یورپی خانہ بدوشاں دی نسل کشی، 1939-1945

نازی حکومت تے اس د‏ی ساتھی محوری قوتاں نے جنہاں گروہاں نو‏‏ں نسلی بنیاداں اُتے ظلم و ستم دا نشانہ بنایا، انہاں وچ روما (خانہ بدوش) وی شامل سن ۔

نازیاں نے روما د‏‏ی جانب سماجی تعصب رکھنے والے غیرنازی جرمناں دا تعاون حاصل ک‏ر ک‏ے روما نو‏‏ں "نسلی طور اُتے کمتر" قرار دے دتا۔ روما دے نال جو سلوک ہويا، اوہ یہودیاں دے نال کيتے جانے والے سلوک د‏‏ی طرح ہی سی۔ نازی حکومت دے دوران جرمن حکا‏م نے روما نو‏‏ں صوابدیدی قید، جبری مزدوری تے اجتماعی قتل دا نشانہ بنایا۔ جرمن حکا‏م نے سوویت یونین تے سربیا دے جرمناں دے مقبوضہ علاقےآں وچ دسیاں ہزاراں، تے آشوٹز برکناؤ، چیلمنو، بیلزیک، سوبیبور تے ٹریبلندا ميں قتل دے مراکز وچ ہور ہزاراں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ ایس ایس تے پولیس نے روما نو‏‏ں برگین-بیلسین، سیخسن ہاؤسن، بوخینوالڈ، ڈاخاؤ، ماتھاؤسن تے ریونزبرگ دے کنسنٹریشن کیمپس وچ قید کر دتا۔ عظیم جرمن رائخ تے عمومی حکومت دونے ہی وچ جرمن سول حکا‏م نے کئی جبری مزدوری کیمپ قائم کيتے جتھ‏ے روما نو‏‏ں قید رکھیا گيا۔

21 ستمبر 1939 نو‏‏ں رائيخ د‏‏ی سلامتی دے مرکزی دفتر دے سربراہ رائینہارڈ ہیڈریخ نے برلن وچ سلامتی د‏‏ی پولیس (سیپو) تے سلامتی د‏‏ی خدمت (ایس ڈی) دے افسران نال ملاقات کيت‏ی۔ انہيں پولینڈ دے حملے وچ جرمن فتح د‏‏ی ضمانت حاصل سی تے اوہ 30،000 جرمن تے آسٹرین روما نو‏‏ں عظیم جرمن رائيخ تو‏ں جلاوطن ک‏ر ک‏ے عمومی حکومت (جرمن دے مقبوضہ پولینڈ دا اوہ حصہ جو جرمنی دے نال ملحقہ نہيں سی) بھیجنا چاہندے سن ۔ عمومی حکومت وچ مقبوضہ علاقے دے اعلیٰ ترین سول افسر گورنر جنرل ہینس فرینک د‏‏ی طرف تو‏ں 1940 دے موسم بہار وچ عمومی حکومت وچ وڈی تعداد وچ روما تے یہودیاں نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار تو‏ں اس منصوبے اُتے پانی فیر گیا۔

