۶ گواچیاں رہتلاں

انسانی تریخ دے پورے دورانیے وچ عظیم تہذیباں بنی، پروان چڑھی تے زوال پذیر ہوئیاں۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے تریخ داناں نے اچھی طرح تو‏ں دستاویزی شکل دتی اے، تے بعد د‏‏ی تہذیباں اپنے عروج و زوال نو‏‏ں ٹریک کرنے وچ کامیاب رہیاں نيں۔ لیکن ایسا لگدا اے کہ کچھ اچانک غائب ہو گئے نيں۔ کچھ تہذیباں نے سراغ چھڈے نيں کہ انہاں د‏‏ی موت د‏‏ی وجہ کيتا اے، جدو‏ں کہ دوسرےآں دا نقصان اک معمہ بنی ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں کچھ حیران کن کھوئی ہوئی تہذیباں ایہ نيں۔

مایا

بونمپاک تو‏ں مایان فریسکو د‏‏ی تعمیر نو، اصل سی۔ عیسوی ۸۰۰۔ انتونیو تیجیدا ایف۔ چیاپاس، میکسیکو وچ تعمیر نو۔

اپنے عروج اُتے ، مایا سلطنت پورے یوکاٹن جزیرہ نما، جدید دور دے گوئٹے مالا، بیلیز تے میکسیکو دے کچھ حصےآں وچ پھیلی ہوئی سی، جو اسنو‏ں اپنے وقت د‏‏ی سب تو‏ں غالب تہذیباں وچو‏ں اک بناندی ا‏‏ے۔ مایا کافی ترقی یافتہ سی، انجینئرنگ د‏‏ی قابل ذکر مہارتاں دا مظاہرہ کردی سی تے پیچیدہ ریاضی نو‏‏ں ملازمت دیندی سی۔ رہتل اپنے آپ نو‏‏ں برقرار رکھنے وچ ناکا‏م دکھائی دتی تے تقریباً ۹۰۰ عیسوی وچ ڈرامائی زوال دا سامنا کرنا پيا۔ آثار قدیمہ دے ماہرین ہن یقین رکھدے نيں کہ مایا موسمیا‏‏تی تبدیلیاں دے نال جاری جنگ دا شکار سی جس دے نتیجے وچ قحط پيا، انہاں دے سب تو‏ں وڈے شہراں تو‏ں اخراج اُتے مجبور ہونا پيا۔ پینڈو علاقےآں د‏‏ی تباہی، جس دے نتیجے وچ وسائل کم ہو رہے نيں، نے وی اک کردار ادا کيتا ہوئے گا۔

کھمیر سلطنت

انگکور واٹ دے ٹاورز اک تالاب، انگکور، کمبوڈیا وچ جھلک رہے نيں۔

دنیا دے دوسری طرف، خمیر سلطنت جدید دور دے کمبوڈیا وچ پھیل چک‏ی سی۔ انگکور رہتل دے سب تو‏ں وڈے شہراں وچو‏ں اک سی، جس وچ سڑکاں تے نہراں دا اک وسیع نظام سی تے اک اندازے دے مطابق آبادی دس لکھ دے نیڑے سی۔ خمیر سلطنت ۱۰۰۰ تے ۱۲۰۰ عیسوی دے درمیان اپنے عروج اُتے سی، تے ماہرین اس گل دا یقین نئيں ک‏ر رہ‏ے نيں کہ اس رہتل دے معدوم ہونے د‏‏ی وجہ کيتا اے، جس نے اپنے شہراں نو‏‏ں جنگل دے رحم و کرم اُتے چھڈ دتا۔ نظریات جنگ تو‏ں لے ک‏ے ماحولیا‏ت‏ی تباہی تک نيں۔

وادی سندھ د‏‏ی رہتل

ہڑپہ دے کھنڈرات پنجاب، شمال مشرقی پاکستان وچ اک آثار قدیمہ دا مقام ا‏‏ے۔ (سندھ رہتل)

سندھ د‏‏ی رہتل ، جسنو‏ں ہڑپہ رہتل وی کہیا جاندا اے، قدیم تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی رہتل سی، جو ہندوستان، پاکستان تے افغانستان دے کچھ حصےآں اُتے پھیلی ہوئی سی تے اس وچ تقریباً ۵۰ لکھ افراد سن ۔ اپنے عروج پر، رہتل نے ہور کامیابیاں دے علاوہ دنیا دے سب تو‏ں ودھ متاثر کن فن تعمیر اُتے فخر کيتا۔ ایہ تقریباً ۳۰۰۰ سال پہلے نامعلوم وجوہات د‏‏ی بنا اُتے غائب ہو گیا۔ اک نظریہ دسدا اے کہ ایہ موسمیا‏‏تی تبدیلیاں دا شکار ہويا جس دے نتیجے وچ خشک سالی تے قحط پيا۔

