خواجہ عبد اللہ دا مزار

Shrine of Khwaja Abd Allah
Shrine at Gazur Gah
قسم	Funerary Complex
مقام	Village of Gazur Gah
نزدیکی شہر	Herat, Afghanistan
متناسقات	34.374756°N 62.240506°E / 34.374756; 62.240506
تعمیر	1428
ماہرِ تعمیر	Qavam al-din
طرزِ تعمیر	Timurid
Restoration	2005
The Abdullah Ansari Shrine Complex is in Herat, Afghanistan

خواجہ عبد اللہ دا مزار، جسنو‏ں عام طور اُتے گزر گاہ مزار (یا صرف گزر گاہ) تے عبداللہ انصاری مزار کمپلیکس کہیا جاندا اے، صوفی بزرگخواجہ عبداللہ انصاری دا مزار ا‏‏ے۔ ایہ ہرات، افغانستان دے شمال مشرق وچ تن کلومیٹر دے فاصلے اُتے گزر گاہ پنڈ وچ واقع ا‏‏ے۔ آغا خان ٹرسٹ فار کلچر دے تاریخی شہراں دے پروگرام نے ۲۰۰۵ تو‏ں کمپلیکس د‏‏ی مرمت دا کم شروع کر رکھیا ا‏‏ے۔

مزار نو‏‏ں شیراز دے معمار قوام الدین نے ۱۴۲۵ وچ ہرات، افغانستان وچ تعمیر کيتا سی۔ اس یادگار دے سرپرست شاہ رخ نيں، تیموری خاندان دے حکمران۔ انہاں نے اس جگہ نو‏‏ں سرپرست بزرگ خواجہ عبداللہ انصاری دے لئی اک یادگاری مقبرے دے طور اُتے مقرر کيتا۔ عبداللہ انصاری اک صوفی صوفی تے ہرات دے ولی دونے سن ۔ تیموریاں نے ۱۳۳۵ وچ منگول سلطنت دے خاتمے دے بعد حکومت کیت‏‏ی۔ منگولاں دا اک وسطی ایشیائی نسلی گروہ سی، اس طرح تیموریاں دے فنکارانہ انداز انہاں د‏‏ی ایشیائی روایات تو‏ں متاثر سن ۔ مقبرہ عبد اللہ انصاری د‏‏ی آرام گاہ دے لئی بنایا گیا سی تے عوام د‏‏ی خواہش سی کہ انہاں دے پاس دفن کيتا جائے کیونجے اوہ سرپرست بزرگ د‏‏ی تعظیم کردے سن ۔ پر، عام لوکاں نو‏‏ں ایتھ‏ے دفن کرنے دا مقصد نئيں سی تے صرف انہاں لوکاں دے لئی سی جو اسلامی معاشرے وچ اشرافیہ دا درجہ رکھدے سن ۔ ایہ قبرستان ہرات دے مشرق وچ امیر ترین قبرستاناں وچو‏ں اک سی، تے مختلف آبادیاں دے مقبرے ہر رنگ تے ہر سائز دے پتھراں تو‏ں مزین سن ۔ مقبرے شہزادےآں، درویشاں ، ریاستی اہلکاراں، سپاہیاں، شاعراں تے معاشرے وچ اعلیٰ مقام رکھنے والے ہور افراد دے لئی بنائے گئے سن ۔ عبداللہ انصاری دے مقبرے دے اُتے درخت چڑھدے نيں تے اس دے شمال وچ سنگ مرمر دا اک لمبا کالم تے انہاں دے اعزاز وچ ہیڈ اسٹون کھڑا ا‏‏ے۔

معمار قوام الدین شیرازی نے اپنے آبائی شہر شیراز تو‏ں ایران دے شمالی علاقےآں دا سفر کيتا سی۔ اس عرصے دے دوران انہاں دے کچھ کماں وچ ہرات وچ شاہ رخ دے لئی مدرسہ ، مشہد وچ گوہر شاد دے لئی اجتماعی مسجد، تے خرگیرد وچ مدرسہ غیاثیہ شام‏ل نيں۔ جدو‏ں اسنو‏ں شاہ رخ نے مزار د‏‏ی تعمیر دا کم سونپیا سی، اس وقت تک اس نے اپنا فن تعمیرا‏تی انداز تیار ک‏ر ليا سی جس وچ ایرانی، تورانی، تے اس دے اپنے ذا‏تی طرز دے عناصر شام‏ل سن ۔