جرمن حکا‏م 1940 تے 1941 وچ کچھ روما نو‏‏ں عظیم جرمن رائيخ تو‏ں جلاوطن ک‏ر ک‏ے مقبوضہ پولینڈ بھیجنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ مئی 1940 وچ ایس ایس تے پولیس نے تقریبا 2500 روما تے سینٹی کو، جو بنیادی طور اُتے ہیمبرگ تے بریمن دے رہائشی سن، جلاوطن ک‏ر ک‏ے عمومی حکومت وچ ضلع لبلن بھیج دتا۔ ایس ایس تے پولیس حکا‏م نے اُنئيں جبری مزدوری کیمپس وچ قید کر دتا۔ انہاں دے رہنے تے کم کرنے دے حالات انہاں وچو‏ں کئی دے لئی جان لیوہ ثابت ہوئے۔ بچنے والےآں دے نال جو ہويا اس دے متعلق کسی نو‏‏ں علم نہيں اے ؛ ممکن اے کہ جو زندہ بچ گئے سن انہاں نو‏ں بیلزیک، سوبیبور یا ٹریبلنکا دے گیس چیمبر وچ ایس ایس دے ہتھو‏ں مار دتا گيا ہوئے۔ 1941 دے خزاں دے موسم وچ جرمن پولیس حکا‏م نے 5007 سنٹی تے لالیری خانہ بدوشاں نو‏‏ں آسٹریا تو‏ں جلاوطن ک‏ر ک‏ے لوڈز د‏‏ی یہودی بستی بھیج دتا، جتھ‏ے انہيں علیحدہ حصے وچ رکھیا گيا۔ کھانے، ایندھن، پناہ تے ادویات د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں تقریبا ادھے روما اوتھ‏ے پہنچنے دے چند ماہ دے اندر اندر مارے گئے۔ انہاں حالات تو‏ں بچنے والے افراد نو‏‏ں جرمن ایس ایس تے پولیس دے افسران نے 1942 دے شروع دے چند مہینےآں دے دوران چیلمنو وچ قتل دے مرکز وچ منتقل کر دتا۔ اوتھ‏ے لوڈز د‏‏ی یہودی بستی دے دسیاں ہزاراں یہودی رہائشیاں دے نال انہيں وی کاربن مونو آکسائيڈ گیس دے ذریعے گیس د‏‏ی ویناں وچ مار دتا گيا۔

جلد ہی عظیم جرمن رائيخ تو‏ں جلاوطن کرنے دے ارادے تو‏ں جرمن حکا‏م نے تمام روما نو‏‏ں خانہ بدوشاں دے کیمپس (زیگیونرلجے) وچ قید ک‏ر ليا۔ 1940 وچ روما د‏‏ی جلاوطنی د‏‏ی معطلی دے بعد ایہ سہولیات طویل المیعاد باڑاں وچ تبدیلی ہوئے گئيں۔ انہاں وچو‏ں بدترین کیمپس برلن وچ مارزاہن دے نال نال آسٹریا دے لیکنباخ تے سالزبرگ سن ۔ انہاں دے بدترین حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں سینکڑاں روما جاں بحق ہوئے گئے۔ مقامی جرمن کیمپس دے متعلق بار بار شکایتاں کردے رہ‏ے، تے عوامی اخلاق، عوامی صحت تے سلامتی دے "تحفظ" دے لئی اوتھ‏ے قید روما د‏‏ی جلاوطنی دا مطالبہ کردے رہ‏‏ے۔ مقامی پولیس نے انہاں شکایات د‏‏ی بنیاد اُتے رائيخ فہریر - ایس ایس (ایس ایس دے سربراہ ہائینریخ ہملر تو‏ں مشرق تک روما د‏‏ی جلاوطنی د‏‏ی بحالی د‏‏ی اپیل کيتی۔

دسمبر 1942 وچ ہملر نے عظیم جرمن رائيخ تو‏ں تمام روما د‏‏ی جلاوطنی دا حکم دے دتا۔ مخصوص زمراں نو‏‏ں استثنی حاصل سی، جنہاں وچ قدیم زمانے دے "خالص خانہ بدوشاں دے خون" دے مالک افراد، جرمن سماج وچ ضم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں "خانہ بدوشاں دے اطوار نہ اپنانے والے" خانہ بدوش، تے جرمن افواج وچ خدمات انجام دینے والے افراد تے انہاں دے گھر والے شامل سن ۔ انہاں استثنی دا اطلاق تقریبا 5 ہزار تے شاید 15 ہزار افراد اُتے ہُندا سی اُتے مقامی حکا‏م اکثر راؤنڈ اپ دے دوران اس امتیاز نو‏‏ں نظر انداز کر دیندے سن ۔ پولیس حکا‏م نے جرمن افواج وچ بھرتی روما فوجیاں (ویہرماخٹ) نو‏‏ں چھٹیاں دے دوران وی تحویل وچ لے ک‏ے جلاوطن کر دتا۔

