افغانستان
افغانستان | |
---|---|
افغانستان دا جھنڈا | نشان |
شعار |
|
ترانہ:یہ جانبازوں کا مسکن ہے | |
زمین و آبادی | |
متناسقات | 33°N 66°E / 33°N 66°E [۱] [۲] |
بلند مقام | نوشک (7492 میٹر )[۳] |
پست مقام | آمو دریا (258 میٹر )[۳] |
رقبہ | 652230 مربع کلومیٹر [۴] |
دارالحکومت | کابل |
سرکاری زبان | پشتو [۵]، افغانی دری [۵]، بلوچی [۳][۶]، نورستانی بولیاں [۳][۶]، پامیری بولیاں [۳][۶]، پشئی [۳][۶]، ازبکی ، عربی [۵]، ترکمانی [۳] |
آبادی | 37466414 (جولائی ۲۰۲۱)[۷] |
| 19090409 (۲۰۱۹)[۸] |
| 18679089 (۲۰۱۹)[۸] |
حکمران | |
طرز حکمرانی | وحدانی ریاست ، مذہبی آمریت ، امارت |
اعلی ترین منصب | ہیبت اللہ (۱۵ اگست ۲۰۲۱–) |
سربراہ حکومت | محمد حسن اخوند (۱۷ جولائی ۲۰۲۳–) |
مقننہ | افغانی قومی اسمبلی |
قیام اور اقتدار | |
تاریخ | |
یوم تاسیس | ۱۷۰۹، ۱۹ جون ۱۷۴۷، ۱۸۲۳، ۱۹۲۶، ۱۹۷۳، ۱۹۷۸، ۱۹۹۲، ۱۹۹۶، ۲۰۰۲، ۲۰۰۴، ۲۰۲۱ |
عمر کی حدبندیاں | |
شادی کی کم از کم عمر | 18 years old ، 16 years old |
شرح بے روزگاری | 9 percent (۲۰۱۴)[۹] 8.5 percent (۲۰۱۷)[۱۰] |
دیگر اعداد و شمار | |
کرنسی | افغانی |
منطقۂ وقت | متناسق عالمی وقت+04:30 |
ٹریفک سمت | دائیں |
ڈومین نیم | .af |
سرکاری ویب سائٹ | باضابطہ ویب سائٹ |
آیزو 3166-1 الفا-2 | AF |
بین الاقوامی فون کوڈ | +93 |
ترمیم |
افغانستان وسط ایشیا وچ واقع اک زمین بند ملک اے۔[۱۱] Dari: Afġānestān سانچہ:IPA-fa)،[۱۲][۱۳][۱۴] جس دا سرکاری ناں اسلامی جمہوریہ افغانستان اے۔ اس دے جنوب تے مشرق وچ پاکستان، مغرب وچ ایران، شمال مشرق وچ چین، شمال وچ ترکمانستان، ازبکستان تے تاجکستان نيں۔ اردگرد دے تمام ملکاں توں افغانستان دے تاریخی، مذہبی تے ثقافتی تعلق بہت گہرا اے۔ اس دے بیشتر لوک مسلمان نيں۔ ایہ ملک بالترتیب ایرانیاں، یونانیاں، عرباں، ترکاں، منگولاں، برطانیاں، روسیاں تے ہن امریکا دے قبضے وچ رہیا اے۔ مگر اس دے لوک بیرونی قبضہ دے خلاف ہمیشہ مزاحمت کردے رہے نيں۔ اک ملک دے طور اُتے اٹھارويں صدی دے وسط وچ احمد شاہ ابدالی دے دور وچ ایہ ابھریا اگرچہ بعد وچ درانی دی سلطنت دے کافی حصے اردگرد دے ملکاں دے حصے بن گئے۔
1919ء وچ شاہ امان اللہ خان دی قیادت وچ انگریزاں توں افغانستان دی آزادی حاصل کيتی۔ جس دے بعد افغانستان صحیح معنےآں وچ اک ملک بن گیا۔ مگر انگریزاں دے دور وچ اس دے بیشتر علاقے حقیقت وچ آزاد ہی سن تے برطانیہ کدی اس اُتے مکمل قبضہ نئيں رکھ سکیا۔ اج افغانستان امریکی قبضہ وچ اے تے بظاہر اک آزاد ملک تے حکومت دے طور اُتے تسلیم کيتا جاندا اے۔ افغانستان پچھلے پینتیس سال توں مسلسل جنگ کيتی سی حالت وچ اے جس نے اسنوں تباہ کر دتا اے تے اس دی کئی نسلاں نوں بے گھر کر دتا اے۔ ایہ تباہی کدی غیراں دے ہتھوں ہوئی تے کدی خانہ جنگی توں ایہ صورت حال پیدا ہوئی۔ اگرچہ افغانستان دے پاس تیل یا دوسرے وسائل دی کمی اے مگر اس دی جغرافیائی حیثیت ایسی اے کہ اوہ وسطی ایشیاء، جنوبی ایشیاء تے مشرقِ وسطیٰ دے درمیان وچ اے تے تِناں خطےآں توں ہمیشہ اس دے نسلی، مذہبی تے ثقافتی تعلق رہیا اے تے جنگی لحاظ توں تے علاقے وچ اپنا دباؤ رکھنے دے لئی ہمیشہ اہم رہیا اے۔ ایہی وجہ اے کہ استعماری طاقتاں نے ہمیشہ اس اُتے اپنا قبضہ یا اثر رکھنے دی کوشش کيتی اے۔ افغانستان دا زیادہ رقبہ پتھریلا پہاڑی علاقہ اے اس وجہ توں کسی وی بیرونی طاقت دا ایتھے قبضہ رکھنا مشکل اے تے لوک زیادہ تر قبائلی نيں اس لئی کدی بیرونی طاقتاں نوں تسلیم نئيں کردے، نتیجہ ایہ کہ اس ملک نوں کدی وی لمبے عرصے دے لئی امن نصیب نئيں ہوئے سکیا۔
اسلامی لوکراج افغانستان وشکارلے تھلویں ایشیاء دا سمندر توں پرے اک دیس اے۔ ایدے دکھنی چڑھدے چ پاکستان لیندے چ ایران اتر چ تاجکستان ترکمانستان ازبکستان تے چڑھدے اتر چ چین وسدے نیں۔ایہ 647,500 مربع کلومیٹر (250,001 مربع میل) تے پھیلیا اے۔ لوک گنتی نال ایہ دنیا وچ 42 نمبر تے تے تھاں نال 41ویں نمبر تے اے۔
افغانستان وچ انسان دے وسن دے نشان 3 لکھ توں 30 ہزار ورے پرانے نیں۔ نگری رہتل ایتھے 5 توں 4 ہزار ورے توں اے۔ وشکارے لیندے تے دکھنی ایشیاء دے وشکار ہون باجوں ایہ اک اچیچی تھاں تے اے۔ وکھرے ویلیاں وچ ایتھے کئی لوک وسے تے کئی فوجی جنہاں وچ سکندر چنگیز آۓ تے ہن ویلے وچ امریکی فوجی آۓ ہوۓ نیں۔ ایتھوں ای کئی وڈیاں سلطنتاں جیوں مغل غزنوی، غوری درانی دا مڈھ پیا۔
نویں افغانستان دا مڈھ اودوں پیا جدوں قندھار دیاں لوکاں نے لوکاں نے میر وایس ہوتک دی آگوی وچ ملو زوری صفوی ایران دے ہتھوں شیعہ ہون نوں ناں منیا تے لڑ پڑ کے ایران توں وکھ ہوۓ۔ 1747 وچ احمد شاہ درانی افغانستان دے راج تے مل ماردا اے۔ 19ویں صدی وچ افغانستان برطانیہ دے انگوٹھے تھلے روس تے ہندستان وشکار اک دیس سی۔ 20ویں صدی دے مڈھ وچ افغانی بادشاہ امان اللہ خان نے افغانستان نوں نویں ویلے دا دیس بنان وچ پیا پر پرانی سوچ دے لوکاں اوہدی اک ناں چلن دتی۔ 1947 وچ برطانیہ دے ایتھون جان مگروں افغانستان امریکہ تے سوویت یونین وشکار اک لڑائی ویہڑہ بنیا جیدے وچ سوویت یونین دے تھاپڑے والی سرکار تے امریکی تھاپڑے نال لڑن واے مجاہدین دے وشکار لڑائی وچ اک ملین دے نیڑے افغانی مارے گۓ۔ ایس مگروں 1990 دے دھاکے وچ افغاناں دی آپسی لڑائی ہوندی اے جیدے انت تے طالبان راج وچ آندے نیں۔ طالبان دا راج افغانستان دی لڑائی 2001 توں ہن تک باجوں مکدا اے۔ حامد کرزئی ایس ویلے بدیسی زور نال ایس ویلے افغانستان تے راج کر ریا اے پر کئی افغان ٹولیاں اوہدے نال گوریلہ لڑائی وچ نیں۔
