ہرجندر سنگھ دلگیر

ڈاکٹر۔ ہرجندر سنگھ دلگیر
ہرجندر سنگھ دلگیر
جم	28 فوریهٔ 1954 ‏(عمر: ۷۰ سال) ضلع جالندھر، بھارتی (پنجاب)
کم کِتہ	اتہاسکار، اڈیٹر اتے مترجم
بولی	پنجابی
تعلیم	ایم۔اے، ایل-ایل۔بی۔، ایم۔ فل۔، پی-ایچ۔ڈی۔،
صنف	سکھ اتہاسکار
مضمون	سماجی سروکار
سوانی	شریمتی دلگیر
رشتہ دار	پتا س۔ گربخش سنگھ ماں سری متی جگتار کور

ہرجندر سنگھ دلگیر اکّ سکھ مفکر سکھ اے۔ اوہ اکو-اک اتہاسکار اے جس نے سکھاں دا اتہاس 10 جلداں وچ (انگریزی وچ، 3716 پنے ) اتے 5 جلداں وچ (پنجابی وچ؛ 1800 توں ودھ پنے ) لکھیا اے۔ اس نے سری گرو گرنتھ صاحب دا انگریزی وچ ترجمہ (3747 پنے ) وی کیتا اے۔ ایہہ اکو-اک ترجمہ اے، جس وچ کجھ وضاحت وی کیتی ہوئی اے۔ ہرجندر سنگھ دلگیر چار جلداں وچ نواں مہان کوش (دلگیر کوش) تیار کر رہا اے۔ اس دی پہلی جلد (583 پنے ) 2018 وچ چھپی سی تے دوجی (678 پنے ) فروری 2020 وچ چھپی سی؛ تیجی (640 پنے ) مارچ 2021 وچ چھپی سی (تن جلداں دے 1900 پنے )۔ چوتھی تے آخری مارچ اپریل 2022 وچ چھپی سی (کل 2748 پنے بنے ہن)۔ ایہہ سائز وچ بھائی کانھ سنگھ جی نابھہ دے کوش توں ڈھائی گنا توں وی ودھ اے l اس وچ لگبھگ اک لکھ اینٹریاں، 2500 جیونیاں، 1000 دے لگبھگ تریخی گوردواریاں دا ویروا (چتراں سمیت) درج اے۔ اس وچ ہزاراں فارسی تے عربی شبداں دے رتھ وی دتے ہوئے ہن۔ گرو گرنتھ صاحب وچ آئے ہر اک شبد دے ارتھ، تشریح، پچھوکڑ اتے گربانی دے جس-جس شبد وچ اوہ شبد آیا اے وی اس کوش وچ دسیا ہویا اے۔

جیون

ہرجندر سگھ دلگیر دا جم 22 اکتوبر دے دن جالندھر وچ گربخش سنگھ اتے ماں جگتار کور دے گھر ہویا سی۔ اس پروار دا پچھکڑ جیسلمیر ریاست دا اے۔ ایہناں دا پروار 12ویں صدی تک جیسلمیر تے راج کردا رہا سی۔ مسلمان حملہ آوراں نے ایہناں توں حکومت کھوہ لئی تے ایہہ پنجاب دے مالوا علاقے وچ (باہیا دے علاقے) آ وسے۔ ایہناں دا جدی پنڈ مہراج بن گیا۔ پھر جد انگریزاں نے مغربی پنجاب وچ نہراں کڈھیاں تاں ایہناں دے وڈے وڈیرے ساہیوال چلے گئے۔ ایہناں دے پروار دا بھاویں مکھ دھندا کھیتی باڑی سی پر ایہناں وچوں بہت سارے مرد انگریزی فوج وچ وی بھرتی ہو گئے۔ 1947 توں مگروں ایہناں نوں پھر پناہ گیر بننا پیا تے ایہہ پہلاں جلال آباد (مغربی)، پھر گنگانگر؉ (راجستھان)، پھر جالندھر تے مڑ جلال آباد آ ٹکے۔