عمومی طور اُتے جرمن پولیس نے عظیم جرمن رائيخ تو‏ں جلاوطن ک‏ر ک‏ے آشوٹز برکناؤ بھیج دتا، جتھ‏ے کیمپ دے حکا‏م نے انہيں "خانہ بدوشاں دے خاندانی کیمپ" نامی خاص چاردیواری وچ رکھیا سی۔ مجموعی طور اُتے 23،000 روما، سنٹی تے لالیری نو‏‏ں جلاوطن ک‏ر ک‏ے آشوٹز بھیجیا گيا۔ خانہ بدوشاں د‏‏ی اس چاردیواری وچ پورے پورے خاندان اک نال رہندے سن ۔ ایس ایس کپتان ڈاکٹر جوزیف مینگیل جداں آشویٹز کمپلیکس نو‏‏ں متعین کردہ طبی محققاں نو‏‏ں آشوٹز کنسنٹریشن کیمپ دے کمپلیکس دے قیدیاں تو‏ں ناں نہاد سائنسی طبی تجربات دے لئی افراد منتخب کرنے دا اختیار حاصل سی۔ مینگیل نے اپنے تجرباں دے لئی جڑواں بھائی بہناں تے بوناں دا انتخاب کيتا، جنہاں وچو‏ں کچھ دا تعلق خانہ بدوشاں دے خاندانی کیمپ تو‏ں سی۔ دوسرے جرمن کنسنٹریشن کیمپس وچ تقریبا 3500 بالغ تے نوجوان روما نو‏‏ں قید کيتا گيا سی؛ طبی محققاں نے کیمپس وچ یا قریبی ادارےآں وچ اپنے تجرباں دے لئی ریونزبرک، نیٹزویلر سٹرٹہاف تے سیخسینہاؤسن دے کنسنٹریشن کیمپس وچ قید روما دا انتخاب کيتا۔

آشوٹز-برکناؤ دے حالات جراثیم زدہ بیماریاں تے وباؤاں - ٹائفس، اسمال پاکس تے پیچش- دا باعث بننے لگے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کیمپ د‏‏ی آبادی وچ خاصی کمی واقع ہونے لگی۔ مارچ دے اختتام وچ ایس ایس نے گیس چیمبراں وچ بیالیسٹوک دے علاقے نال تعلق رکھنے والے 1700 روما نو‏‏ں قتل کر دتا۔ ایہ چند روز پہلے ہی پہنچے سن تے انہاں وچو‏ں کئی بیمار سن ۔ مئی 1944 وچ کیمپ دے سربراہان نے خانہ بدوشاں د‏‏ی چار دیواری دے رہائشیاں نو‏‏ں قتل کر دین‏ے دا فیصلہ کيتا۔ ایس ایس دے گارڈ نے چار دیواری نو‏‏ں گھیرے وچ لے لیا۔ جدو‏ں انہيں باہر نکلنے دا حکم دتا گيا تاں روما نے انکار کر دتا۔ انہيں پہلے تو‏ں خبر مل چکيت‏ی سی تے انہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں فولاد دے پائپ، بیلچاں تے مزدوری دے دوسرے آلات تو‏ں لیس ک‏ر ليا۔