افغانستان اک پہاڑی دیس اے۔ آلے دوالے دے سارے دیساں نال افغانستان دے تریخ ، مذہب تے رہتلی میل جول بڑے گوڑے نیں۔ ایتھوں دے لوک مسلمان نیں ۔ ایدے بہت سارے پاسے تے پربت دھارا ھندوکش واقع اے۔ کابل ایدا راجگڑھ اے۔ پشتو، دری تے تاجک وڈیاں بولیاں نیں۔
ناں
[سودھو]افغانستان دا مطلب اے افغاناں دی تھاں۔ بول افغان 16ویں صدی توں عام بولی چ آیا۔ 1919 دی راولپنڈی دی ٹریٹی تے ناں افغانستان دنیا چ عام ہویا۔
جغرافیا
[سودھو]افغانستان تھلویں وشکارلے ایشیا چ وسدا اے۔ ایدے وشکار چ ھندوکش دا 800 کلومیٹر/500 میل دا پربت دھارا اے۔ نوشک افغانستان دا سب توں اچا پعاڑ اے جیہڑا سمندری پدھر توں 7,492 میٹر(24,580 فٹ) اچا تے پاک افغان ولگن تے اے۔ وشکارلے اچے تھانواں تے نورستان تے واخان پٹی وچ پالے دی رت وچ گرمی ناپ −15 °C تک دی اوسط تے اپڑدا اے۔ دیس دے دوجے تھاں گرمیاں وچ جوکھے گرم ہوجاندے نیں۔ افغانستان دنیا دا 41واں وڈا دیس اے۔ ایہ فرانس توں تھوڑا جیا وڈا تے برما توں تھوڑا نکا تے امریکی صوبے ٹیکساس جنا اے۔ آمو دریا افغانستان توں ٹرن والا اک دریا اے۔ افغانستان دے 34 صوبے نیں۔ اے پنجاب دے ضلیعیاں جڈے نیں۔ اک صوبہ اک شہر تے آلے دوالے دے کج پنڈ نون رلا کے بندا اے۔ ہندوکش دا سلسلہ اپنے چڑھدے اتلے پاسے ول زلزلے لیاندا اے۔
تریخ
[سودھو]اسلام توں پہلے
[سودھو]330 ق م نوں سکندر اپنیاں فوجاں نال ایتھے آیا۔ یونانیاں کول افغانستان 305 م پ تا ریا۔ اے فیر موریہ سلطنت وچ آگیا۔ اوس ویلے بدھ مت افغانستان چ آیا۔ 185 م پ چ موریہ سلطنت ایتھے مک گی۔ اونے دے مگروں پہلی صدی عیسوی چ افغانستان کشان سلطنت دا گڑھ سی۔ بدھ مت نوں اگے ودایا گیا۔ کنشک ایس ویلے دا وڈا بادشاہ سی۔ ایس ویلے دا سکیاں توں تے دوجے دیساں توں پتہ چلدا اے۔
افغانستان منگولاں ، ساسانیاں تے ایرانیاں دے کول رہیا جس دے مگروں ایس تھاں تے عرباں نے مل مار کر لئیا۔
افغانستان وچ پنجاہ ہزار سال پہلے وی انسانی آبادی موجود سی تے اس دی زراعت وی دنیا دی اولین زراعت وچ شامل اے۔[۱۵] سن 2000 ق م وچ آریاواں نے افغانستان نوں تاراج کيتا۔ فیر ایرانیاں نے انہاں توں کھو لیا۔ اس دے بعد ایہ عرصہ تک سلطنت فارس دا حصہ رہیا۔ 329 ق م وچ اس دے کئی حصے ایرانیاں توں سکندر اعظم نے کھو لئی جس وچ بلخ شامل اے مگر یونانیاں دا ایہ قبضہ زیادہ دیر نہ رہیا۔ 642 عیسوی تک ایہ علاقہ وقتاً فوقتاً ہناں، منگولاں، ساسانیاں تے ایرانیاں دے پاس رہیا۔ جس دے بعد اس علاقے نوں مسلماناں نے فتح کر ليا۔ مسلماناں دی اس فتح نوں تریخ وچ عرباں دی فتح سمجھیا جاندا اے جو غلط اے کیونجے مسلماناں وچ کئی اقوام دے لوک شامل سن ۔ اسلام توں پہلے ایتھے دے لوک بدھ مت تے کچھ قبائلی مذاہب دے پیروکار سن ۔
اسلامی دور 642ء توں درانی سلطنت 1747ء تک
[سودھو]مسلماناں نے اس علاقے نوں 642ء چ فتح کیتا لیکن حکمران دیسی لوکاں نوں ای بنائیا ، پہلے ایہہ حکمرانی خراسانی عرباں کول رہی تے 998ء محمود غزنوی نے اینہاں کولوں اقتدار کھو لئیا ۔ غوریاں نے غزنویاں نوں 1146ء چ ہرا دے کے اینہاں نوں غزنی تک محدود کردتا ۔ 1219ء چ چنگیز خان نے افغانستان نوں برباد کردتا اودیان فوجاں دریا سندھ دے کنڈے تک آیاں۔
642ء وچ مسلماناں نے اس علاقے نوں فتح کيتا مگر ایتھے دے حکمران علاقائی لوکاں ہی نوں بنایا۔ پہلے ایہ حکمرانی خراسانی عرباں دے پاس رہی۔ 998ء وچ محمود غزنوی نے انہاں توں اقتدار کھو لیا۔ غوریاں نے 1146ء وچ غزنویاں نوں شکست دتی۔ تے انہاں نوں غزنی دے علاقے تک محدود کر دتا۔ ایہ سب مسلمان سن مگر 1219ء وچ چنگیز خانی منگولاں نے افغانستان نوں تاراج کر دتا۔ ھرات، غزنی تے بلخ مکمل طور اُتے تباہ ہوئے گئے۔ منگول بعد وچ خود مسلمان ہوئے گئے حتیٰ کہ تیمور نے چودھواں صدی وچ اک عظیم سلطنت قائم کر لئی۔ ايسے دی اولاد توں شہنشاہ بابر نے کابل نوں سولہويں صدی دے شروع وچ پہلی دفعہ اپنا راجگڑھ قرار دتا۔ سولہويں صدی توں اٹھارويں صدی تک افغانستان کئی حصےآں وچ تقسیم رہیا۔ شمالی حصہ اُتے ازبک، مغربی حصے (ھرات سمیت) اُتے ایرانی صفویاں تے مشرقی حصہ اُتے مغل تے پشتون قابض رہے۔ 1709ء وچ پشتوناں نے میرویس خان هوتک دی قیادت وچ صفویاں دے خلاف جنگ لڑی تے 1719ء توں 1729ء تک افغانستان بلکہ ایرانی شہر اصفہان اُتے قبضہ رکھیا۔ 1729ء وچ ایرانی بادشاہ نادر شاہ نے انھاں واپس دھکیلا تے انہاں دے قبضے توں تمام علاقے چھڑائے حتیٰ کہ 1738ء وچ قندھار تے غزنی اُتے وی قبضہ کر ليا۔ جو 1747ء تک جاری رہیا۔ پشتوناں تے فارسی بولنے والےآں دی ایہ کشمکش اج وی جاری اے حالانکہ دونے مسلمان نيں۔
درانی سلطنت ( 1747ء توں 1823ء)
