ہزاری پرساد دیوویدی

ہزاری پرساد دوویدی (1907–1979) : ہندی ساہت دے اچّ-کوٹی دے مضمون نگار، ناول کار، نقاد اتے کھوجکار اچاریہ ہزاری پرساد دوویدی دا جم 20 اگست 1907 نوں بہار صوبہ دے بلیا ضلعے دے ‘آرت دبے کا چھپرا’ پنڈ وچ اک براہمن پروار وچ ہویا۔ اس نے اپنے پیؤ اچاریہ انمول دوویدی اتے ماں پرمجوت دیوی توں ورثے وچ ہی ساہتی سنسکار لئے۔ اس دا پڑدادا جوتش دا وڈا ودوان سی۔ اپنی خاندانی پرمپرا نوں اگے توردیاں اس نے سنسکرت پڑھنی شروع کیتی اتے 1930 وچ کاشی ہندو یونیورسٹی توں جوتشاچاریا اتے انٹر دے امتحان پاس کیتے۔ اسے سال اس دی تعیناتی اک استاد وجوں ‘شانتینکیتن’ وکھے ہو گئی۔ دوویدی دے اپنے شبداں وچ اس نوں ایوں جاپیا جویں اس دا دوسرا جم ہویا اے کیونجے اس دے بھاوی ساہتی ویکتتوَ اتے وچاردھارا دا اساری شانتینکیتن دے شانت ماحول اتے اتھے رہن والیاں دیسی اتے غیرملکی شخصیتاں نے کیتا۔ ایہناں وچ گرودیو رابندر ناتھ ٹیگور، ہرؤدھ، پنڈت ودھشیکھر بھٹاچاریا، اچاریہ شتموہن سین، اچاریہ نندلال وسُ، دینبندھو اتے سی۔ایف۔ اینڈروز مکھ روپ وچ شامل سن۔ اتھے ہی دوویدی دی جان-پچھان پنڈت بنارسی داس چترویدی نال ہوئی جس صدقہ اس نے ‘وڈا بھارت’ وچ لکھنا شروع کیتا۔ 1940 توں 1950 تک دوویدی نے شانتینکیتن دے ہندی بھون دے ڈائریکٹر دے عہدے تے کم کیتا۔ اس ویلے دوران اس دیاں ہندی سنوجواناں نوں ویکھدے ہوئے 1949 وچ لکھنؤ عالمی ودیالیا نے اس نوں ڈی۔لٹ۔ اپادھی دے اعزاز نال نوازیا۔ 1950 وچ بنارس توں کاشی ہندو وشوودیالیا دے وائس چانسلر دے بلاوے تے اوہ بنارس آ گیا اتے اتھوں ہندی ڈیپارٹمنٹ دا اچاریہ اتے مکھی تعینات کیتا گیا۔ 1960 وچ پنجاب یونیورسٹی دے وائس چانسلر نے اچاریہ دوویدی دی ہندی جگت وچ پہچان نوں ویکھدے ہوئے اپنی یونیورسٹی دے ہندی ڈیپارٹمنٹ دے مکھی وجوں پد گرہن کرن لئی سدا دتا۔ اتھے اچاریہ دوویدی 1968 تک ہندی ڈیپارٹمنٹ دا مکھی رہا اتے اتھوں اک وار پھیر اوہ کاشی ہندو یونیورسٹی وچ ‘ریکٹر’ بن کے چلا گیا۔ پھیر اتھے ہی اوہ ہندی دے تریخی گرائمر ڈیپارٹمنٹ دا ڈریکٹر چن لیا گیا۔ اچاریہ دوویدی اپنے اکادمک جیون وچ کئی ہور اہم پداں تے وی سمیں-ویلے تے براجمان رہا، جویں کہ 1955 وچ اوہ ‘آپھیشئل لینگوئیز کمیشن’ دا میمبر اتے 1958 وچ نیشنل بکّ ٹرسٹ دا میمبر بنایا گیا۔ اسے طرحاں اوہ ‘ناگری پرچارنی سبھا’ دا اپ-سبھاپتی، کھوج ڈیپارٹمنٹ دا ڈریکٹر، ناگری پرچارنی پترکا دا اڈیٹر اتے اتر پردیش ہندی گرنتھ اکادمی دا مکھی وی رہا۔ اس طرحاں ہندی جگت دی بھاری سیوا کرن اپرنت اوہ 1979 وچ ادور چلانا کر گیا۔