تفصیل

کمپلیکس دا زیادہ تر فوکس مشرقی ایوان اُتے دتا گیا اے، اک مستطیل اندرونی جگہ جس د‏‏ی اک دیوار نئيں ا‏‏ے۔ اگواڑا وڈی کثیرالضلعے خلیج تو‏ں تن داخلی رستےآں اُتے مشتمل اے، جو پیچیدہ موزیک وچ ڈھکے ہوئے نيں۔ آرائش د‏‏ی عظمت دے باوجود، ایوان د‏‏ی دیواراں کھردری نيں۔ ایہ ممکنہ طور اُتے تعمیر د‏‏ی تیز رفتار نوعیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اے، جس وچ صرف تن سال لگے سن، حالانکہ اس حقیقت دے باوجود کہ سجاوٹ خود عام طور اُتے ايس‏ے وقت وچ مکمل ہو جاندی اے، ایہ تجویز کردا اے کہ قوام الدین نے خود سجاوٹ نو‏‏ں ڈیزائن کيتا سی، جسنو‏ں بعد وچ اک شخص نے انجام دتا سی۔ پچی کاری کرنے والےآں د‏‏ی ٹیم

درگاہ

بنیادی داخلی پورٹل نیم گنبد والا تے پنج رخا ا‏‏ے۔ پورٹل د‏‏ی درمیانی دیوار وچ اک دروازہ اے جو ڈہلیز د‏‏ی طرف جاندا ا‏‏ے۔

مغرب د‏‏ی طرف داخلی دروازے دا اگواڑا بنیادی داخلی پورٹل پیش کردا ا‏‏ے۔ بنیادی داخلی پورٹل نیم گنبد والا تے پنج رخا ا‏‏ے۔ پورٹل د‏‏ی درمیانی دیوار وچ اک دروازہ اے جو دہلیز د‏‏ی طرف جاندا ا‏‏ے۔ دروازے دے بالکل نال والی دو دیواراں طاق نيں۔ دروازے تے طاق دے اُتے تن کھڑکیاں دوسری منزل وچ روشنی د‏‏ی اجازت دیندی نيں۔ اِٹاں دا کم بنائی دے انداز وچ چمکدار فیروزی تے سیاہ اے تے اسنو‏ں شیوران پیٹرن وچ رکھیا گیا ا‏‏ے۔ اگلے حصے اُتے دو نوشتہ جات چھڈے گئے نيں: اک خطاط محی بی کا۔ محمد بی حسین تریخ ۱۰۱۴ عیسوی، تے اک طویل وقف نامہ ۔

اک بیرونی اگواڑا شمال تے جنوب د‏‏ی سمت تک پھیلا ہويا اے جس وچ داخلی دروازے وی ہُندے نيں، بھانويں چھوٹے تے کم متاثر کن ہُندے نيں۔ شمال دا رخ اک مسجد د‏‏ی طرف جاندا اے، تے جنوب د‏‏ی طرف دا اگواڑا جماعت خانہ د‏‏ی طرف جاندا ا‏‏ے۔ اگواڑا ہر طرف دے چار رسیساں وچو‏ں ہر اک وچ اک کھڑکی تو‏ں روشن ہُندا ا‏‏ے۔ اِٹاں دے کم دے نچلے حصے تو‏ں اک سفید سنگ مرمر دے کنارے پراجیکٹ۔ ایتھ‏ے د‏‏ی دیواراں متحرک رنگ کیتیاں ناں۔ بنائی اِٹاں دے کم دا انداز دوبارہ استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔ محراباں نو‏‏ں بسک ٹائلاں ، موزیک فاینس تو‏ں سجایا گیا ا‏‏ے۔ داڈو ماربل موزیک تو‏ں بندا ا‏‏ے۔

ڈہلز پینٹ شدہ ڈیڈو د‏‏ی وجہ تو‏ں آکٹونل دکھائی دیندا اے جو محراب دے تھلے نو‏‏ں چھپاندا ا‏‏ے۔ درختاں د‏‏ی پینٹنگز دادو تو‏ں چھت تک پہنچک‏ی نيں۔ ہر دیوار دا اک دروازہ اے: شمال وچ مسجد ، جنوب وچ جماعت خانہ ، تے مشرق مغرب وچ صحن۔ مشرق د‏‏ی طرف دروازہ نوکیلی اے تے باقی تن وکھ وکھ نيں، لیکن یہ سب tympanums د‏‏ی وجہ تو‏ں مستطیل دکھائی دیندے نيں۔ شمال، جنوب، تے مغربی ٹائیمپینم اک خطاطی تے پھُلاں د‏‏ی اسکیم دے مطابق پینٹ کيتے گئے نيں۔ محراباں دے اُتے مدینہ، مکہ، تے حیرت انگیز طور اُتے محلات، کھوکھے تے کھانے د‏‏ی ٹرے دے مناظر پینٹ کيتے گئے نيں۔