[سودھو]احمد شاہ درانی نوں بجا طور اُتے افغانستان دا بانی کہیا جا سکدا اے۔ احمد شاہ درانی نوں احمد شاہ ابدالی دے ناں توں وی یاد کيتا جاندا اے۔ جون 1747ء وچ نادر شاہ قتل ہوئے گیا جس دے بعد لویہ جرگہ نے ابدالی قبیلہ دے احمد شاہ درانی نوں سربراہ چن لیا۔ پہلے قندھار وچ اپنی حکومت قائم کرنے دے بعد احمد شاہ درانی نے تمام تر قوت افغانستان نوں اک ملک بنانے اُتے صرف کيتی۔ درانی سلطنت وچ موجودہ ایران، افغانستان، پاکستان تے بھارت دے کچھ علاقے شامل سن ۔ اس دی سلطنت وچ ایران دے شہر مشہد توں لے کے کشمیر تے موجودہ بھارت دے شہر دہلی تک دے علاقے شامل سن ۔ احمد شاہ درانی دا اک اہم کارنامہ جنوری 1761ء وچ پانی پت دی تیسری جنگ وچ مرہٹاں نوں شکست دینا سی۔ لیکن اس جنگ دے بعد سکھاں نے پنجاب وچ اثر بڑھانا شروع کيتا تے آہستہ آہستہ پنجاب دے کئی علاقےآں اُتے قبضہ کر ليا۔ لیکن اس وقت تک افغانستان نوں اک مضبوط ملک دی حیثیت حاصل ہوئے گئی سی۔ 1772ء تک احمد شاہ درانی تے اس دے بعد اس دی اولاد دی حکومت رہی۔ اس دی اولاد وچ ایوب شاہ نوں 1823ء وچ قتل کر دتا گیا۔ بعد وچ کابل دی حکومت محمد شاہ تے فیر 1826ء وچ دوست محمد خان دے پاس چلی گئی۔
یورپی اثر (1823ء۔ 1919ء)
[سودھو]امیر دوست محمد خان، جس نے کابل دی حکومت 1826ء وچ سنبھال لی سی، نے روس تے ایران توں تعلقات پڑھانا شروع کیتے کیونجے سکھاں نے پنجاب اُتے قبضہ کر ليا سی تے انگریزاں نے اپنی روايتی چالاکی دا ثبوت دیندے ہوئے سکھاں تے دھلی دے شاہ شجاع دے نال مل کے افغانستان وچ اپنا اثر پڑھانا شروع کيتا۔ حالانکہ دونے انگریزاں دے بظاہر دشمن سن ۔ شاہ شجاع نوں انگریزاں نے کابل دے تخت دے سبز باغ دکھائے۔ اس زمانے وچ روس تے برطانوی ھند وچ کئی ہزار میل دا فاصلہ سی تے وسطی ایشیاء دے شہراں مرو، خیوا، بخارا تے تاشقند نوں مغرب وچ زیادہ لوک نئيں جاندے سن مگر انگریز ایہ جاندے سن کہ روسی انہاں اُتے قبضہ کرنا چاہندے نيں۔ انہاں نوں روکنے تے افغانستان وچ اپنا اثر ودھانے دے لئی انگریزاں دی مکارانہ جدوجہد نوں 'عظیم چالبازیاں' (The Great Game) دے ناں توں یاد کيتا جاندا اے۔[۱۶] اس سلسلے وچ انگریزاں نے دو جنگاں لڑاں۔ پہلی جنگ ( 1839ء-1842ء) اس وقت ہوئی جدوں ایرانیاں نے ھرات دے لوکاں دے نال مل کے انگریزاں تے روسیاں نوں افغانستان توں بے دخل کرنے دے لئی افواج پورے ملک وچ روانہ کيتياں۔ انگریزاں نے کابل اُتے قبضہ کر کے دوست محمد خان نوں گرفتار کر ليا۔ افغانیاں نے برطانوی فوج دے اک حصے نوں مکمل طور اُتے قتل کر دتا جو سولہ ہزار افراد اُتے مشتمل سی۔ صرف اک شخص زندہ بچا۔ انگریز مدتاں اپنے زخم چاٹتے رہے۔ ايسے وجہ توں مجبوراً انگریزاں نے دوست محمد خان نوں رہیا کر دتا۔ بعد وچ دوست محمد خان نے ھرات نوں وی فتح کر ليا۔ دوسری جنگ (1878ء-1880ء) اس وقت ہوئی جدوں امیر شیر علی نے برطانوی سفارت کاراں نوں کابل وچ رہنے دی اجازت نہ دی۔ اس جنگ دے بعد انگریزاں دے ایما اُتے 1880ء وچ امیر عبدالرحمٰن نے افغانستان دا اقتدار حاصل کيتا مگر عملاً کابل دے خارجی معاملات انگریزاں دے ہتھ وچ چلے گئے۔
اسی اثر دا فائدہ اٹھاندے ہوئے انگریزاں نے افغانستان دے نال سرحداں دے تعین دا معاہدہ وی کيتا۔ امیر عبدالرحمٰن دے بیٹے امیر حبیب اللہ خان بعد وچ افغانستان دے بادشاہ ہوئے۔ انہاں دے دور وچ افغانستان وچ مغربی مدرسے کھلے تے انگریزاں دا اثر ہور ودھ گیا۔ اگرچہ بظاہر انگریزاں نے افغانستان نوں اک آزاد ملک دے طور اُتے تسلیم کيتا۔ 1907ء وچ امیر حبیب اللہ خان نے انگریزاں دی دعوت اُتے برطانوی ھند دا دورہ وی کيتا۔ ايسے مغربی دوستی تے اثر دی وجہ توں امیر حبیب اللہ خان نوں اس دے رشتہ داراں نے 20 فروری 1919ء نوں قتل کر دتا۔ اس دے قتل دے بعد اس دا بیٹا امان اللہ خان بادشاہ بن گیا تے انگریزاں دے خلاف جنگ چھیڑ دتی مگر 19 اگست 1919ء نوں اس دے تے انگریزاں دے درمیان وچ راولپنڈی وچ اک معاہدہ ہويا جس وچ انگریزاں نے افغانستان اُتے اپنا کنٹرول ختم کيتا تے افغانستان وچ انہاں دا اثر تقریباً ختم ہوئے گیا۔ 19 اگست 1919ء نوں ايسے وجہ توں افغانستان دی یومِ آزادی دے طور اُتے منایا جاندا اے۔
آزادی دے بعد (1919ء-1978ء)
[سودھو]امان اللہ خان (دورِ اقتدار: 1919ء-1929ء) نے افغانستان دا اقتدار سنبھالنے دے بعد اصلاحات کيتياں تے مغربی دنیا توں تعلقات قائم کیتے۔ اصلاحات وچ بنیادی تعلیم دا لازمی قرار دینا تے مغربی طرز دی ہور اصلاحات شامل سن۔ اس نے 1921ء وچ افغانستان وچ ہوائی فوج وی بنائی جس دے جہاز روس توں آئے لیکن افواج دی تربیت ترکی تے فرانس توں کروائی گئی۔ 1927ء وچ امان اللہ خان نے یورپ تے ترکی دا دورہ وی کيتا جس وچ اس نے مغربی مادی ترقی دا جائزہ لیا تے افغانستان وچ ویسی ترقی دی خواہش دی مگر جدوں اس نے کمال اتاترک دی طرز اُتے پردہ اُتے پابندی لگانے دی کوشش کيتی تاں قبیلے وچ بغاوت پھوٹ پئی تے افغان اس دے سخت خلاف ہوئے گئے۔ شنواری قبیلے نے نومبر 1928ء وچ جلال آباد توں بغاوت شروع دی تے دوسرے لوکاں نوں نال ملیا کے کابل دی طرف ودھنے لگے۔ شمال توں تاجک کابل دی طرف ودھنے لگے۔ امان اللہ خان پہلے قندھار بھجیا تے فوج تیار کرنے دی کوشش کيتی مگر ناکام ہويا جس دے بعد اوہ بھارت فرار ہوئے گیا۔ اوتھے توں پہلے اطالیہ تے بعد وچ سوئٹزرلینڈ وچ پناہ لی جتھے 1960ء وچ وفات پائی۔ اس بغاوت دے دوران وچ جنوری 1929ء وچ حبیب اللہ کلاکانی عرف بچہ سقا نے کابل اُتے قبضہ کيتا تے حبیب اللہ شاہ غازی دے ناں توں حکومت قائم کيتی مگر اکتوبر 1929ء وچ جنرل نادر خان دی فوج نے کابل نوں گھیر لیا جس اُتے بچہ سقا فرار ہوئے کے اپنے پنڈ چلا گیا۔ جنرل نادر خان نوں انگریزاں دی مکمل حمایت حاصل سی جنہاں نے اسنوں ہتھیار تے پیسہ دتا سی۔ اس دے علاوہ انگریزاں نے جنرل نادر خان نوں اک ہزار افراد دی فوج وی تیار کر کے دتی سی جو وزیرستانی قبائلیاں اُتے مشتمل سی۔ نادر خان نے قرآن نوں ضامن بنا کے اسنوں پناہ تے معافی دتی مگر جدوں اوہ کابل آیا تاں اسنوں قتل کروا دتا۔[۱۷]
نادر خان (دورِ اقتدار: 1929ء۔ 1933ء ) جو امان اللہ خان دا رشتہ دار سی اس نے نادر شاہ دے ناں توں 1929ء وچ افغانستان دا تخت سنبھالیا۔ مگر 1933ء وچ کابل دے اک طالب علم نے اسنوں قتل کر دتا جس دے بعد اس دے انیس سالہ بیٹے ظاہر شاہ بادشاہ بن گیا۔ ظاہر شاہ (دورِ اقتدار: 1933ء۔ 1973ء ) نے چالیس سال تک افغانستان اُتے حکومت کيتی۔ اوہ افغانستان دا آخری بادشاہ سی۔ اس نے کئی وزیر اعظم بدلے جنہاں دی مدد توں اس نے حکومت کيتی۔ جنہاں وچوں اک سردار محمد داؤد خان (المعروف سردار داؤد) سی جو اس دا کزن سی۔ سردار داؤد نے روس تے بھارت توں تعلقات بڑھائے۔ اسنوں پاکستان نال نفرت سی۔ پاکستان توں تعلقات دی خرابی دی وجہ توں افغانستان نوں اقتصادی مشکلات ہوئیاں تاں سردار داؤد نوں 1963ء وچ استعفی دینا پيا۔ مگر سردار داؤد (دورِصدارت: 1973ء-1978ء) اس نے دس سال بعد 17 جولائی 1973ء نوں اک فوجی بغاوت وچ افغانستان اُتے قبضہ کر ليا۔ اس بغاوت نوں روس (اس وقت سوویت یونین) دی مدد حاصل سی۔ ظاہر شاہ فرار ہوئے کے اطالیہ چلا گیا۔ 27 اپریل 1978ء نوں سردار داؤد نوں اک ہور بغاوت وچ قتل کر دتا گیا۔ تے نور محمد ترہ کئی صدر بن گیا۔ اس بغاوت نوں وی روس دی مدد توں ممکن بنایا گیا۔ اس حکومت نے کمیونزم نوں رائج کرنے دی کوشش کيتی تے روس دی ہر میدان وچ مدد لی جنہاں وچ سڑکاں دی تعمیر توں لے کے فوجی مدد تک سب کچھ شامل سی۔ روس دی ایہ کامیابی امریکا نوں کدی پسند نئيں آئی چنانچہ سی آئی اے (CIA) نے اسلامی قوتاں نوں مضبوط کرنا شروع کيتا۔ جس توں ملک وچ فسادات پھوٹ پئے۔ نتیجتاً 1979ء وچ روس نے افغانستان دی حکومت کیتی دعوت اُتے افغانستان وچ اپنی فوج اتار دتی تے عملاً افغانستان اُتے ايسے طرح روس دا قبضہ ہوئے گیا جس طرح اج کل امریکا دا قبضہ اے۔
ازاد افغانستان
[سودھو]1707 چ قندہار دے افغانیاں نے صفوی سلطنت دے خلاف بغاوت کردتی کیوں جہ طفوی سلطنت باقی ایران وانگوں اوناں نوں شیعہ بنانا چاندی سی۔ گلناباد دی لڑائی چ ایرانیاں نوں ہار ہوئی۔ افغانستان ازادی دی راہ تے ٹر پیا۔ احمد شاہ درانی نے 1747 چ درانی سلطنت دی نیو رکھی جیدے چ پاکستان وی ہیگا سی۔ 1761 چ احمد شاہ درانی نین پانی پت دی تیجی لڑائی چ مرہٹیاں نوں ہرایا۔ درانی سکھاں نال وی کئی لرائیاں لڑیا۔1772 چ درانی مرگيا۔ اودی تھاں تے اودا پتر تیمور شاہ افغانستان دا بادشاہ بنیا۔ تیمور شاہ 1793 چ مر گیا تے اودی تھاں تے اودا پتر زمان شاہ درانی بادشاہ بنیا۔ پنجابیاں نیں افغانیاں نوں پاکستانی تھاواں توں انیسویں صدی دے ٹرن تک بار کڈ دتا۔ زمان شاہ دی اپنے پعراواں نال ناں بن سکی تے اوہ دوجے قتل کرن لگ پۓ۔ شاہ شجاع نوں اپنی جان بچان لئی پنجابیاں کول پناہ لینی پئی۔ جمرود ج پنجابیاں نیں اک قلعہ بنا کے افغانیاں نوں اگے ودن توں روک دتا۔ 1776 چ افغانستان دا راجگڑھ فندھار توں کابل لیایا گیا۔
افغانستان روسی تے برطانوی سلطنتاں دے وشکار اک بفر دیس بن گیا۔ پنجابی جتھوں تک گۓ سن اوھ تھاں پنجاب تے انگریزاں دے مل مارن دے مگروں انکریزاں ہتھ لگ گۓ۔ 1883 چ کرم ایجنسی اپنے آپ افغانیاں ہتھوں تنگ اکے برٹش ایمپائر چ رل گئی۔ 1919 چ تیجی انگریز افغان ۂڑائی مگرون افغانستان نوں اپنے بار لیاں مسلیاں چ پوری ازادی ہوگئی۔ امان اللہ افغانستان دے بادشاہ نے افغانستان نوں نواں بنان دی کوشش کیتی پر قبائلی سردار تے موہبی سردار اودے خلاف ہوگۓ۔ امان اللہ نوں راج چھڈنا پیا۔ ایس دے مگروں نادر شاہ بادشاہ بنیا اونوں 1933 چ قتل کردتا گیا۔ طاہر شاہ، نادر شاہ دا 19 ورے دا پتر بادشاہ بنیا تے اونے 1933 توں 1973 تک راج کیتا۔ دوجی وڈی لڑائی چ افغانستان نیوٹرل ریا۔ سویت یونین تے امریکہ نے افغانستان دیاں سرکاں تے ہوائی اڈے بنان چ ہتھ ونڈایا۔ 1973 جدوں ظاہر شاہ بار دورے تے گیا سے اودے پجھون داؤد نے راج تے مل مار لیا تے افغانستان دا پہلا صدر بن گیا۔ ہن افغانستان سویت یونین دے بہت نیڑے تے پاکستان توں چوکھا سارا دور ہوگیا۔1978 چ داود راج توں بار تے حفیض اللہ امین ببرک کارمل تے نور محمد ترہکئی راج تے مل مار گۓ۔ النی ولگن تے ایہ کج ہوندا ویخ کے پاکستان نے مجاہدین نوں سکھلا کے افغانستان پیجنا ٹوریا۔ 1979 چ سوویت یونین دی فوجاں نے ایتھے مل ماریا اوناں دے جان مگروں افغانستان دے چوکھے سارے تھاواں تے طالبان دی سرکار بن گئی۔ 2001 چ امریکی فوجان نے ایتھے مل ماریا تے نیٹو دیاں فوجاں ایتھے ہجے وی ہے نیں۔