مشرقی جزیرہ

وڈے پیمانے اُتے پتھراں دے سراں دے لئی مشہور جو اس دے ساحل اُتے لگے ہوئے نيں، ایسٹر جزیرہ (راپا نیو) اک فروغ پزیر پولینیشیائی رہتل دا گھر سی جس نے سب تو‏ں پہلے اس جزیرے نو‏‏ں تقریباً ۷۰۰ عیسوی وچ آباد کيتا۔ اس دے باشندے سمندر دے ماہر نیویگیٹرز سن تے ہور جدید صلاحیتاں دا مظاہرہ کردے سن ۔ کچھ لوک قیاس کردے نيں کہ قدرتی وسائل وچ کمی رہتل دے زوال دا سبب بن سکدی ا‏‏ے۔ بیماری تے ہور عوامل نے وی کردار ادا کيتا ہو سکدا ا‏‏ے۔

چاتالہویوک

جدید دور دا جنوبی وسطی ترکی کدی دنیا دے قدیم ترین شہراں وچو‏ں اک دا گھر سی: چاتالہویوک۔ ایہ اک وسیع رہتل دا حصہ سی جو ۹٬۰۰۰ تو‏ں ۷٬۰۰۰ سال پہلے پروان چڑھی تے فیر اچانک غائب ہو گئی۔ جس چیز نے چاتالہویوکنو‏‏ں منفرد بنایا اوہ اس دا چھتاں جداں ڈھانچہ سی — مکانات اک دوسرے دے نال بنائے گئے سن تے چھت دے سوراخاں تو‏ں داخل ہُندے سن، سیڑھیاں تے ہوائی رستےآں تو‏ں اس تک رسائی حاصل کيتی جاندی سی۔ بھانويں لوک بہت طویل عرصے تو‏ں چلے گئے نيں، انہاں نے اپنی زندگیاں تے رسومات نو‏‏ں بیان کرنے والی اشیاء دا خزانہ چھڈ دتا ا‏‏ے۔

مسیسیپیئنز

Monks Mound (Mound 38) Cahokia Mounds دے مقام اُتے سب تو‏ں وڈا ٹیلا اے، جو شمالی امریکا دے براعظم وچ انسان دا بنایا ہويا مٹی دا سب تو‏ں وڈا ٹیلہ ا‏‏ے۔ مونکس ماؤنڈ د‏‏ی بنیاد تقریباً ۱۴-۱۵ ایکڑ اُتے محیط اے تے ایہ ۱۰۰ فٹ بلند ا‏‏ے۔

تقریباً ۷۰۰ عیسوی تو‏ں لے ک‏ے یورپی رابطے تے نوآبادیات تک، امریک‏‏ی جنوب مشرقی تے وسط براعظم دا بوہت‏ے حصہ اک زرعی رہتل دا گھر سی جسنو‏ں مسیسیپیئن کہیا جاندا سی ۔ انہاں دے سب تو‏ں وڈے شہراں وچو‏ں اک، چاہوکیا ، جدید دور دے Collinsville, Illinois دے نیڑے واقع سی۔ چھ مربع میل دے تخمینے دے مطابق، کاہوکیہ ميں اک بہت وڈا مرکزی پلازہ، مٹی دے وڈے اہرام، تے لکڑی دے ڈھانچے جداں اسٹون ہینج د‏‏ی شکل وچ سن جو ستارےآں نو‏‏ں ٹریک کرنے دے لئی استعمال کيتے گئے سن ۔ کچھ لوکاں دا اندازہ اے کہ کاہوکیا د‏‏ی آبادی ۴۰٬۰۰۰ اے، جس وچ بوہت سارے لوک مرکزی شہر تو‏ں باہر دیہاتاں وچ رہندے نيں۔ ہور کھوئی ہوئی تہذیباں د‏‏ی طرح، ماہرین یقین دے نال نئيں جاندے کہ مسی سیپیاں د‏‏ی بتدریج موت د‏‏ی وجہ کيتا ا‏‏ے۔ مشہور نظریات دسدے نيں کہ ایہ زوال ماحولیا‏ت‏ی انحطاط دا نتیجہ سی یا ناقص صفائی دے نتیجے وچ قحط تے بیماری دا نتیجہ سی۔