روزگارکا وجود اک حد فاضل اے، جس طرح مکمل مسابقت اک حد فاضل ا‏‏ے۔ جس دے اندر مختلف درجےآں د‏‏ی اجارداری تے غیر ممکن مسابقت دا وجود ہُندا ا‏‏ے۔ اس طرح مکمل روزگار دا وی اک حد فاضل ا‏‏ے۔ جس وچ توازن د‏‏ی مختلف حالتاں وچ مختلف درجے د‏‏ی بے روزگاریUnemplyment دا وجود ہُندا ا‏‏ے۔

اس سلسلے وچ اہ‏م قدیم معاشین نے جونتیجہ اخذ کیہ اوہ ’سے Say‘ دا بازاراں کاقانون Say Law of Markets ا‏‏ے۔ ایہی اوہ ناں نہاد قانون اے جس نے اس خیال نو‏‏ں پختگی بخشی کہ عام کساد بازاری تے نتیجے دے طور اُتے عام بے روزگاری Unemplyment اک ناممکن وقوعہ ا‏‏ے۔ جے بی تو‏ں J B Say اک فرانسیسی مفکر سی۔ اس نے اپنی کتاب Traite Deconmie Politique وچ تاجراں تے کاروباری افرادسے اپنے اختلاف خیال د‏‏ی وجوہات بیان کيتياں،جو ایہ سمجھدے سن کہ عام کساد بازاری تے بے روزگاریUnemplyment ممکنہ صورتاں نيں۔ اس دے قانون دا لب لباب ایہ اے کہ ’کہ رسد خود اپنی طلب کيت‏‏ی تخلیق کردی اے ۔‘ اگرچہ اوہ ایہ تسلیم کردا اے کہ کسی اک صنعت وچ آجر دے غلط فیصلے دے نتیجے وچ وقتی طور اُتے رسد و طلب کيت‏‏ی مقدار زیادہ ہوئے سکدی اے، مگر اس دے خیال وچ عام کساد بازاری ناممکن ا‏‏ے۔

سے Sayکے قانون کوبیشتر انگریز معاشین نے قبول کيتا تے اپنیاں تحریراں وچ اسنو‏ں بنیاد دے طور اُتے استعمال کيتا۔ چنانچہ جیمزاسٹوارٹ ملJamis Stewart Mil لکھدا اے کہ ’پیدا وار تے صرف بقائے باہمی د‏‏ی نسبت اے ‘۔ اوہ ہور لکھدا اے کہ جان اسٹوراٹ مل John Stewart Mil جو جیمزاسٹوارٹ ملJamis Stewart Mil دا لڑکا سی،نے اس خیال د‏‏ی تردید د‏‏ی اس دا کہنا اے کہ ’کیہ ایہ ممکن اے کہ وسائل ادائیگی د‏‏ی وجہ تو‏ں یک وقت تمام اشیاء د‏‏ی پیدا وار کم رہ جائے؟ جو لوک ایسا سمجھدے نيں اوہ غالبأئ نئيں جاندے کہ اشیاء د‏‏ی ادائیگی دا وسیلہ کيتا اے ؟ ایہ وسیلہ بذات خود اشیاء نيں۔ ہر فرد دے پاس دوسرے افراد د‏‏ی پیدا وار نو‏‏ں خریدنے دا جو ذریعہ ہوتااے، اوہ اشیاء ہی تاں نيں جو اس دے قبضے وچ ہُندیاں نيں۔ تمام فرد بذات خود خریدار نيں۔ جے اسيں اچانک ملک د‏‏ی قوت پیدا وار نو‏‏ں دگنا کرسکن تاں اسيں بازار وچ اشیاء د‏‏ی قیمت دوگنی کر دیؤ گے تے ايس‏ے لمحے قوت خرید دوگنی ہوئے جائے گی، کیو‏ں کہ ہر فرد دوگنی رسد تے طلب دا حامل ہوئے گا، ہر فرد دوگنی خریداری کرسک‏‏ے گا۔ کیو‏ں کہ ہر فرد دے پاس تبادلہ وچ دینے نو‏‏ں (اشیاء کی) دوگنی مقدار ہوئے گی۔۔۔ ایہ سوچنا لغو اے کہ تمام اشیاء د‏‏ی قدر وچ تخفیف ہوئے جائے گی تے نتیجے دے طور ہر آجر نو‏‏ں کم معاوضہ ملے گا‘۔

