ککلی کلیر دی
تتکرا دو شبد مڈھلے شبد لوریاں ککلی دے گیت تھال لوہڑی دے گیت سانجھی دے گیت سکولی پاڑھیاں دے گیت بجھن والیاں باتاں لوک کہانیاں بال-کھیڈاں منکھ دی چرتر اساری وچ بال ساہت دے بہت وڈا ہتھ ہے۔ اسے کرکے منووگیانی اتے چنتک بچے دے مانسک اتے بودھک وکاس لئی بال ساہت نوں وشیش مہتو دندے ہن۔ ساہت تاں گیان دا اتھاہ ساگر ہندا ہے جس ساگر وچ ٹبھیاں لاؤن والیاں نو اگمی خوشی اتے رس ملدا ہے۔ پنجابی بال ساہت دا ورگی کرن کرکے اسیں اسنوں دو بھاگاں وچ ونڈ سکدے ہاں۔ پہلے ورگ وچ اوہ سارا بال ساہت آؤندا ہے جہڑا سارا موکھک روپ وچ پرچلتّ ہے۔ اس ساہت نوں بالاں نے کھیڈدیاں ہی سموہک روپ وچ سرجیا، مانجیا اتے لشکایا ہے۔ ایہہ پیڑھیؤں پیڑھی ساڈے تیکر پجیا ہے۔ ایہہ لوریاں، ککلی، تھال، لوہڑی اتے سانجھی دے گیتاں، ٹپیاں لوککھیڈاں، بجھارتاں اتے لوک کہانیاں دے روپ وچ اپلبھدھ ہے۔ دوجے ورگ وچ اسیں اوہ سارا بال ساہت رکھدے ہاں جس نوں پروڑھ لیکھکاں نے بالاں لئی سرجیا ہے۔
لوریاں
[سودھو]ماواں اپنے بچیاں نوں پرچاؤن لئی مدھر سر اتے لے وچ جہڑے گیت گاؤندیاں ہن اوہناں نوں لوریاں آکھدے ہن۔ لوریاں پنجابی لوک گیتاں دا انکھڑواں انگ ہن۔ ایہہ سارے سنسار دیاں بولیاں وچ اپلبھدھ ہن۔ ہر دیش دیاں ماواں اپنے چھوٹے بچیاں نوں لوریاں دے کے دلاردیاں پچکاردیاں ہن۔ کیول ماں ہی اپنے لال نوں لوریاں نہیں دندی بلکہ بچے دی وڈی بھین، دادی، تائی، چاچی، بھوآ، نانی، ماسی تے مامی وی لال نوں لاڈ لڑاؤن سمیں انیکاں پرکار دیاں کھیڈاں کھڈاؤندیاں ہوئیاں لوریاں دندیاں ہن۔
کاکے دی کچھّ وچّ
گوہ بڑگی
میں لگی کڈھن
ایہہ ہور بڑگی
لوریاں کیول بچے نوں سواؤن لئی ہی نہیں گائیاں جاندیاں بلکہ اوہناں نوں جگاؤن لئی وی گائیاں جاندیاں ہن۔
ککلی دے گیت
[سودھو]نکیاں بچیاں اتے جوانی دیاں بروہاں تے کھڑوئیاں مٹیاراں ککلی دے گیت گاؤندیاں ہن۔ ککلی پنجابی کڑیاں دا حرمن پیارا لوکناچ ہے۔ اس نوں دو دو کڑیاں آہمو ساہمنے کھلو کے سجے ہتھ نوں سجے نال اتے کھبے ہتھ نوں کھبے نال پھڑکے مدھانی دے پھلاں وانگ کنگھیاں پا لیندیاں ہن۔ اس منگروں اوہ آپو اپنیاں اڈیاں جوڑکے اک دوجے دے پیراں دیاں انگلاں جوڑدیاں ہن اتے باہاں نوں تنکے اپنے پیراں اپر چرک چونڈے وانگ گھمدیاں ہوئیاں گیڑے تے گیڑا بنّ دندیاں ہن۔ گیڑے دی رفتار نال ککلی دے گیتاں دے بول وی واواں وچ گھمدے ہن۔
ککلی کلیر دی
پگّ میرے ویر دی
دپٹہ بھرجائی دا
پھٹے منہ جوائی دا
گئی ساں میں گنگا