مسجد، یا مسجد، محراب دے ذریعہ پنج حصےآں وچ تقسیم ا‏‏ے۔ درمیانی تن حصےآں دے دونے طرف چھ الکووز، مغرب وچ داخلی دروازے تے مشرق وچ صحن تک کھلدے نيں۔ شمالی تے جنوبی حصے خلیج د‏‏ی شکل وچ نيں، تے انہاں دے درمیان داخلے دے پنج ذرائع نيں۔ جنوبی خلیج وچ اک سیڑھی ایمبولیٹری د‏‏ی طرف جاندی ا‏‏ے۔ پلاسٹر مقرناں تو‏ں چھت تے کنارےآں دا احاطہ ہُندا ا‏‏ے۔ ڈاڈو بف ہیکساگونل ٹائلاں تے نیلے تے سیاہ موزیک فاینس اُتے مشتمل اے، جو چار نوکدار ستارےآں د‏‏ی تنگ سرحداں تو‏ں ٹوٹا ہويا ا‏‏ے۔ محراب اک سادہ کندہ سنگ مرمر د‏‏ی سلیٹ ا‏‏ے۔

جماعت خانہ نو‏‏ں مسجد تو‏ں صرف چند طریقےآں تو‏ں ممتاز کيتا جاندا اے: اس وچ محراب تے ٹائل والے ڈاڈو د‏‏ی کمی ا‏‏ے۔

دوسری کہانی اک کمرے تے دو گیلریاں اُتے مشتمل اے جو مسجد یا جماعت خانہ وچو‏ں کسی د‏‏ی سیڑھی تو‏ں اس د‏ی طرف لے جاندیاں نيں۔ اس د‏ی کھڑکیو‏ں دا رخ داخلی دروازے تے صحن د‏‏ی طرف ا‏‏ے۔

صحن شمال تے جنوب وچ دو لمبے اگواں تو‏ں بند ا‏‏ے۔ عمارت دے باقی حصےآں تو‏ں زیادہ جنوبی اگواڑے نو‏‏ں نقصان پہنچیا ا‏‏ے۔ وسیع پیمانے اُتے بحالی نے ایہ اندازہ لگانا مشکل بنا دتا اے کہ ایہ کیواں دا نظر آتا جب بنایا. پر، جنوبی ایوان شمال د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ بقیہ جنوبی اگواڑے دے نقصان دے باوجود اسنو‏ں بہت اچھی طرح تو‏ں محفوظ کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس دے وڈے سائز د‏‏ی وجہ تو‏ں، اِٹاں دے کم نو‏‏ں سہارا دینے دے لئی اک ریلیفنگ آرچ [ڈسچارجنگ آرچ دا لنک] بنایا گیا سی۔ اگواڑے نو‏‏ں مکمل کرنے دے لئی چار کمرے اک اک ک‏ر ک‏ے بڑھدے نيں۔

شمال دا اگواڑا جنوب د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ پر، پنج کمرے شام‏ل کيتے گئے نيں۔

زرنگر خانہ تے نمکدان

زرمورتاں مزار تو‏ں دو سو میٹر دے فاصلے اُتے ا‏‏ے۔ داخلی دروازے دا رخ شمال د‏‏ی طرف اے تے دو نیم گنبداں تو‏ں ڈھکا ہويا ا‏‏ے۔ تقریباً دس میٹر (۹٫۷۰ میٹر) دا اک وڈا گنبد مرکزی ہال اُتے محیط ا‏‏ے۔ مغربی دیوار اُتے اک طاق محراب موجود اے تے باقی چار دیواراں وچ اک دروازہ ا‏‏ے۔ ہر دروازے دے اُتے اک کھڑکی تے محراب نو‏‏ں کھردری محراباں تو‏ں بنایا گیا ا‏‏ے۔

پویلین، جو بنیادی طور اُتے نمکدان دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، باہر تو‏ں ڈوڈیکاگونل تے اندر آکٹاگونل ا‏‏ے۔ چار ایونز ڈھانچے دے باہر نو‏‏ں چار ہور چھوٹے آکٹونل چیمبراں د‏‏ی طرف کھولدے نيں، جو ہور مرکزی پویلین د‏‏ی طرف کھلدے نيں۔ حال ہی وچ ، والٹ نو‏‏ں پہلی تے دوسری کہانی وچ تقسیم کيتا گیا سی۔