دلگیر نے انگریزی، فلاسفی تے پنجابی وچ ایم۔اے، ایل-ایل۔بی۔، ایم۔ فل۔، پی-ایچ۔ڈی۔، گرو گرنتھ اچاریہ تے کئی ہور ڈگریاں تے ڈپلومے حاصل کیتے سن۔ دلگیر نے اپنا کتا ٹیچنگ چنیا۔ اوہ نروڑ پانچھٹ، نکودر، بنگا تے پنجاب یونیورسٹی چنڈی گڑھ وچ ٹیچنگ وی کردا رہا اے۔ 1983 وچ اوہ برطانیہ آ گیا اتے اتھے اوہ ساؤتھال وچ 'پنجاب ٹائیمز' اخبار دا ایڈیٹر بن گیا۔ اس نے کجھ چر سٹی کالج برمنگھم وچ ٹیچنگ کم وی کیتا۔ 2001 وچ اوہ 'سکھ ٹائیمز' برمنگھم دا اڈیٹر بن گیا۔ اوہ تن سال سکھ مشنری کالج گھمان اتے گرمتِ پرسار انسٹیچیوٹ چنڈی گڑھ وچ وی پڑھاؤندا رہا اے۔ اوہ گرو نانک انسٹیچؤٹ آف سکھ سٹڈیز اتے سکھ ہسٹری ریسرچ بورڈ (شرومنی گردوارہ پربندھک کمیٹی) دا پہلا ڈائریکٹر وی سی۔ ہن اوہ 'گرو نانک ریسرچ انسٹیچؤٹ' برمنگھم (انگلینڈ) دا ڈائریکٹر اے۔

اوہ سکھ دھرم، اتہاس تے گربانی بارے سبھ توں وڈے ویبسائیٹ www.thesikhs.org دا ڈائریکٹر اتے کھوج پترکا 'سکھز پاسٹ اینڈ پریزنٹ' دا چیف ایڈیٹر وی اے۔

بھاویں اوہ ناروے دا شہری اے پر اوہ انگلینڈ وچ نواس رکھدا اے۔ اس دا ایمیل رابطہ اے: hsdilgeer@yahoo.com

دلگیر اس صدی دے سبھ توں ودھ مشہور مفکراں وچوں اک اے۔ اس نوں مفکر سکھ اتہاس دی اتھارٹی مندے ہن۔ دلگیر اج سبھ توں ودھ پڑھیا جان والا سکھ لکھاری اے۔ سکھ دھرم دے پرچارکاں تے مشنریاں وچوں اس دی کتاب 'سکھ تواریخ' نوں بہت سارے کتھاکار اس دیاں کتاباں نوں اپنی کہانی دا ادھار بناؤندے ہن۔

خاص حقیقت

ہرجندر سنگھ دلگیر صرف اک مہان اتہاسکار ہی نہیں، بلکہ اوہ اک انقلابی اتے اک ولکھن کھوجی وجوں وی جانیا جائےگا۔ اس نے کئی اتہاس دیاں کئی مہان غلطیاں دے خلاف زبردست لہر چلا کے اوہناں نوں بند کروایا۔ اس نے کئی غلط روائتاں اتے ادارےآں دے خلاف لہر چلا کے اوہناں نوں پنتھ مخالف ثابت کر کے ختم کروایا۔ اس دی دین وچ ہورناں توں علاوہ ایہہ کارنامے وی شامل ہن:

1. گرو نانک صاحب، گرو انگد صاحب اتے گرو ارجن صاحب دے ناں نال ‘دیوَ’ لائے جان دی شرارت بند کروائی (ہن صرف نرملے، کوکے اتے آر۔ایس۔ایس۔ والے دیوَ دی ورتوں کردے ہن)
2. اکال تخت دے اکھوتی جتھےدار؉ دے عہدے نوں نقلی ثابت کیتا۔
3. اس نے ثابت کیتا کہ گروآں نے کوئی اکال تخت نہیں سی بنایا۔ ایہہ تاں اکالیاں دا بنگا سی جس نوں گرمکھ سنگھ نرملا نے اپنی روٹی چلاؤن واسطے اکھوتی تخت بنا دتا سی۔
4. اس نے پنج تختاں دی ہوند نوں ردّ کیتا۔ اس نے ثابت کیتا کہ تخت ادوں ہی ہندا سی جدوں گرو اتھے ہندا سی؛ اس حساب نال کرتارپور، کھڈور، گوئندوال، چھیہرٹا، کرتارپر (جالندھر)، پاؤنٹا صاحب سبھ تخت سن۔
5. سکھاں دے نشان صاحب دا اصل رنگ نیلا اے؛ کیسری رنگ راجپوتاں دا اے؛ اس دا سکھاں نال کدے وی کوئی تعلق نہیں سی۔
6. اس نے سن 1983 وچ (خالصتان دی جلاوطن سرکار دا) خالصتان دا ودھان تیار کیتا سی۔
7. اس نے ‘ورلڈ سکھ پارلیمینٹ’ دا اصول سکھاں نوں دتا (بھاویں اس نوں کجھ مورکھ سکھاں نے خراب کرن دی کوشش وی کیتی)۔
8. اس نے کوکیاں (نامدھاریاں) دیاں سازشاں نوں بے نقاب کیتا اتے ثابت کیتا کہ سن 1920 توں مگروں دے کوکے رام سنگھ دے وارث نہیں بلکہ انگریزاں ولوں قائم کیتے ٹاؤٹ اتے مہنتاں دے ساتھی سن؛ اتے 1947 توں مگروں ایہہ کانگرس دے ایجنٹ رہے سن؛ اتے سن 2014 توں مگروں ایہہ براہمناں دے سیوادار ہن۔
9. اس نے اکھوتی دمدمی ٹکسال نوں بے نقاب کیتا۔ اس نے ثابت کیتا کہ ایہہ کوئی ٹکسال نہیں تے ایہناں دا بھائی منی سنگھ جاں بابا دیپ سنگھ نال کوئی تعلق نہیں سی؛ ایہہ تاں اوہی نرملے ہن جہڑے سن 1765 توں 1920 تک دربار صاحب اتے ہور گوردواریاں تے قابض رہے سن۔ ایہہ سکھ نہیں بلکہ آر۔ایس۔ایس۔ دی اک شاخ ہن۔
10. اس نے سن 1978 توں 1993 تک دربارا سنگھ، بے انت سنگھ تے سرجیت سنگھ برنالہ سرکاراں ولوں مار تے مروائے گئے تن چار ہزار سکھ نوجواناں دیاں تصویراں اکٹھیاں کر کے کتاب دے روپ وچ چھاپیا۔
11. اس نے بھٹّ وہیاں وچوں گرو دور دے دو سو توں ودھ شہیداں تے درجناں پریواراں دیاں جیونیاں بارے سامان اکٹھی کر کے ‘گرو دے شیر’، ‘بھائی منی سنگھ’، ‘ماں گزری تے چالھی مکتے’، ‘100 سکھ بیبیاں’ بارے قیمتی کھوج کتاباں لکھیاں۔
12. اس نے سکھ دھرم اتے کلچر بارے ‘سکھ کون ہن’ کتاب لکھ کے اس نوں انگریزی، پنجابی، ہندی، فرینچ، سپینش، نارویجیئن آدی بولیاں وچ چھاپ کے دنیا بھر دے لوکاں تک پہنچایا۔