روسی قبضہ تے جہاد
[سودھو]روس دی کمیونسٹ پارٹی نے کمال اندا ترک دی طرز اُتے غیر اسلامی نظریات دی ترویج دی مثلاً پردہ اُتے پابندی لگانے دی کوشش کيتی۔ ایہ تبدیلیاں افغانی معاشرہ توں بالکل مطابقت نئيں رکھدیاں سن۔ افغانستان وچ حالات جدوں بہت خراب ہوئے گئے تاں افغانی کمیونسٹ حکومت کیتی دعوت اُتے روس نے اپنی فوج افغانستان وچ اتار دی۔ 25 دسمبر، 1979ء نوں روسی فوج کابل وچ داخل ہوئے گئی۔ افغانستان وچ مجاہدین نے انہاں دے خلاف جنگ شروع کر دتی۔ امریکا نے انہاں مجاہدین نوں خوب مدد فراہم دی مگر امریکا دا مقصد اسلام دی خدمت نئيں بلکہ روس دے خلاف اک قوت نوں مضبوط کرنا سی۔ امریکا نوں پاکستان نوں وی نال ملیانا پيا۔ پاکستان دی مذہبی جماعتاں نوں وی امریکا نے روس دے خلاف استعمال کيتا۔ افغان مجاہدین اسلام توں مخلص سن مگر امریکا انہاں اپنے مقصد دے لئی استعمال کردا رہیا۔ مگر جدوں امریکا نوں انہاں دی ضرورت نہ رہی تاں اوہی مجاہدین امریکی تے پاکستانی بولی وچ دہشت گرد کہلان لگے۔ امریکی سی آئی اے، پاکستان، امریکا تے سعودی عرب نے اس دوران وچ اپنا اپنا کردار ادا کيتا جس وچ انہاں ملکاں دے کچھ مفادات مشترک سن تے کچھ ذاتی۔ اس جہاد دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ روس نوں 1989ء وچ مکمل طور اُتے افغانستان توں نکلنا پيا بلکہ بعض دانشوراں دے خیال وچ روس دے ٹوٹنے دی اک وڈی وجہ ایہی سی۔ اس سلسلے وچ روس، افغانستان تے پاکستان دے درمیان وچ 1988ء وچ جنیوا معاہدہ ہويا سی۔
روسیاں دے بعد
[سودھو]روس نے افغانستان توں فوج نکالنے دے بعد وی اس وقت دی نجیب اللہ حکومت کیتی مدد جاری رکھی مگر 18 اپریل، 1992ء نوں مجاہدین دے اک گروہ نے جنرل عبدالرشید دوستم تے احمد شاہ مسعود دی قیادت وچ کابل اُتے قبضہ کر ليا تے افغانستان نوں اسلامی جمہوریہ بنانے دا اعلان کر دتا۔ مگر امریکا اسلحہ دی مدد توں مجاہدین دے مختلف گروہاں دے درمیان وچ اقتدار دے حصول دے لئی خانہ جنگی شروع ہوئے گئی۔ اس وقت اک اسلامی جہادی کونسل بنائی گئی جس دی قیادت پہلاں صبغت اللہ مجددی تے بعد وچ برہان الدین ربانی نے دی مگر مجاہدین دی آپس دی لڑائی وچ اضافہ ہُندا چلا گیا۔ بیرونی طاقتاں نے پشتو تے فارسی بولنے والےآں دی باہمی منافرت دا خوب فائدہ چکیا ۔ اس وقت دی حکومت وچ پشتوناں دی نمائندگی نہ ہون دے برابر سی جس توں انہاں وچ شدید احساسِ محرومی پیدا ہويا۔
طالبان حکومت
[سودھو]پاکستان تے افغانستان دے کچھ علما نے مدرسےآں دے طلبہ نوں منظم کرنا شروع کيتا جنہاں نوں بعد وچ طالبان کہیا جانے لگا۔ پاکستانی فوج دے جنرل نصیر اللہ بابر طلبہ نوں استعمال کرن دے خیال دے بانی سن ۔ 1996ء وچ طالبان دے رہنما ملا محمد عمر نے کابل اُتے قبضہ کيتا۔ انھاں نے افغانستان نوں اسلامی امارت قرار دتا تے طالبان نے انھاں امیر المومنین تسلیم کر ليا۔ طالبان نے 2000ء تک افغانستان دے پچانوے فی صد علاقے اُتے قبضہ کر کے اک اسلامی حکومت قائم کيتی۔ اس زمانے وچ افغانستان وچ نسبتاً امن قائم رہیا تے پوست دی کاشت وی نہ ہوئی۔ طالبان نوں بجز پاکستان تے سعودی عرب دے کسی نے تسلیم نہ کيتا تے مغربی دنیا نے شمالی اتحاد دی مدد جاری رکھی جو افغانستان دے شمال وچ کچھ اختیار رکھدے سن ۔ اس دی وجہ ایہ سی کہ اک خالص اسلامی حکومت مغربی دنیا تے بھارت نوں ہرگز قبول نہ سی۔ یاد رہے کہ طالبان توں پہلے بھارت نوں افغانستان وچ خاصا عمل دخل سی۔ طالبان دے دور وچ پاکستان دا اثر افغانستان وچ ودھ گیا تے پنجاہ سال وچ پہلی دفعہ پاکستان تے افغانستان دی سرحد اُتے اک طرح توں دوستانہ امن قائم رہیا۔ مگر پاکستان نے طالبان دے خلاف امریکا دی مدد کر کے نہ صرف طالبان دا اعتماد کھویا بلکہ اک پاکستان دشمن تے بھارت دوست حکومت افغانستان وچ قائم ہوئے گئی۔
امریکی قبضہ
[سودھو]طالبان دے دور وچ کچھ ایداں دے لوکاں نے افغانستان وچ اپنے اڈے بنائے جو پہلے امریکا دے منظورِ نظر سن مگر جدوں امریکا نوں انہاں دی ضرورت نہ رہی تاں اوہ یکاک امریکا دی نظر وچ دہشت گرداں وچ تبدیل ہوئے گئے ۔ انہاں وچ اسامہ بن لادن تے اس دے حواری شامل سن ۔ جو افغان وچ روس دے خلاف جہاد وچ سرگرم سن ۔ 11 ستمبر 2001ء دے عالمی تجارتی مرکز (ورلڈ ٹریڈ سنٹر) دے حادثے دا الزام اسامہ بن لادن تے القاعدہ اُتے لگایا گیا۔ انہاں لوکاں نوں طالبان نے پناہ دے رکھی سی تے افغانی روایات دے مطابق انھاں دشمن دے حوالے نئيں کيتا جاسکدا سی۔ اس بہانے 7 اکتوبر 2001ء نوں امریکا نے افغانستان اُتے پاکستان دی مدد توں حملہ کر دتا تے افغانستان اُتے قبضہ کر ليا۔ امریکا نے بعد وچ عراق اُتے وی قبضہ کيتا جس توں سوچیا جا سکدا اے کہ اک تاں اس نے عراق اُتے حملہ توں پہلے افغانستان وچ ایسی حکومت نوں ختم کيتا جتھے توں ممکنہ مدد عراق نوں جہاد دے ناں اُتے مل سکدی سی۔ دوسرے افغانستان تے عراق اُتے قبضہ کر کے تے پاکستان نوں دباؤ وچ رکھ دے امریکا نے ایران تے کسی حد تک اسلام دے مرکز سعودی عرب نوں گھیرے وچ لے لیا۔ خلیج فارس وچ اِنّی زیادہ امریکی بحری طاقت قائم ہوئے گئی جس دی تریخ وچ مثال نئيں ملدی۔ امریکی ایما اُتے جرمنی دے شہر بون وچ اک افغانی حکومت دا قیام عمل وچ آیا جس دے سربراہ حامد کرزئی سن ۔ 9 اکتوبر 2004ء نوں حامد کرزئی نوں افغانستان دا صدر بنا دتا گیا ۔ 2014 توں اشرف غنی نوں صدر بنا دتا گیا ۔ افغانستان وچ حامد کرزئی تے اشرف غنی دی کٹھ پتلی حکومت امریکی تے اتحادی فوج دی نگرانی وچ قائم رہی ۔