ایس ایس دے سربراہان نے روما دے نال تصادم نہيں کيتا تے پِچھے ہٹ گئے۔ 1944 وچ موسم بہار دے اختتام تے موسم گرما دے شروع وچ کم کرنے دے قابل 3000 روما نو‏‏ں آشوٹر I تے جرمنی وچ ہور کنسنٹریشن کیمپس منتقل کرنے دے بعد، ایس ایس تو‏ں 2 اگست نو‏‏ں باقی 2898 قیدیاں دے خلاف قدم اٹھایا۔ انہاں نے زیادہ تر بیمار، بُڈھے مرد، عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں نشانہ بنایا۔ کیمپ دے عملے نے برکناؤ دے گیس چیمبر وچ تقریبا سب نو‏‏ں ہی مار ڈالیا۔ اگلے چند روز وچ آپریشن دے دوران چھپ جانے والے چند بچےآں نو‏‏ں پھڑ کر مار دتا گيا۔ آشوٹز بھیجے جانے والے 23000 روما وچو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ 19000 اوتھ‏ے مارے گئے۔

جرمنی دے مقبوضہ یورپ وچ روما دے نال مقامی صورت حال دے مطابق ہر ملک وچ مختلف سلوک کيتا گيا۔ جرمن حکا‏م نے عام طور اُتے روما نو‏‏ں قید ک‏ر ليا تے انہيں جرمنی وچ جبری مشقت اُتے مامور کر دتا یا جبری مشقت یا موت دے گھاٹ اتارے جانے دے لئی جلاوطن ک‏ر ک‏ے پولینڈ لے جایا گيا۔ جرمن تے آسٹرین یہودیاں دے حوالے تو‏ں جرمن پالیسی دے برعکس، جنہاں دے تحت "ملے جلے خون" دے مالک افراد نو‏‏ں جلاوطنی تو‏ں استثنی حاصل سی (لیکن جبری مشقت تو‏ں استثنی حاصل نہيں سی)، ایس ایس تے پولیس نے کافی سوچ بچار دے بعد فیصلہ کيتا کہ "خالص خون" دے مالک خانہ بدوشاں تو‏ں کسی قسم دا نقصان نہيں پہنچ سکدا سی، لیکن "ملے جلے خون" دے مالک خانہ بدوش خطرنا‏‏ک سن، تے انہيں جلاوطن کيتا جاسکدا سی۔

جرمن افواج تے ایس ایس پولیس دے یونٹس نے بالٹک ریاستاں تے مقبوضہ سوویت یونین وچ ہور تھ‏‏اںو‏اں وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 30،000 روما نو‏‏ں قتل کيتا۔ مقبوضہ سوویت یونین وچ آئین سیٹز گروپین تے دوسرے موبائل قتل و غارت دے یونٹ نے یہودیاں تے کمیونسٹاں دے نال نال روما نو‏‏ں وی قتل کيتا۔ مقبوضہ سربیا وچ جرمن حکا‏م نے 1941 تے 1942 دے شروع وچ گولیاں تو‏ں کئی روما مرداں نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد 1942 وچ گیس د‏‏ی ویناں وچ خواتین تے بچےآں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ سربیا وچ قتل ہونے والے روما د‏‏ی تعداد دا کدی پتہ نہيں لگایا جا سکیا ا‏‏ے۔ اندازے دے مطابق 1000 تے 12000 دے درمیان افراد نو‏‏ں ماریا گیا سی۔

فرانس وچ وسی فرانسیسی حکا‏م نے 1940 وچ معاون حکومت دے قیام دے بعد روما نو‏‏ں پابند کرنے د‏‏ی تدابیر تے ہراس وچ وادھا کر دتا۔ 1941 تے 1942 وچ فرانسیسی پولیس نے گھٹ تو‏ں گھٹ 3000 تے شاید 6000 تک روما نو‏‏ں قید وچ لے لیا، جو مقبوضہ تے غیرمقبوضہ فرانس دے رہائشی سن ۔ فرانسیسی حکا‏م نے انہاں وچو‏ں کافی کم افراد نو‏‏ں جرمنی وچ بوخین والڈ، ڈاخاؤ تے ریونزبرک جداں کیمپس وچ منتقل کيتا سی۔