چڑھا لیائی ونگاں
اسمانی میرا گھگرا
میں کہڑی کلی ٹنگاں
نیں میں ایس کلی ٹنگاں
نی میں اس کلی ٹنگاں
ککلی وچ گائے جاندے گیتاں نوں گاؤن دا اک ہور ڈھنگ وی ہے۔ دو کڑیاں دھرتی تے بیٹھکے جاں کھڑھو کے اک دوجی دے ہتھاں تے تاڑیاں مارکے تاڑیاں دے تال نال گیت دے بول بولدیاں ہن اتے انتلے ٹپے نوں ککلی پاؤندیاں دہراؤندیاں ہن۔
پنجاب دے وکھ وکھ علاقیاں وچ ستھانک طور تے انیکاں ککلی دے گیت ملدے ہن۔
تھال
[سودھو]تھال پنجابی کڑیاں دی حرمن پیاری لوک کھیڈ ہے۔ ایہہ کھیڈ دوپہر سمیں کھیڈی جاندی ہے۔ بالڑیاں کڑیاں وی اپنے نکے ویراں بھیناں نوں کھڈاؤندیاں روڑیاں دی کھیڈ دے نال نال ہی ایہہ کھیڈ کھیڈن لگّ جاندیاں ہن۔ ایہہ کھیڈ گھراں دے دلاناں وچ کھیڈی جاندی ہے۔ تھال ستاں تیہاں والی لیراں دی، دھاگیاں نال گندی ہوئی، گیند نال کھیڈے جاندے ہن جس نوں کھدو جاں کھیہنوں وی کیہا جاندا ہے۔ ایہہ کھیڈ کئی کڑیاں رلکے کھیڈدیاں ہن انج گنتی تے کوئی پابندی نہیں عامَ طور تے اک توں ودھ کڑیاں ایہہ کھیڈ کھیڈدیاں ہن۔ اک کڑی اک ہتھ نال کھدو نوں ہوا چ اچھالدی ہے تے پھر سجے ہتھ دی تلی تے بوچکے اس نوں اکہرے تال نال اپنی تلی تے وار وار بڑکاؤندی ہوئی نالو نال اسے تال نال اپنے تھال دے بول بولدی ہے۔ اردھچکر وچ بیٹھیاں دوجیاں کڑیاں اس ولّ اتسرتا نال ویکھدیاں ہن اتے اوہناں دی ننگا کھدو تے ٹکی ہندی ہے۔ جدوں اک تھال مکّ جاندا ہے تاں بناں رکے دوجے تھال دے بول بولے جاندے ہن۔ اسے طرحاں وارو واری ساریاں کڑیاں اپنے تھال پاؤندیاں ہن ۔ تھالاں دی گنتی نالو نال کیتی جاندی ہے۔ تھال:
تھال تھال تھال
ماں میری دے لمے وال
پیو میرا شاہوکار
شاہوکار نے باغ لوایا
اندروں پانی رڑھدا آیا
رڑھ رڑھ پانیاں
سرمے دانیاں
کجل پاواں
پاواں پھلّ گلاب دا
بھابی میری زلفاں والی
ویر میرا سردار
اعلیٰ مال
ہویا بیبی
پہلا تھال
پہلا تھال مکن دے نال ہی دوجا تھال شروع کردی بھین ویرے نوں یاد کردی ہے۔ اسے طرحاں تھالاں دے تے تھال پائے جاندے ہن۔ درجناں دی گنتی وچ تھال اپلبھدھ ہن۔
لوہڑی دے گیت
[سودھو]ایہہ تیوہار پوہ مہینے دی آخری رات نوں منایا جاندا ہے۔ ایہہ تیوہار 1947 توں بعد پنجاب دا نہ ہوکے سارے بھارت دا بن گیا ہے۔ لوہڑی دا تیوہار مناؤن سنبندھی کئی ویدک پرمپراواں، پورانک مانتاواں اتے لوکک دھارناواں پرچلت ہن۔ پنجاب وچ گائے جاندے لوہڑی دے گیتاں وچ سندر مندریئے ناں دا اک لوک گیت بڑا پرسدھ ہے۔ جو لہڑی دے پچھوکڑ نال جڑی اک کہانی بیان کردا ہے، ایہہ کہانی مغل سمراٹ اکبر دے سمکالی دلے بھٹی نامے ڈاکو نال سنبندھ رکھدی ہے۔ سندر مندریئے دا گیت اس پرکار ہے۔ سندر مندریئے -ہو تیرا کون وچارا -ہو دلا بھٹی والا -ہو دلے دھی ویاہی -ہو سیر شکر پائی -ہو کڑی دا لال پٹاکا -ہو کڑی دا سالو پاٹا -ہو سالو کون سمیٹے -ہو چاچا گالی دیسے -ہو چاچے چوری کٹی -ہو ذمینداراں لٹی -ہو ذمینداراں سداؤ -ہو گن گن پولے لاؤ -ہو اک پولا گھس گیا -ہو زمیدار وہوٹی لے کے نسّ گیا -ہو ہو - ہو - ہو - ہو - ہو - ہو - ہو - ہو
لوہڑی دے تیوہار مکھ دی اپنی ونش نوں چالو رکھن دی بھاونا جڑی ہوئی ہے۔ ایہہ تیوہار نویں ویاہے جوڑیاں تے نوَ جنمیں منڈیاں دی خوشی وچ وی منایا جاندا ہے۔ ودھائیاں دے گڑ توں بناں بچے بھوت پنے، ریوڑیاں، تلوئیں، بکلیاں، دانے تے پاتھیآں گھر-گھر جا کے گیت گاؤندے ہوئے منگدے ہن۔ بچے بڑے چاء نال گیت گاؤندے ہن۔ دن چڑھے ہی لوہڑی منگ رہے بچیاں دیاں آوازاں سنائی دین لگدیاں ہن۔ کڑیاں دیاں وکھریاں وکھریئں ٹولیاں ہندیاں ہن، کئیاں نے چنیاں اتے پرنیاں نوں گٹھاں دیکے جھولے بنائے ہنندے ہن۔ پنڈاں وچ وکھ وکھ تھاواں تے لوہڑی بالی جاندی ہے۔ لوہڑی دے گیتاں وچ منڈیاں اتے کڑیاں دے گیت الگ الگ ہن۔ منڈیاں دے گیت لوہڑی بئی لوہڑی دیو گڑ دی روڑی بئی روڑی
کڑیاں دے گیت
تل چھٹے چھنڈ چھنڈائے گڑ دیہہ منڈے دیئے مائی اسیں گڑھ نی لینا تھوڑا اسیں لینا گڑھ دا روڑا
سانجھی دے گیت
[سودھو]سانجھی مائی جاں سانجھی دیوی کڑیاں دا دسہرے دناں دا تیوہار ہے۔ ایہہ اسو دے پہلے نراتے توں شروع ہوکے دسہرے والے دن تکّ منایا جاندا ہے۔ کہندے ہن سانجھی مائی اک کوآری دیوی ہے۔اسنوں جیکر کواریاں کڑیاں پوجن تاں اوہناں نوں سنکھے ور پراپت ہندے ہن۔ نکیاں تے وڈیاں کڑیاں سانجھی مائی پاس کئی سکھاں سکھدیاں ہن۔ کوئی ویر منگدی ہے کوئی بھابو تے کوئی بھتیجا۔ [15/04 11:01 am] تارہ اگنہوتری: پہلے نراتے توں اک دو دن پہلاں گلی گوانڈھ دیاں نکیاں وڈیاں کڑیاں اکٹھیاں ہوکے چیکنی مٹی دے سینکڑیاں دی گنتی وچ چندؤئے جاں تارے بناکے دھپّ وچ سکا لیندیاں ہن۔ پھر ایہناں نوں وکھو وکھرے رنگاں نال رنگیا جاندا ہے۔ تارے اتھوا ٹکیاں توں بناں کئی سیانیئاں کڑیاں سانجھی مائی لئی گہنے نتھّ، مچھلی ، چوڑا، سگی پھلّ ، بانکا اتے چونک آدی مٹی دے ہی بناؤندیاں ہن۔ مٹی دے ہی بھانڈے چکلا بیلنا، طوا، پرات آدی بنائے جاندے ہن۔ پہلے نراتے دی آتھن توں سانجھی مائی دی پوجا شروع ہو جاندی ہے۔ گھیؤ دا چمکھیاں دیوا بالکے کڑیاں سانجھی دے منتر وجوں ایہہ گیت آرمبھدیاں ہن:-