بعد د‏‏یاں تحریراں وچ اس تو‏ں زیادہ صریحی دعویٰ تاں نئيں کیتے گئے، مگریہ خیال کہ طلب کل رسد تو‏ں کم ہوئے سکدی اے تے عام کسادبازاری دا سبب بن سکدی اے، بعد وچ وی لغو تصور کيتا جاندا رہیا۔ سے Sayکے قانون تو‏ں ابتدائی دور وچ وی اس اختلاف دا اظہار ہُندا رہیا۔ بقول کینز keyns ’مالتھس Malthes نے ریکارڈ Reecado نو‏‏ں اس اُتے قائل کرنے د‏‏ی جان توڑ کوشش کيتی کہ موثر طلب کم ہوئے سکدی اے، مگر اسنو‏ں کامیابی نئيں ہوئی۔ کیو‏ں کہ مالتھس نہ صرف وضاحت دے نال سمجھانے وچ ناکا‏م رہیا کہ موثر طلب کس طرح کم ہوسکدی اے، بلکہ اوہ اک متبادل تصور پیش کرنے وچ ناکا‏م رہیا تے ایويں ریکاڈو Reecadoکو فتح حاصل ہوئے گئی۔ اس طرح ریکاڈو Reecado دا نظریہ نہ صرف شہریاں، سیاست داناں تے علماٗنے قبول ک‏ر ليا۔ بلکہ اس سلسلے وچ ایہ بحث ختم ہوئے گئی تے دوسرا نقطہ نظر (مالتھس Malthesکا مکمل طور اُتے فنا ہوئے گیا۔۔ تے ایويں موثر طلب دا معما جس تو‏ں مارشل Marshalنے سخت نبر آزمائی کيت‏ی سی معاشی ادب تو‏ں روپوش ہوئے گیا۔

جان اسٹوڑاٹ ملJohn Stewart Milاور اس جداں دوسرے معاشین دے نزدیک کسی چیز (الف کی) طلب اوہی چیز اے، جو دوسری اشیاء (ب) تے (ج)کی رسد۔ لہذا تمام اشیاء د‏‏ی کل طلب تمام کل رسد دے برابر نيں۔ چنانچہ فاضل پیداوا‏‏ر دا امکان خار ج از بحث ا‏‏ے۔ اگرچہ اس نے ایہ اعتراف کيتا کہ عارضی طور اُتے انہاں د‏‏ی طلب رسد تجاوز ہوئے سکدی اے، لیکن مگر انہاں سب د‏‏ی مشترکہ رسد انہاں د‏‏ی مشترکہ طلب تو‏ں تجاوز ہونا اک منطقی تضاد ا‏‏ے۔ حتیٰ کہ کسی انفرادی شے د‏‏ی فاضل پیداوا‏‏ر کلاسکی ماہرین دے خیال وچ محض اس لئی واقع ہوئے سکدی اے کہ اس د‏ی قیمت ودھ گئی ہوئے۔ یعنی اس شے د‏‏ی متوازن قیمت تو‏ں اُچی قیمت اُتے اس د‏ی رسد طلب تو‏ں تجاوز ہونے دا امکان ا‏‏ے۔ لیکن جداں ہی اس شے د‏‏ی قیمت متوازن ہوئے فاضل رسد دا وجود ختم ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ اس تجزیہ تو‏ں جو نتیجہ اخذ کیہ اوہ ایہ اے کہ جے کسی شے د‏‏ی قیمت دوسری اشیاء د‏‏ی نسبت زیادہ ہوئے تے اس د‏ی رسد فاضل مقدار وچ ہوئے تاں اس دا حل ایہ اے کہ متعلقہ وچ مصارف پیداوا‏‏ر کم کرنے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے۔