اچاریہ دوویدی دا پورا ساہت انسان دی چنتا نال جڑیا ہویا اے۔ اوہ اس ساہت نوں ساہت منن توں ہی انکار کردا اے جس وچ انسان دی چنتا نہ ہووے۔ انسان دی چنتا توں اس دا مطلب اس ساہت توں اے جو انسان دے کردار نوں اچا چکدا اے، اس وچلے سوارتھی تتھاں اتے دنیاوی کمزوریاں نوں دور کرن وچ مدد کردا اے۔ دوویدی مانووادی سوچ توں وی اگے ودھدے ہوئے مانوتاوادی سوچ نوں اپنے ساہت راہیں سنچارت کردا اے۔ اس دے چارو ناول بانبھٹّ کی آتمکہانی، چاروچندرلیکھ، پنرنوا اتے انامداس کا پوتھا اسے ادیش دی تکمیل کردے ہن۔ اپنے ناولاں راہیں اس نے بھارتی رہتل دا جویں اک مکمل چتر ہی کھچّ دتا اے۔ اپنی ادبھت رچنا-سٹائل کارن اس دا ناول بانبھٹّ کی آتمکہانی ساہت دنیا وچ خاص طور تے چرچہ دا موضوع بنیا۔ اچاریہ دوویدی دے مضمون وی اس دی سوچ نوں پوری طرحاں ظاہر کرن وچ اہل ہن۔ اس نے ہندی ساہت نوں کئی اچّ-کوٹی دے مضمون دتے اتے ہندی مضمون ساہت وچ للت نبندھکار دے روپ وچ خاص تعریف پائی۔ اشوک کے پھول، عامَ پھر بورا گئے، دیودارو، ناکھون کیوں بڑتے ہیں، آلوک پرو آدی اسدے کجھ پرتیندھ مضمون ہن۔

اچاریہ دوویدی نے اک مولک لکھاری توں علاوہ ہندی جگت وچ اچّ-کوٹی دے نقاد دے روپ وچ وی اپنی پہچان بنائی۔ تنقید دے کھیتر وچ کبیر نامک کتاب دوویدی دی سوخم شودھ پرورتی دا ادبھت نمونہ اے۔ اس نے کبیر بارے اپنے توں پہلاں دے سارے ودواناں دی سوچ نوں ادھورا اتے پکھ-پات پورن سدھ کردے ہوئے کبیر نوں اک نویں پہچان دتی۔ کبیر توں علاوہ اس نے مدھ-کالین بھگتاں وچوں سورداس تے وی اک کتاب دی رچنا کیتی۔ دوویدی نوں مدھ-کالین ناتھاں اتے سنتاں نے اچیچے طور تے متاثر کیتا۔ اس کھیتر وچ ناتھ قوم، قرون وسطی دھرم دیانتداری، سہج دیانتداری اتے قرون وسطی بودھ کا سروپ اس دیاں اہم کتاباں ہن۔

اچاریہ دوویدی نے ہندی ساہت دے اتہاس نوں بھارتی سنسکرتک پرمپرا وچ رکھ کے اس دا پنر-ملانکن وی کیتا۔ دوویدی مطابق کسے وی یگ دا ساہتکار اتے اس یگ دیاں ساہتی پرورتیاں اپنی پرمپرا توں وچھنیاں نہیں ہندیاں۔ اس لئی اس بارے صحیح جانکاری حاصل کرن لئی اوہناں نوں اوہناں دی سنسکرتک پرمپرا وچ رکھ کے ہی ویکھنا چاہیدا اے۔ اس نظر نال اس دی کتاب ہندی ساہتی کی کردار نے ساہت-اتہاس دے کھیتر وچ پہلاں توں پرچلت کئی بھلیکھیاں نوں نرادھار سدھ کیتا اتے کئی نویں تتھاں نوں قائم کیتا۔ اس نے اتہاس دی پڑچول لئی پہلی وار لوک ساہت نوں وی اہمیت دندے ہوئے ایہہ سدھ کیتا کہ ساڈیاں بہت ساریاں پرمپراواں لوک دھراتل تے ہی پلدیاں اتے اگے ودھدیاں ہن۔ اس لئی ساہت دا ٹھیک مطالعہ کرن لئی سانوں یگ خاص دے لوک-ساہت اتے لوک یعقین نوں وی دھیان وچ رکھنا چاہیدا اے۔

ہندی ساہت-ادبھوت اور وکاس،ہندی ساہتی کا آدکال، سکھ گروؤں کا پونی سمرن، لالتی تتو، ساہتی کا ساتھی، میگھدوت : ایک پرانی کہانی، اشوک کے پھول، آلوک پرو اچاریہ ہزاری پرساد دوویدی رچت کجھ ذکریوگ رچناواں ہن۔