اٹھ میری سانجھی پٹڑے کھوہل کڑیاں آئیاں تیرے کول
پھر اگلا گیت شروع ہندا ہے:-
جاگ سانجھی جاگ تیرے متھے آیا بھاگ تیرے پٹیاں سہاگ۔
اس مگروں سانجھی نوں خوش کرن لئی سانجھی دے گیت گاؤندیاں ہن:-
سانجھی کڑیو پہاڑ وسدی
راجے رام دی پوتی لین کیوں نی جاندا بھائی مودھنا وے تیری لمی لمی بودی بودی نوں لگڑے پھوندے تیری مخمل دی ٹوپی جانگیا سمادے ریشمی وچّ سچڑے موتی انت تے سانجھی دی آرتی اتاری جاندی ہے۔ آرتی گاؤن منگروں سکی پنجیری جاں تل چولی دا پرساد سانجھی نوں بھوگ لگاؤن منگروں سارے بچیاں وچ ونڈیا جاندا ہے۔ اس منگروں کڑیاں اگلی کڑی دے گھر جاکے پہلی ریت انوسار مڈھوں سڈھوں سانجھی مائی دی پوجا کردیاں ہن۔ اس پرکار اک دن دا پروگرام ختم ہو جاندا ہے۔ ایہہ پروگرام نوں دن چلدا رہندا ہے۔ دسہرے والے دن سارے محلے دیاں کڑیاں سانجھی مائی دی مورتی نوں کندھ توں لاہکے اک سچی ٹوکری وچ پاکے پنڈ دے لاگلے کسے ٹوبھے جاں سوئے وچ جلپرواہ کرن لئی ٹر پیندیاں ہن۔ بجھن والیاں باتاں بجھارتاں جنہاں نوں بجھن والیاں باتاں وی کیہا جاندا ہے۔ لوک بدھی دا چمتکار دکھاؤن لئی وشیش ستھان رکھدیاں ہن جتھے ایہہ منورنجن کردیاں ہن اتھے ساڈے وستو گیان وچ وی وادھا ہندا ہے اتے یاد شکتی تیز ہندی ہے۔ بجھارتاں کیہنے تے کدوں بنائیاں ایہہ دسنا بڑا اوکھا ہے۔ ایہہ لوک گیتاں وانگ ساڈے کول پیڑھیؤ پیڑھی پہنچیاں ہن۔ ایہہ سارے سنسار دیاں بولیاں وچ اپلبھدھ ہن۔ پہیلی، مداونی ، بجھوول، بجھکا ، بجھانی، بتولی تے باتاں آدی بجھارتاں دے ہور بھارتی ناں ہن۔ پراتن سمیں توں ہی بجھارتاں کسے گمبھیر ادیش دی پورتی کردیاں رہیاں ہن۔ کلپت کتھاواں انوسار اسئمتہان وچ پورا ناں اترن والے نوں دنڈ دتا جاندا ہے۔ اتھوں تکّ کئیاں نوں بجھارتاں دا صحیح اتر نہ دین دی صورتَ وچ اپنی جان توں ہتھ وی دھونے پیندے ہن۔ پنجابی وچ ہزاراں بجھارتاں ملدیاں ہن ایہناں وچ پنجاب دا لوکجیون صاف دکھائی دندا ہے۔ شاید ہی کوئی اجیہا وشا ہووے جس بارے پنجابی وچ بجھارتاں نہ ہون۔ دو کبوتر جکا جوڑی رنگ اوہناں دے کالے نہ کجھ کھاون نہ کجھ پیون ربّ اوہناں نوں پالے (اکھ)
لوک کہانیاں