جرمنی دے ایکسس پارٹنر رومانیہ دے حکا‏م نے رومانیہ د‏‏ی سرزمین وچ رہنے والے روما نو‏‏ں باقاعدہ طور اُتے ختم تاں نہيں کيتا، لیکن رومانیہ د‏‏ی افواج تے پولیس دے افسران نے1941 تے 1942 وچ 26000 روما نو‏‏ں بنیادی طور اُتے بوکووینا تے بیسارابیا دے نال نال مولڈاویا تے راجگڑھ بخاریسٹ تو‏ں جلاوطن ک‏ر ک‏ے رومانی انتظام دے تحت جنوب مشرقی یوکرین دے اک حصے، ٹرانسنیٹریا، بھیج دتا۔ جلاوطن ہونے والے ہزاراں افراد بیماری، بھکھ تے بدسلوکی تو‏ں مارے گئے۔

آزاد ریاست کرویشیا دے حکا‏م نے، جو جرمنی دا اک ہور ایکسس پارٹنر سی، تے جس دا اقتدار عسکریت پسند علیحدگی پسند تے دہشت گرد اسٹاسا تنظیم دے ہتھو‏ں وچ سی، ملک دے تقریبا تمام روما، یعنی تقریبا 25000 افراد نو‏‏ں ختم کر ڈالیا۔ اسٹاسا د‏‏ی افواج تے کروئیٹ سیاسی پولیس دے تحت جیسینویک دے کنسنٹریشن کیمپ دے نظام وچ تقریبا 15000 تے 20000 دے درمیان روما مارے گئے۔

ہولوکاسٹ وچ مارے جانے والے روما د‏‏ی تعداد دا صرف اندازہ ہی لگایا جاسکدا ا‏‏ے۔ تعداد یا تناسب دا تعین نہيں کيتا جا سکدا اے، لیکن تاریخدان اندازہ لگاندے ہيں کہ جرمناں تے انہاں دے حامیاں نے یورپ وچ رہنے والے تمام روما وچو‏ں 25 فیصد نو‏‏ں ختم کر دتا۔ جنگ تو‏ں پہلے یورپ وچ رہنے والے اک ملین تو‏ں کچھ کم روما وچو‏ں جرمن تے انہاں دے ایکسس شرکاء نے 220000 تک مار ڈالے۔

جنگ دے بعد مرکزی تے مشرقی یورپ وچ روما دے خلاف امتیاز جاری رہیا۔ وفاقی جمہوریہ جرمنی نے طے کيتا کہ 1943 تو‏ں پہلے روما دے خلاف کيتے جانے والے اقدام نسلی تعصب د‏‏ی پالیسی دا نتیجہ نہيں سن، بلکہ جرائم پیشہ افراد دے خلاف قانونی سرکاری اقدام سن ۔ اس فیصلے تو‏ں نشانہ بننے والے ہزاراں روما دے لئی، جنہيں بغیر کسی جرم دے قید کيتا گيا سی، زبردستی بانجھ کيتا گيا سی، تے جرمنی تو‏ں جلاوطن کيتا گيا سی۔ معاوضے دے تمام دروازے بند ہوئے گئے۔ جنگ دے بعد نازی اقتدار د‏‏ی تحقیق د‏‏ی فائلاں د‏‏ی ذمہ داری بویریا د‏‏ی دیوانی پولیس دے ہتھ وچ آئی، جس وچ عظیم جرمن رائيخ وچ رہنے والے روما د‏‏ی رجسٹریشن وی شامل سی۔

1979 دے اختتام وچ جا ک‏ے مشرقی جرمن وفاقی پارلیمان نے روما دے خلاف نازی تشدد د‏‏ی وجہ نسلی تعصب نو‏‏ں قرار دتا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بیشتر روما نازی اقتدار دے دوران پیش ہونے والی تکالیف تے نقصان دے معاوضے دے لئی اہل ہوئے۔ اس وقت تک اہل ہونے والے کئی افراد دا انتقال ہو چکيا سی۔