13. اس نے مکمل سکھ اتہاس نوں 10 جلداں وچ انگیزی وچ چھاپ کے اتہاس نوں سمبھالیا۔ اس نے ایہہ اتہاس ‘سکھ اتہاس ’ دے ناں ہیٹھ پنجابی وچ وی چھاپیا۔ اج ادھے توں ودھ پرچارک اس دی کتاب وچوں پڑھ کے اتہاس دی کہانی کردے ہن۔
14. اس نے گرو گرنتھ صاحب دا ستّ جلداں وچ انگریزی ترجمہ کیتا (ایہہ اکو-اک ترجمہ اے جس وچ نالو-نال وضاحت وی ملدی اے)۔
15. اس نے ‘نواں تے وڈا مہان کوش’ تیار کرنا شروع کیتا اس دیاں چار جلداں دے 2748 پنے بنے)۔ دلگیر دا ایہہ کوش بھائی کاہن سنگھ جی دے مہان کوش توں کئی گنا وڈا اتے کتے بیہتر اے۔
16. اس نے انندپور صاحب دا اتہاس اتے اک لائٹ اینڈ ساؤنڈ ڈرامہ تیار کیتا۔
17. اس نے خالصہ دی سرجنا تے رچنا دے غلط پرچار نوں ردّ کیتا اتے ثابت کیتا کہ گرو گوبند سنگھ جی نے خالصہ ظاہر کیتا سی نہ کہ اس دی رچنا کیتی سی۔
18. گرو گوبند سنگھ جی ولوں پنجاں کلوں پاہل لین دی کہانی نوں خیالی ثابت کیتا۔
19. اس نے ثابت کیتا کہ کرتارپور وچ پیا آدی گرنتھ بھائی گرداس والا نہیں اے؛ اوہ تاں 1757 وچ سڑ گیا سی۔
20. اس نے دربار صاحب نوں ہرمندر (وشنو مندر) اتے گولڈن ٹیمپل لکھن دی سازش نوں بے نقاب کیتا۔
21. اس نے دربار صاحب دی نینھ سائی میاں میر ولوں رکھن دی سازش نوں بے نقاب کیتا۔
22. اس نے صاحب زادہ اجیت سنگھ دے ویاہ اتے اس دے پتر ہٹھی سنگھ دا اتہاس ظاہر کیتا۔
23. اس نے بلبیر سنگھ سیچیوال دا اصل چہرہ پیش کیتا اتے ثابت کیتا کہ بیئیں نوں صاف کرن دا اس دا ناٹک صرف اپنے ڈیرے دا دوآلا صاف کرنا سی۔
24. اس نے بابا بندہ سنگھ دے لوہگڑھ قلعے بارے کتاب لکھ کے اس دی اصل اتہاس پیش کرن دی کوشش کیتی۔
25. اس نے کھوج کر کے سرسا ندی دے کنڈھے تے تلوار چلاؤن والی بی بی بھکھاں دا سچا اتہاس پیش کیتا۔
26. اس نے کھوج کر کے بی بی گلاب کور غدری دے شوہر دا سچا اتہاس پیش کیتا۔
27. اس نے گرو تیغ بہادر صاحب دے بسی پٹھاناں جیل وچ ساڈھے تن مہینے قید رہن دی کہانی نوں ظاہر کیتا۔
28. اس نے نواب ملیرکوٹلا ولوں اکھوتی ہاء دا نعرہ مارن اتے اورنگزیب نوں چٹھی لکھن دی گپّ نوں بے نقاب کیتا۔
29. اس نے گنگو دی گپّ کہانی نوں ننگا کیتا۔
30. اس نے موتی رام مہرا دی خیالی کہانی نوں بے نقاب کیتا۔
31. اس نے ثابت کیتا کہ امرتسر (سروور) دا مقصد نہاؤن واسطے پانی دا پربندھ کرنا سی؛ اس دا روحانیت نال کوئی تعلق نہیں اے۔
32. اس نے ثابت کیتا کہ سکھی وچ دربار صاحب جاں کسے گردوارے دی جاں گرو گرنتھ صاحب دی پرکرما دا کوئی اصول نہی۔