[سودھو]مڈھ قدیم توں ہی لوک کہانیاں جن سدھارن دے منورنجن دا مکھ سادھن رہیاں ہن۔ سارے سنسار دے لوک بچے توں بڈھے تکّ ایہناں کہانیاں دا رس ماندے ہن۔ لوکدھارا دے کئی ودوان اس متّ دے دھارنی ہن کہ ایہہ منکھی اتہاس جنیئاں ہی پرانیاں ہن۔ ایہہ کسے آدی منکھ نال واپریاں گھٹناواں ہی ہن جنہاں نوں اسنے رچنابدھّ کیتا ہے۔ جیکر پنجاب دی دھرتی نوں لوک کہانیاں دی جنن بھومی آکھ لیا جاوے تاں ایہہ اتکتھنی نہیں ہوویگی۔ مہابھارت وچ اجہیاں لوک کہانیاں پرچلت ہن، وید ساہت وچ وی ایہناں دا کوئی گھاٹا نہیں۔ لوکدھارا دے ودواناں دا ایہہ وی متّ ہے کہ ایہہ ونج کرن آئے وپاریاں، قافلیاں دے راہیں بھرت توں عرب تے ایران آدی ہندیاں یونان پجیاں تے اتھوں یورپ دے وکھ وکھ دیشاں وچ پرچلت ہو گئیاں۔ پنچ تنتر نوں نیتی کتھاواں دا بھارت دا پہلا اتے سنسار پرسدھ گرنتھ منیا جاندا ہے۔ جو کہ پنجاب وچ عیسیٰ توں 150 ورھے پورب دا رچیا منیا جاندا ہے۔ لوک کتھاواں دا گرنتھ وڈّ کہا سنسار دا سبھ توں وڈا گرنتھ گناڈھے ریشی دی کرت پنجاب وچ ہی رچیا گیا سی۔ نیتک قدراں قیمتاں دا سنچار ایہناں کہانیاں وچ ودمان ہے۔ سدا نیکی دی جےَ تے جھوٹھ ہاردا ہے۔ حق سچ لئی جوجھن والے سنمانے اتے ہمتی اتے ساہسی جنسدھارن توں شاباشے پراپت کردے ہن۔ کرنا رس اتے ہاس رس دی چاشنی نال گلیپھیاں ایہہ کہانیاں سروتے نوں اک انوٹھا رس پردان کردیاں ہن۔ اداہرن:-
اک وار اک پیو پتّ گھوڑی لئی جاندے ہن۔ پیو بڈھا سی تے پتّ رتی الوآں۔ پیو گھوڑی اتے بیٹھا سی تے پتّ نالو نال تر رہا سی۔ اک پاسے کھیت وچ گڈاوے کپاہ گڈدے سن۔ تاں واج آئی،"دیکھو اوئے بڈھے دی کی متّ ماری ہے۔ آپ گھوڑی اتے چڑھیا جاندا ہے تے منڈا وچارا جہڑا نیانا ایں، اوہنوں پیدل تورئ...." ایننی گلّ سنکے پیو گھوڑی توں اترگیا تے منڈا چڑھا دتا۔ جدوں کجھ قدم گئے تا پہے وچ کجھ راہی ترے آؤندے سن۔ کولوں لنگھن لگے اوہناں وچوں اک نے آکھیا، "دیکھ لؤ اج کلّ دا زمانہ آپ تاں ڈنڈے ورگا ہوکے گھوڑی تے چڑھیا جاندے تے بڈھے وچارے نوں پادل تورئ" اینی گلّ سنکے دوہاں نے سوچیا کہندے تاں لوک ٹھیک نے پر اوہناں سوچیا آخر کریئے کی؟ تے پھر اوہناں نوں جھٹّ سجھیا کیوں نہ دوویں ای گھوڑی تے چڑھ بیٹھیئے
دوویں گھوڑی تے چڑھ گئے۔ گھوڑی ذرا نرم سی تے بھار نال ٹڈھ جھکیا جاندا سی۔ اگوں کجھ ہور آدمی ملے اوہناں نے گھرنا نال نندکے آکھیا،" دیکھو ایہہ قصائیاں نے بے جان پشو نوں مارنا لیا اے، دوویں سانھاں ورگے اتے چڑھے بیٹھے نے اوہ وچارے ٹھٹھّ جے ہوکے اتر پئے اتے لگام پھڑکے اگے اگے ٹر پئے۔ کوئی وی ہن گھوڑی اتے چڑھیا ہویا نہیں سی۔ کیونکی لوک کویں وی چین نہیں سی لین دندے جدوں کجھ قدم گئے تاں پھر کجھ راہی مل گئے۔ راہیاں نے گھوڑی کول ہندے سندے پیدل ترے جاندیاں نوں دیکھکے آکھیا، دیکھلؤ بئی ایہناں نوں کہندے نے اصلی مورکھ۔ سواری کول ہے پھر وو پیدل ترے جاندے نے۔ بھلے مانسو جے دوویں نی بیٹھ سکدے تاں اک تاں بیٹھ جاؤ۔ دنیاں دا منہ بھلاں کون پھڑے۔