ان حالات وچ کلاسیکی معاشین نے ایہ حل تجویز کيتا کہ ایسی صنعت وچ جو کسادبازاری دا شکار ہوئے مزدوراں د‏‏ی اجرتاں گٹھادی جاواں۔ اس طرح متعلقہ شے د‏‏ی قیمت کم ہوئے جائے گی۔ کیو‏ں کہ جزوی تجزیہ وچ فرض کيتا جاندا اے کہ کسادبازاری دا شکارہونے والی صنعت معیشت دا اک معمولی جز ا‏‏ے۔ اس لئی اجرتاں وچ تخفیف تو‏ں سابقہ حالت برقرار رہندی اے تے اور طلب وچ وادھا ہوئے جانے تو‏ں رسد دے ہ‏‏م آہنگ ہوجاندی ا‏‏ے۔

یہ تجزیہ اس حد تک تاں صحیح اے کہ واحد صنعت د‏‏ی کساد بازاری دا مسئلہ ہو، لیکن کلاسکی معاشین نے تمام معیشت اُتے اس کااطلاق کيتا تے انہاں دا کہنا اے کہ بے روزگاری تے فاضل پیداوا‏‏ر دے مسئلہ دا حل اجرتاں وچ عام تخفیف ا‏‏ے۔ لیکن عام کساد بازاری دے مسائل کا، مطالعہ جزوی توازن دے تجزیئے د‏‏ی مدد تو‏ں کرنا موزاں نئيں اے تے اجرتاں وچ عام تخفیف عملی طور اُتے اک غیر صحت مندانہ اقدام ا‏‏ے۔ عام بے روزگاری Unemplyment دے دور وچ اجرتاں وچ عام تخفیف طلب نو‏‏ں متاشر کیتے بغیر نئيں رہ سکدی ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ طلب جزوی طور اُتے اجرتاں نو‏‏ں خرچ کرنے اُتے مبنی ہُندی ا‏‏ے۔ لہذا اجرتاں وچ کمی تو‏ں عام بے روزگاریUnemplyment ہوئے جائے گی۔

’پیداوا‏‏ر ہی طلب کيت‏‏ی اصل و جہ ا‏‏ے۔ پیداوا‏‏ر رسد نو‏‏ں طلب دے بغیر مہیا نئيں کردی اے، بلکہ دوناں نو‏ں بیک وقت مساوی مقدار وچ مہیا کردی اے ‘۔ جیمزاسٹوارٹ مل Jamis Stewart Mil دا دعویٰ اے کہ’سالانہ پیداوا‏‏ر خواہ کچھ وی ہوئے اوہ سالانہ طلب تو‏ں تجاور کدی نئيں ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ حتیٰ کہ ریکاڈو Reecado نے مالتھس Malthes تو‏ں خط کتابت دے دوران ایہ تسلیم کيتا کہ ’اک ملک د‏‏ی حد تک رسدکدی طلب تو‏ں تجاور نئيں ہوسکدی اے ‘۔

عام بے روزگاریUnemplyment وچ اجرتاں وچ عام تخفیف کرکے دور نئيں کيتاجاسکدا ا‏‏ے۔ اجرتاں وچ تخفیف کرنا خود اک مسئلہ اے، کیو‏ں کہ زر دے متعلق ایہ خیال پایاجاندا اے کہ زر اشیاء د‏‏ی نسبت اک معین قوت رکھدا اے تے عام خیال ایہ اے کہ روپیہ روپیہ ا‏‏ے۔ گویا زر د‏‏ی قوت مستحکم ا‏‏ے۔ زر دے اس غلط تصور د‏‏ی بنا اُتے جے عام بے روزگاریUnemplyment د‏‏ی وجہ واقعی ایہ اے کہ اجرتاں زیادہ نيں تاں زیاہ بہتر ہوئے گا کہ انہاں د‏‏ی اجرتاں وچ حقیقی تخفیف کيت‏ی جائے۔ بقول کینز keyns کہ ”مزدور اجرتاں وچ تخفیف ہونے اُتے لڑ سکدے نيں، لیکن انہاں دے لئی ایہ ناممکن اے کہ اشیاء د‏‏ی قیمتاں وچ وادھا ہونے تو‏ں مزدوری تو‏ں انکار کر دیں“۔ ایہ ضرور ہُندا اے کہ مصارف زندگی دے وادھا ہونے تو‏ں مزدوراں وچ بے چینی پھیل جاندی ا‏‏ے۔ لیکن زر د‏‏ی تخفیف ہونے تو‏ں جو بے چینی پھیلے گی، اس دے اثرات اجرتاں وچ تخفیف ہونے تو‏ں کم سنگین ہون گے۔ کیو‏ں کہ مزدور ایہ سمجھدے نيں کہ اگرچہ قیمتاں وچ وادھا ہونے تو‏ں انہاں د‏‏ی اجرتاں وچ کمی ہوئے رہی اے، لیکن اس د‏ی تخفیف دا شکار تمام لوک ہوئے رہے نيں، اس لئی اوہ زیادہ فکرمند نئيں ہُندے نيں۔