33. دلگیر نے اتہاس دیاں کئی گپاں نوں ردّ کیتا، جویں: سچا سودا دی کہانی وچ گرو نانک صاحب ولوں مجھاں چراؤن دی کہانی نوں ردّ کیتا۔
34. اس نے گرو جی ولوں سادھوآں نوں ویہہ روپے دیاں روٹیاں کھاؤن دے جھوٹھ نوں ردّ کیتا۔
35. اس نے پنجہ صاحب وچ گرو نانک ولوں پہاڑ توں سٹے پتھر دی کہانی نوں ردّ کیتا۔
36. اس نے گرو ارجن صاحب نوں تتی توی تے بٹھاؤن والی کہانی نوں ردّ کیتا۔
37. اس نے گرو ہرگوبند صاحب دی گوالیئر قلعہ وچ قید دا سماں ساڈھے چھ سال ثابت کیتا تے دو مہینے دی نظربندی والی گپّ نوں بے نقاب کیتا۔
38. اس نے گرو ارجن صاحب، گرو ہرگوبند صاحب اتے گرو گوبند سنگھ جی دے اک توں ودھ ویاہاں دے کارن ظاہر کیتے۔
39. اس نے گرو امر داس صاحب دی عمر 95 سال دسن دی غلطی نوں بے نقاب کیتا اتے ثابت کیتا کہ اوہناں دی عمر 65 سال سی؛ اتے اوہناں دا جم 1479 نہیں بلکہ 1509 سی۔
40. اس نے چرچہ چھیڑیا کہ گرو ہرکشن صاحب دا جم کیرت پور؉ دا نہیں بلکہ شاید پنڈ تھاپل (سرمور ریاست) دا وی ہو سکدا اے کیونکہ گرو ہرِ رائِ جی 1645 توں 1656 تک تھاپل وچ رہے سن۔
41. اس نے اکھوتی عنصر خالصہ دی خیالی کہانی نوں ردّ کیتا۔
42. اس نے ثابت کیتا کہ ظفرنامہ گرو گوبند سنگھ جی دی رچنا نہیں اے۔
43. اس نے ثابت کیتا کہ کھنڈے دی پاہل تیار کرن ویلے پانی وچ پتاسے پاؤن دی گل بالکل غلط اے (گرو جی کھنڈ والے پانی دے چھٹے اکھاں وچ مارن واسطے نہیں سن کہہ سکدے۔
44. اس نے چمکور وچ دس لکھ فوج دی گپّ نوں ردّ کیتا۔
45. اس نے ثابت کیتا کہ بچتر ناٹک ناں دی لکھت جھوٹھی اے اتے اس وچ نوں گروآں دی بے عزتی کیتی ہوئی اے۔
46. اس نے چمکور وچ گردوارہ تاڑی صاحب، گورو-کا-لاہور وچ گردوارہ سہرا صاحب اتے ہور بہت سارے نقلی گوردواریاں نوں بے نقاب کیتا سی۔
47. اس نے دیوالی، رکھڑی، ہولی، تیج آدی تیوہاراں نوں انمتیئے تہوار ثابت کیتا۔
48. اس نے چار لاواں نوں ہندو سپتپدی دی نقل دسیا۔
49. اس نے ظاہر کیتا کہ بیبیاں دربار صاحب وچ کیرتن کردیاں ہندیاں سن (اس نے ماں سندر کور اتے جسا سنگھ آہلووالیا دی ماں ولوں کیرتن کرن دا ثبوت پیش کیتا)۔
50. اس نے گوردواریاں وچ لگے بورڈاں دیاں خیالی اتے انئتہاسک غلطیاں دی شناخت کیتی۔
51. اس نے مائی ممتاز دے جیون دی کہانی نوں ظاہر کیتا۔
52. اس نے 1978 توں 1995 تک دے 2500 توں ودھ شہیداں دیاں تصویراں اکٹھیء کر کے کتاب روپ دتا۔
53. اس نے ‘اج دا اتہاس’ (سکھ اتہاس وچوں ہر اک دن دا روزنامچہ) لکھ کے پنتھ دے اتہاس دی وڈملی سیوا کیتی جس توں کئی لوکاں نے ویڈیو بنا کے اپنا ناں بنا لیا۔