پنجابی لوک کہانی وچ جنسدھارن دے دکھاں سکھاں، ادگاراں، آشاواں، رہن سہن، ریتی رواج، اخلاقی قدراں قیمتاں دی جھلک ایہناں وچوں صاف دس آؤندی ہے۔ لوک گیتاں وانگ لوک کہانیاں وی بچیاں دے منورنجن دا وشیش سادھن ہن۔ ایہناں نوں سنن والیاں باتاں وی آکھدے ہن۔ جویں:- راجے تے رانی دیاں کہانیاں، گھگی کاں دیاں کہانیاں، چڑی دیاں کہانیاں آدی پرمکھ ہن۔ بال کھیڈاں
بچیاں وچ صد بھاونا، نیک نیتی، انصاف اتے بھائیوالی جہے ایہناں کھیڈاں دوارا پرویش کردے ہن۔ بچے عامَ کرکے چھوہن والیاں کھیڈاں کھیڈدے ہن۔ جویں بڈھی مائی، بھنڈا بھنڈاریا، اوٹھک بیٹھک، اوچ نیچ، کوٹلہ چھپاکی، دائیئاں دہکڑے اتے اڈو چھڈپا آدی ایہناں دیاں حرمن پیاریاں کھیڈاں ہن۔ کھیڈن سمیں کسے نہ کسے نے دائی جاں پتّ دینی ہندی ہے۔ سبھ توں پہلی دائی کون دوے؟ اسلئی پگن دا نیم ہے۔ پگیا کئی طریقے نال جانندا ہے۔ جویں:-
اک سلائی دو سلائی تیجا بولے لیفٹ رائیٹ
اوچ نیچ اس کھیڈ نوں دس باراں سال دے بچے چاء نال کھیڈدے ہن۔ کھڈاریاں دی گنتی نشچت نہیں ہنندی۔ اوٹھک بیٹھک اس وچ دائیں والا بچہ قطاروں باہر کھلوتا ہنندا ہے۔ آواز دین تے اسنوں چھوہن دی کوشیش کردا ہے۔ انھاں جھوٹا اس کھیڈ وچ اک بچے دیاں اکھاں کسے کپڑے نال بنّ دتیاں جاندیاں ہن انے جھوٹے وانگ بچہ ہتھ پیر مارکے اوہناں نوں چھوہن دی کوشش کردا ہے۔ کوٹلہ چھپاکی کوٹلہ چھپاکی چھوٹے بچیاں دی ہرمنپیاری کھیڈ ہے۔ عامَ طور تے دس توں لیکے پچی-تیہہ بچے ایہہ کھیڈ کھیڈدے ہن۔
راجے تے نوکر بچے دو ٹیلیاں بناکے آہمو ساہمنے کھلو جاندے ہن۔ اسّ ٹولی راجے اتے دوجی نوکر اکھواندی ہے۔ دوہاں وچ وارتالاپ ہندی ہے۔ راجے : راجے راجے کی کھاندے؟ راجے آپے ہی : راجے راجے لڈو کھاندے۔ نوکر : نوکر نوکر کی کھاندے؟ راجیاں چوں اک : جوٹھ
جوٹھ آکھدے سار ہی راجے دوڑ جاندے ہن اتے نوکر اوہناں دا پچھا کرکے پھڑدے ہن اتے اوہناں نوں دھرتی تے گھسیٹدے ہن۔ استوں بناں ہور کھیڈاں بارے وی دسیا گیا ہے۔ جویں الیئے پٹلیئے، ہرا سمندر، کاہنا کاہنا شیر جوانا، کن من کانی کون گنے ، خان گھوڑی ، چوہے تے بلی، ڈومنا مخیال، تیرا میرا میل نی، پری، بچھو کٹا، بلی ماسی ، بڈھی مائی، میرے کوٹھے تے کون کھنگھیا، مورا مورا توں کی پیندا ، راجا منگے بکری ، لکن مٹی۔