دوبارا طالبان حکومت
[سودھو]دوحا معاہدے توں چوداں مہینے بعد امریکا سمیت غیر ملکی فوجاں کافی حد تک انخلا کرچکیاں سی ۔ پہلی مئی 2021 نوں طالبان نے کٹھ پتلی افغان حکومت دے خلاف ایک مسلح کاروائی شروع کیتی تے تقریبن ساڈھے تِن مہینے وچ افغانستان دے بیشتر علاقیاں نوں فتح کرلیا تے 15 اگست 2021 نوں طالبان نے بغیر کِسے مزاحمت دے کابل دوبارہ فتح کر کے اسلامی امارت افغانستان نوں بحال کر دِتا ۔ 30 اگست نوں باقی غیر ملکی فوجاں وی انخلا کرگئیاں ۔
7 ستمبر 2021ء کو ترجمان طالبان ذبیح الله مجاہد نے ایک پریس کانفرنس کردے ہوئے 33 ارکان نوں عبوری حکومت دے اعلیٰ عہدےآں اُتے تعینات کرن دا اعلان کیتا ۔ ملا محمد حسن اخوند افغانستان دے وزیراعظم بن گئے ۔[۱۸]
افغانی لوک
[سودھو]2012 دی لوک گنتی وچ 30,419,928 لوک گنے گۓ۔ ایہناں وچ اوہ 27 لکھ مہاجر وی نیں جیہڑے پاکستان تے ایران وچ وس رۓ نیں۔ 1979 وچ افقان لوک گنتی 15.5 ملین سی۔ سب توں وڈا شہر کابل اے جتھے 3,071,400 لوک وسدے نیں۔ قندھار، ہرات، جلال آباد دوسرے وڈے شہر نیں۔
افغانستان کئی نسلی ٹولیاں دا دیس اے۔ بالکل ٹھیک گنتی تے پتہ نئیں پر گویڑہ ایہ اے جے افغانستان چ 39٪ پٹھان، 27٪ تاجک 8٪ ہزارہ 9٪ ازبک 9٪ ترکمان وسدے نیں۔ کئی ہور نکیاں نسلی ٹولیاں وی ںیں۔
جغرافیائی ونڈ
[سودھو]جغرافیا تے موسم
[سودھو]افغانستان چاراں طرف توں خشکی توں گھرا ہويا ملک اے جس دا کوئی ساحلِ سمندر ننيں۔ اس دی سمندری تجارت ايسے لئی پاکستان دے ذریعے ہُندی اے۔ زیادہ علاقہ پہاڑی اے جو زیادہ تر کوہ ہندوکش اُتے مشتمل اے۔ افغانستان وچ پانی دی شدید کمی اے اگرچہ چار دریا نيں جنہاں دے ناں دریائے آمو، دریائے کابل، دریائے ہلمند تے ھریرود نيں۔ اُچا ترین مقام نوشک اے جو 24,557 فٹ بلند اے تے ترچ میر دے بعد کوہ ہندوکش دا دوسرا اُچا پہاڑ اے۔ سطح سمندر توں سب توں کم بلند علاقہ (پست ترین مقام) دریائے آمو اے جو صرف 846 فٹ بلند اے۔[۱۹]
افغانستان دی جغرافیائی سرحد 5529 کلومیٹر لمبی اے جس وچ سب توں زیادہ علاقہ (2,640 کلومیٹر) پاکستان دے نال لگدا اے۔ %12 علاقہ زراعت دے قابل اے مگر صرف %0.22 علاقہ زیرِ کاشت اے۔ چونکہ زیادہ علاقہ پہاڑی اے اس لئی زلزلے کثرت توں آندے نيں۔ افغانستان دے علاقے وچ سونا، چاندی، کوئلہ، تانبا، کانسی، کرومائیٹ، زنک، سلفر، لوہا، قیمتی پتھر تے نمک پائے جاندے نيں۔ تیل دے وی وسیع ذخائر نيں۔ ایہ تمام قدرتی وسائل مسلسل جنگ کيتی وجہ توں کدی استعمال نئيں ہوئے سکے۔ افغانستان دا موسم شدید اے یعنی گرمیاں وچ شدید گرمی تے سردیاں وچ شدید سردی ہُندی اے مگر سردیاں زیادہ شدید نيں۔ کابل وچ دو توں تن ماہ برف پئی رہندی اے۔ جلال آباد تے اس توں تھلے دا موسم نسبتاً گرم اے۔ زیادہ بارشاں گرمیاں وچ ہُندیاں نيں جدوں برصغیر وچ مون سون ہُندا اے۔[۱۹]
معیشت
[سودھو]افغانستان دنیا دے غریب ترین ملکاں وچ شامل اے۔ اس دی بنیادی وجہ روس تے امریکا دی کشمکش تے اس علاقے وچ انہاں دے مزموم مقاصد نيں۔ افغانستان مسلسل جنگ دا شکار رہیا اے تے اسنوں معاشی ترقی دی مہلت ہی نئيں ملی۔ افغانستان دی خاصی آبادی ایران تے پاکستان نوں ہجرت کر گئی سی جنہاں وچوں کچھ ہن واپس آنا شروع ہوئے نيں مگر ہجرت نے انہاں دی معیشت نوں تباہ کر دتا اے تے نويں پود نوں پڑھنے لکھنے تے کوئی ہنر سیکھنے دے مواقع وی کم ہی ملے نيں۔ افغانستان وچ جنہاں لوکاں نے ہجرت نئيں وی دی انھاں جنگ نے مصروف رکھیا۔ مجبوراً اسلحہ دی تجارت، جنگ بطور سلسلہ روزگار تے افیم و پوست دی تجارت ہی انہاں دا مقدر بنی۔ اک وڈی تعداد سمگلنگ توں وی وابستہ ہوئی۔ بہت معمولی تعداد پوست دے علاوہ دوسری اجناس وی کاشت کردی اے۔ ایشیائی ترقیاتی بنک دے مطابق 2001ء دے بعد معیشت نے خاصی ترقی دی اے مگر اس سلسلے وچ کوئی قابلِ اعتماد اعدادوشمار نئيں ملدے۔ البتہ افغانستان توں باہر رہنے والے افغانیاں نے ہن کچھ سرمایہ کاری شروع دی اے مثلاً 2005ء وچ دبئی دے اک افغانی خاندان نے ڈھائی کروڑ ڈالر توں کوکا کولا دا اک پلانٹ افغانستان وچ لگایا اے۔ افغانستان نوں حالے غیر ملکی امداد اُتے انحصار کرنا پڑدا اے اور2006ء وچ زرِ مبادلہ دے بیرونی ذخائر صرف پنجاہ کروڑ امریکی ڈالر دے لگ بھگ سن ۔ افراطِ زر افغانستان دا اک بنیادی مسئلہ رہیا اے تے افغانی روپیہ دی قیمت وی مسلسل ڈگدی رہی اے مگر ہن حالات کچھ بہتر نيں۔ 2003ء دے بعد 14 نويں بنک وی کھلے نيں جنہاں وچ کئی غیر ملکی بنک وی شامل نيں۔ کابل دی ترقی دے لئی وی نو ارب امریکا ڈالر مہیا کیتے گئے نيں۔ افغانستان کئی بین الاقوامی ادارےآں دا رکن اے تے حال ہی وچ سارک (SAARC) دا رکن وی بنا اے۔ اک اہم پیش رفت قدرتی گیس دی دریافت اے جس دا استعمال تے فروخت وڈے پیمانے اُتے شروع ہونے دی امید اے۔