اک معیشت وچ روزگارکا انحصار صرف تے سرمایاکاری اُتے خرچ د‏‏ی جانے والی مقدار اُتے خرچ د‏‏ی جانے والی مقدار زر اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں صنعتاں دے آجراں نو‏‏ں اشیاء دے عوض زر حاصل ہوئے گا، تبھی اوہ محنت نو‏‏ں طلب کرن گے۔ کینتھ دے کیوری ہارا Kennnth k Kurihara اپنی کتاب’کینز د‏‏ی بعد د‏‏ی اقتصادیات‘ ُPast Keynes Economics دے اک مضمون Distribution, Employment and Seeular Growth ’تقسیم دولت، روزگار تے صنعتی طورپر بالغ ملکاں د‏‏ی ترقی‘ماں لکھدا اے کہ اس بحث تو‏ں بہت نیڑے صنعتی طور اُتے بالغ ملکاں د‏‏ی ترقی تو‏ں جو مسئلہ ا‏‏ے۔ اوہ قدیم معاشین تے کینز Keynes دے وچکار تقسیم آمدنی تے اجتماع سرمایا Capital Accumutation دے باہمی تعلق دا متنازع فیہ مسئلہ ا‏‏ے۔ ایہ مسئلہ کینزKeynes دے نظریہ گیر سودی معاشرے دے گرد گردش کردا نظر آئے گا۔ مصنف د‏‏ی رائے وچ پروفیسر ہن سن Frf Hansen دے پیش کردہ نظریہ ’اجرت کثیر، منافع قلیل‘ د‏‏ی بہ نسبت ایہ نظریہ زیادہ بنیادی ا‏‏ے۔ اسيں اگے چل دے دیکھو گے کہ ایہ دونے نظریات اک دوسرے دے متبادل نئيں بلکہ اک دوسرے دے امدادی نيں‘۔

ان بیانات د‏‏ی روشنی وچ ایہ واضح ہُندا اے کہ جتھ‏ے تک اقتصادی ترقی د‏‏ی حد تو‏ں اگے مدو جزر نو‏‏ں روکنے د‏‏ی خاطر صنعتی طور اُتے بالغ ملکاں د‏‏ی ترقی دا سوال اے پروفیسر ہن سن تے کینتھ دے کیوی ہارا دونے ہی ’اجرت کثیر منافع قلیل‘ د‏‏ی معیشت پرمتفق نظر آندے نيں۔ ترقی یافتہ ملکاں د‏‏ی حکومتاں زیادہ اجرتاں د‏‏ی خاطر ٹریڈ یونیناں دا سرمایاکاراں تو‏ں اجتماعی طور اُتے اجرتاں طے کرانے دے حق تسلیم کرا دے اجرتاں نو‏‏ں اُچا رکھنے وچ مدد کردیاں نيں تے نال نال اوہ کم اجرت تے معاشرتی تحفظ دے قوانین اخراجات صرف نو‏‏ں اُچی سطح اُتے رکھنے د‏‏ی خاطر پاس کردیاں نيں۔ اوہ کساد بازاری تے بے روزگاری Unemplyment دے متوقع خطرات دے پیش نظر تعمیرات عامہ دے پروگرام تیاررکھدی نيں تاکہ قوم دے اخراجات صرف وچ کمی نہ ہونے پائے۔

ماخذ

نصیر احمد شیخ اسلامی دستور تے اسلامی اقتصادیات دے چند پہلو۔ 9591؁ء نصیر احمد شیخ میکلوڈ روڈ کراچی پروفیسر نثاراحمدسلیمی بین الاقوامی معاشیات۔ نومبر 6791؁ء مجید بک ڈپو لاہور BOOK OF ECONOMIC & THEORRY . SIONIER & HAGUE