کتاباں

ڈاکٹر۔ دلگیر نے لگبھگ 60 کتاباں دی رچنا کیتی اے، جیہناں وچوں مکھ ایہہ ہن:

پنجابی کتاباں

• شرومنی اکالی دل دا اتہاس
• سکھ تواریخ وچ اکال تخت صاحب دا رول
• خالصتان دی تواریخ
• سکھ ہائیجیکر
• سکھ مسئلے
• اکالی لہر دا کلام
• سکھ کون ہن؟
• شرومنی گردوارہ پربندھک کمیٹی کویں بنی؟
• 1955 دا پنجابی صوبہ مورچہ
• انندپور صاحب دا اتہاس
• انندپور صاحب (لائٹ اینڈ ساؤڈ)
• کیرت پور؉ دا اتہاس
• گردوارہ عالم گیر دا اتہاس
• مہان سکھ جرنیل بندہ سنگھ بہادر
• سکھ تواریخ دے گھلوگھارے
• مکھن شاہ لبانا
• لوہگڑھ قلعہ
• سکھ تواریخ (5 جلداں):
• نانک راج چلایا
• سکھاں دے بول بالے
• سکھ قوم دی دوجی جدوجہد
• قربانیاں تے غدایاں دا دور
• سکھ ججھارواد دا دور
• نانک شاہی کیلنڈر
• 100 سکھ بیبیاں
• بھائی منی سنگھ تے اوہناں دا پروار
• دمدمی ٹکسال تے ہور لیکھ
• ججھارو کلام
• دلگیریاں (شعری مجموعہ)
• نت نیم (ٹیکا)
• جپ جی صاحب (ٹیکا)
• گرو دے شیر
• سکھ فلاسفی تے ہور لیکھ
• سکھ فلاسفی دی ڈکشنری
• ماں گزری چار صاحبزادے 40 مکتے
• سکھ اتہاس وچ اج دا دن (2 جلداں)

انگریزی کتاباں

• Sikh Reference Book (Sikh Encyclopedia)
• Akal Takht Sahib (Concept & Role)
• Who Are the Sikhs (English, French, Spanish, Norwegian)
• Sikh Culture
• Dictionary of Sikh Philosophy
• Sikh History in 10 Volumes:
• The Sikh Gurus
• Banda Singh Bahadur
• War and Peace
• Rising Out of Ashes
• Betrayal of the Sikhs
• Struggle for Survival
• Massacre of the Sikhs
• Genocide of the Sikhs
• Hijacking of Sikh Panth
• Sikh History in Pictures
• Spiritual Manifesto of the Sikhs: Guru Granth Sahib
• Ravidas Bani
• Nitnaym (English translation)
• Sukhmani Sahib (English translation)
• Encyclopedia of Jalandhar
• Anandpur Sahib

نوٹ:اس دی کتاب 'سکھ کون ہن' پنجابی دے نال-نال ہندی، انگریزی، فرینچ، سپینش تے نارویجیئن وچ وی چھپی ہوئی اے۔

ہندی کتاباں

• ایمرجنسی کے ظلم
• انندپور شاہب
• سکھ سبھیاچار
• سکھ کون اے؟

اردو

• سکھ سبھیاچار

ساہتی رچناواں

دلگیر اک شاعر وی اے۔ اس نے پنجابی اتے اردو دوہاں وچ کویتاواں لکھیاں ہن، پر اس دیاں ودھیرے کویتاواں اردو وچ ہن۔

'ایسکیمو سمائل'، 'دلگیریاں' اتے 'دیوانے دلگیر' اس دیاں شاعری دیاں 3 کتاباں ہن۔

دلگیر نے کدے اک ناولٹ 'کامو روندا رہے گا' اتے اک کہانیاں دی کتاب (اکی گھنٹے) وی لکھی سی۔

حوالے