انتظامی تقسیم
[سودھو]افغانستان وچ صوبے نوں ولایت کہندے نيں ۔ افغانستان نوں کل چونتیس ولایتاں وچ تقسیم کيتا گیا اے ۔ جیہنں دے ناں تھلے دتے گئے نيں ۔
افغانستان 34 صوبیاں چ جناں نوں ولائیت کیا گیا اے چ ونڈیا ہویا اے ہر صوبے دا اک راجگڑھ تے گورنر ہوندا اے۔ ایہ صوبے اگے 398 ضلعیاں چ ونڈے ہوۓ نیں۔ ہر ضلعے چ اک شہر تے اوہدے دوالے دے پنڈ آندے نیں۔
افغان صوبیاں دی لسٹ: اروزگان · بامیان · تخار · خوست · دایکنڈی · زابل · سر اے پول · سمنگان · غزنی · غور · فاریاب · لغمان · لوگڑ · نمروز · ننگرھار · نورستان · وردک · پروان · پنجشیر · قندوز · پکٹیا · کابل · پکٹیکا · کاپیسا · قندھار · بدخشاں · بدغیس · بغلان · بلخ · جوزجان · فراہ · کنڑ · ھرات · ہلمند۔
مشہور شہر
[سودھو]افغانستان دے مرکزی ادارہ برائے شماریات دے مطابق آبادی دے حساب توں 2006ء وچ افغانستان دے بارہ وڈے شہر درج ذیل نيں۔ آبادی وی انہاں دے نال دتی گئی اے۔
ثقافت
[سودھو]افغانی سبھیاچار دی تن اہم بنیاداں نيں۔ ایرانی سبھیاچار، پشتون سبھیاچار تے اسلام۔ اس وچ اسلام دا اثر سب توں زیادہ اے۔ افغانیاں دے لئی انہاں دا ملک، قبیلہ توں وفاداری، مذہب، اپنا شجرہ نسب تے سب توں ودھ کے آزادی بہت اہم نيں۔ مذہب دے نال نال شاعری تے موسیقی وی انہاں دی زندگی وچ اہمیت رکھدے نيں۔ افغانستان اک تریخ رکھدا اے جس دے نشان جابجا آثارِ قدیمہ دی صورت وچ نظر آندے نيں۔ بز کشی انہاں دا قومی کھیل اے جو پولو توں ملدا جلدا اے۔ اگرچہ تعلیم دی شرح کم اے مگر قرآن و مذہب دی تعلیم تے شاعری خصوصاً قدیم فارسی شاعری انہاں دی زندگی تے خیالات دی تشکیل وچ اہم کردار ادا کردے نيں۔ افغانستان دی سرزمین نوں قدیم زمانے وچ خراسان وی کہیا جاندا سی۔ ہن خراسان ایران دے اک حصے نوں کہیا جاندا اے مگر ایہ دونے علاقے (ایرانی تے افغانی خراسان) تاریخی طور اُتے ہمیشہ متعلق رہے نيں۔ افغانی خراسان نے وڈے اہم لوکاں نوں جنم دتا اے جنہاں نوں عام لوک عرب سمجھدے نيں۔ مثلاً امام ابو حنیفہ دے نیڑےی اجداد دا تعلق افغانستان توں سی۔ ايسے طرح بو علی سینا جسنوں اسلامی تے مغربی دنیاؤاں وچ اپنے وقت دا سب توں وڈا طبیب تے حکیم گردانا جاندا اے، دا تعلق بلخ توں سی۔ بو علی سینا دے والد نے عرب نوں ہجرت دی سی۔ مولانا رومی دی پیدائش تے تعلیم وی بلخ ہی وچ ہوئی سی۔ مشہور فلسفی ابو الحسن الفارابی دا تعلق افغانستان دے صوبہ فاریاب توں سی۔ پندرہويں صدی دے مشہور فارسی صوفی شاعر نور الدین عبد الرحمٰن جامی دا تعلق افغانستان دے صوبہ غور دے پنڈ جام توں سی۔
افغانستان دے کھانے وی لاجواب ہُندے نيں جنہاں وچوں افغانی یا کابلی پلاؤ، خمیری روٹی تے تکے کباب شاید دنیا وچ اپنی قسم دے مزیدار ترین کھاناں وچ شامل نيں جو ہور علاقےآں وچ وی مقبول نيں۔
مذہب نوں افغانستان وچ بہت اہمیت حاصل اے تے انہاں دی چار اہم چھٹیاں عیدالفطر، عیدالاضحیٰ، عاشورہ تے عید میلاد النبی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مذہبی نوعیت کيتیاں نيں۔ اس دے علاوہ افغانستان دا یومِ آزادی ( 19اگست) تے نوروز (21 مارچ) وی چھٹیاں وچ شامل نيں۔
"اسٹین" دا مطلب زمین اے۔ افغانستان افغان دا ملک اے۔ لفظ "اسٹین" کردستان تے ازبیکستان دے ناواں وچ وی استعمال ہُندا اے۔
مت
[سودھو]افغانستان دے 99٪ لوک مسلمان ناں۔ ایناں چاں 90٪ دے نیڑے سنی ناں۔ 9٪ شیعہ ناں۔ مسلماناں نال سائی سکھ پارسی ہندو تے بدھ وی ناں۔ ایتھے پہلے یہودی وی سن سواۓ اک دے سارے اسرائیل ٹر گۓ ناں۔
رہن سہن
[سودھو]بزکشی افغانستان دی دیسی کھیڈ اے۔ طالبان ویلے ایہ بند سے پر اوناں مگروں اے فیر ٹر ّئی اے۔
افغانی بولیاں
[سودھو]پشتو تے دری افغانستان دیاں سرکاری بولیاں نیں۔ ایتھے اک توں بؤتیاں بولیاں ورتنا عام اے۔ دونویں ہند یورپی بولیاں تے فارسی نال ایہناں دا گوڑا جوڑ اے۔ پشتو افغانستان دی سب توں وڈی بولی اے۔ 27% دری 50٪ پشتو 11٪ ازبک تے ترکمن بولی بولدے نیں۔ ریندے 4٪ 30 نکیاں بولیاں بولدے نیں۔
اعداد و شمار
[سودھو]نسلاں
[سودھو]نسلاً لوک پشتون، تاجک، ھزارہ، ایمک، ازبک، ترکی، بلوچی،کھوار بولی بولنے والی قوم کھو تے ہور لوک وی آباد نيں۔ ہور لوکاں وچ نورستانی، پشائی، براھوی وغیرہ شامل نيں۔
نسلی گروہ | تصویر | کتاب حقائق عالم / کانگریس لائبریری ملکی مطالعہ تخمینہ (2004–تاحال)[۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵] | کتاب حقائق عالم / کانگریس لائبریری ملکی مطالعہ تخمینہ (قبل-2004)[۲۶][۲۷][۲۸][۲۹] |
---|---|---|---|
پشتون | align=center11% | 45-50% | |
تاجک | 20% | 25% (اس وچ اک فیصد قزلباش نيں) | |
ہزارہ | 20% | 10–19% | |
ازبک | 9% | 6–8% | |
ایماق | 4% | 500000 تا 800000 | |
ترکمان | 3% | 2.5% | |
بلوچ | 2% | 100,000 | |
ہور (پاشایی، نورستانی، عرب، براہوی، پامیری، گرجر، وغیرہ) | 4% | 6.9% |
زباناں
[سودھو]افغانستان وچ %64 لوکاں دی پشتو تے %14 لوکاں دی دري مادري بولی اے تے باقی %20 فیصد لوک ازبک، ترکمن، نورستانی، بلوچی وغیرہ بولدے نيں۔[۱۹] نورستانی تے بلوچی سمیت تیس دے نیڑے علاقائی زباناں نيں جو چار فی صد دے نیڑے لوک بولدے نيں۔ جنگ تے ہجرت دی وجہ توں افغانی ہن اردو وی بخوبی سمجھدے نيں۔ ایہ اک ایسا ملک اے جس وچ دو یا زیادہ زباناں جاننا اک عام گل اے۔ پشتو بولنے والے لوکاں دے علاقے زیادہ تر پاکستانی سرحد توں نیڑے نيں۔ یعنی ملک دے جنوب مشرق تے جنوب وچ نيں۔