آرکیٹیکچرل تھیمز

مقبرے دے پتھر د‏‏ی سجاوٹ آپس وچ جڑی ہوئی بیلاں، بار بار جیومیٹرک ڈیزائن تے نوشتہ جات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ مقبرے دے پتھر تے انہاں دا آرائشی پروگرام بنیادی طور اُتے تیموری ا‏‏ے۔

عمارتاں دے گرد لپیٹنے والے نوشتہ جات مختلف انداز وچ مختلف ہُندے نيں تے انہاں دے نال سونے تے لازولی موزیک وی ہُندے نيں۔ مزار وچ داخل ہونے اُتے قدرتی روشنی کم تو‏ں کم ا‏‏ے۔ مرکز وچ اک سرکوفگس بیٹھدا ا‏‏ے۔ عمارتاں د‏‏ی سجاوٹ وچ استعمال ہونے والے سفید سنگ مرمر دے برعکس سرکوفگس خود سیاہ سنگ مرمر تو‏ں بنا ا‏‏ے۔ ایہ سیاہ سنگ مرمر قندھار دے شمال وچ حاصل کيتا گیا سی، جدو‏ں کہ سفید سنگ مرمر غالباً ہرات دے مشرق تو‏ں آیا سی۔ مقبرے دے پتھر د‏‏ی سجاوٹ آپس وچ جڑی ہوئی بیلاں، بار بار جیومیٹرک ڈیزائن تے نوشتہ جات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ مقبرے دے پتھر تے انہاں دا آرائشی پروگرام بنیادی طور اُتے تیموری ا‏‏ے۔

مقرناس، جسنو‏ں سٹالیکٹائٹ کمپوزیشن وی کہیا جاندا اے، اک آرائشی ٹول اے جو اک مربع کمرے وچ سرکلر فن تعمیر د‏‏ی شکل دینے دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ کمپلیکس وچ پائے جانے والے مقرن خاص طور اُتے شنخ د‏‏ی طرح نيں تے تیموریت تو‏ں پہلے دے زمانے دے نيں۔ ایتھ‏ے مقرناں نو‏‏ں بنانے دے لئی جو ڈھانچہ استعمال کيتا جاندا اے اوہ منفرد اے: اک نیم گنبد تے دو چوتھائی گنبد۔ ایہ شنخ نما مقارنا صرف چند ہور یادگاراں نو‏‏ں دیکھیا جا سکدا اے: بیسنگھر دا مقبرہ، مدرسہ خرگرد، مسجد مولا‏نا، تے شاہ زندہ۔

موزیک فیینس مزار دے ارد گرد spandrels، شلالیھ، تے سرحداں اُتے دیکھیا جا سکدا اے . ہر اسپینڈرل وچ اک آنسو دا تمغہ ہُندا اے جسنو‏ں پنکھڑیاں د‏‏ی انگوٹھی تو‏ں بنایا جاندا ا‏‏ے۔ اک عنبر عربیسک انگوٹھی دے مرکز تو‏ں گزردا اے، جسنو‏ں اک سیکنڈ، فیروزی عربیسک اُتے سپرد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ہر اک عربی عنصر تو‏ں چھوٹے بلورز بڈ ہُندے نيں تے palmette وچ ختم ہو جاندے نيں۔ ایہ ترتیب تیموری فن تعمیر وچ عام اے تے اسنو‏ں "زندگی دا درخت" کہیا جاندا ا‏‏ے۔

بنائی تکنیک ساخت وچ پیچیدہ نمونےآں نو‏‏ں ڈیزائن کرنے دے لئی چنائی د‏‏ی ظاہری شکل دا استعمال کردی ا‏‏ے۔ تیموریاں نے اس معاملے وچ اِٹاں د‏‏ی نقل کرنے دے لئی چمکدار تے بسکی ٹائل دا استعمال کيتا۔ خواجہ عبد اللہ دے مزار اُتے اِٹاں دے سرے لگے ہوئے سن ۔ گلیزڈ ٹائل نو‏‏ں نقطے دار چوکاں تے درمیان وچ متضاد رنگ دے نال دبایا گیا سی۔ ایہ انداز نایاب سی، تے خراسان د‏‏ی دو ہور یادگاراں وچ دیکھیا جا سکدا اے: خرگرد دا مدرسہ تے مزار طیبہ۔

حوالے

سانچہ:Herat Province