مذہب
[سودھو]99 فیصد افغان مسلمان اے، باقی 1 فیصد غیر مسلم اے۔
افغانستان دے %99 لوک مسلمان نيں جنہاں وچ سنی مسلماناں دی اکثریت اے۔ اک لکھ دے نیڑے ہندو تے سکھ وی نيں جو کابل، قندھار تے جلال آباد نال تعلق رکھدے نيں۔[۳۱]
افغانستان تصویراں وچ
[سودھو]-
مزار شریف دی مشہور مسجد
-
ھرات دی اہم شاہراہ
-
ھریرود (دریا)۔ ایتھے مینارِ جام وی نظر آ رہیا اے
-
ھریرود (دریا) دے کنارے مینارِ جام
-
مزار شریف دی نیلی مسجد دے نقش و نگار
-
مسجد جمعہ۔ ھرات
تصویر نوں وڈا کرنے دے لئی اس اُتے کلک کرن۔
صحت تے پڑھائی
[سودھو]ہیومن ڈیویلپمنٹ انڈیکس دے نیڑے افغانستان ترقی چ پچھے رہ جان والے دیساں چ 15ویں نمبر تے اے۔ ہر ادے کنٹے مگروں ایتھے بچے جمدیاں اک زنانی مر جاندی اے۔ 2010 وچ ایتھے دی جیون آس 49.72 ورے سی۔ ایتھے دس لکھ توں ودھ لوکاں دے انگ پورے نہیں۔
لڑائی باجوں افغانستان دا پڑھائی پربندھ ٹٹ پج گیا سی۔ کرزئی سرکار نے نویں سکول تے یونیورسٹیاں بنائیاں۔ 2011 وچ 70 لکھ توں ودھ منڈے کڑیاں سکولاں وچ پڑھ رۓ سن۔ 5000 سکول بناۓ گۓ جتھے اک لکھ توں ودھ استاد پڑھاندے نیں۔ 2011 وچ ای وکھریاں یونیورسٹیاں وچ 82,000 پڑھاکو پڑھ رۓ سن۔ کابل دیس دا پڑھائی دا وڈا گڑھ اے۔ کابل قندھار، ہرات، بلخ تے ننگرہار وچ یونیورسٹیاں نیں۔
افغانستان وچ پڑھت گنتی 28% اے۔
رہتل
[سودھو]بزکشی افغانستان دا قومی کھیڈ اے۔ دنیا دے مشہور کتے افغان ہاؤنڈ دا جوڑ افغانستان توں اے۔ ایتھے 60 دے نیڑے قبیلے ریندے نیں۔
میڈیا
[سودھو]افغانستان دا پہلا اخبار سراج الاخبار 11 جنوری 1906 وچ نکلیا۔ 1920 دے دھاکے وچ کابل ریڈیو چلیا تے 1974 وچ پہلا ٹی وی سٹیشن بنیا جینوں 1996 وچ طالبان نے بند کردتا۔ 2002 وج تبدیلی آندی اے تے نویں ٹی وی چینل کھلے تے اخبار نکلے۔
آن جان
[سودھو]افغانستان وچ 53 ہوائی اڈے نیں۔ کابل ہوائی اڈھ سب توں وڈا اے جیہڑا راجگڑھ کابل وچ اے۔ قندھار ہوائی اڈھ دکھن وچ، ہرات ہوائی اڈھ لیندے ول تے مزار شریف اتر ول اے۔ آریانہ افغان ائیر لائن دیس دی ہوائی جہازاں دی کمپنی اے۔ دوجے دیساں دیاں ائیرلائناں وی ایتھے آندیاں جاندیاں نیں۔
افغانستان وچ اک نکی ریلوے لین اے جیہڑی مزار شریف تے ازبکستان دے وشکار بنائی گئی اے۔ کابل وچ 1920 دے دھاکے وچ 5 میل لمی ٹرام چلائی کئی۔
2006 تک افغانستان وچ پکی سڑک 12,350 کلومیٹر تے کچی سڑک 29,800 کلومیٹر سی جیہڑی کل 42,150 بندی اے۔ سرکاری کاغذاں وچ 731,607 گڈیاں افغانستان وچ نیں تے باہر توں دس ورے پرانی گڈی لیان تے روک اے۔ افغانستان وج گڈیاں سجے ہتھ جلدیاں نیں۔
ہیراپھیری
[سودھو]ٹرانپیرنسی انٹرنیشنل نے افغانستان نوں ہیراپھیری وچ تیجا وڈا دیس گنیا اے۔
لسٹ متعلقہ مضامین افغانستان
[سودھو]مزید دیکھیے
[سودھو]- محمود غزنوی
- احمد شاہ ابدالی
- علي بن أبي طالب البلخي
- امان اللہ خان
- امیر حبیب اللہ خان
- ملا محمد عمر
- امیر دوست محمد خان
- بچہ سقا
- فہرست افغانی صدور
- جمہوریہ افغانستان
- مملکت افغانستان
- امارت افغانستان
- جمہوری جمہوریہ افغانستان
- اسلامی ریاست افغانستان
- اسلامی امارت افغانستان
حوالے
[سودھو]- ↑ ۱.۰ ۱.۱ جیونیمز آئی ڈی: https://www.geonames.org/1149361
- ↑ "صفحہ سانچہ:نام صفحہ في خريطة الشارع المفتوحة". https://www.openstreetmap.org/relation/303427. Retrieved on ۱ اکتوبر ۲۰۲۴.
- ↑ ۳.۰ ۳.۱ ۳.۲ ۳.۳ ۳.۴ ۳.۵ ۳.۶ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html
- ↑ The World Factbook — مصنف: سینٹرل انٹیلیجنس ایجنسی — ناشر: سینٹرل انٹیلیجنس ایجنسی تے United States Government Publishing Office
- ↑ ۵.۰ ۵.۱ ۵.۲ full work available at URL: http://mjp.univ-perp.fr/constit/af2004.htm — باب: 16
- ↑ ۶.۰ ۶.۱ ۶.۲ ۶.۳ https://www.diplomatie.gouv.fr/IMG/pdf/The_Constitution_of_the_Islamic_Republic_of_Afghanistan.pdf
- ↑ Afghanistan: People and Society — اخذ شدہ بتاریخ: ۲۵ فروری ۲۰۲۱ — مصنف: سینٹرل انٹیلیجنس ایجنسی — ناشر: سینٹرل انٹیلیجنس ایجنسی تے United States Government Publishing Office
- ↑ ۸.۰ ۸.۱ ۸.۲ ۸.۳ ۸.۴ ۸.۵ ۸.۶ ۸.۷ ناشر: World Bank Open Data
- ↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
- ↑ https://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS
- ↑ /f/ ف /p/ پ۔ [b] /p/; [v] /f/ ۔
- ↑ "Afghanistan | history – geography" (in en). Encyclopedia Britannica. https://www.britannica.com/place/Afghanistan.
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےFactbook
لئی۔ - ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےSouth Asia
لئی۔ - ↑ افغانستان Archived 2009-10-31 at the وے بیک مشین، مائکروسوفٹ انکارٹا انسائیکلوپیڈیا 2006ء بزبان انگریزی
- ↑ انگریزاں دی عظیم چالبازیاں۔
- ↑ حبیب اللہ کلاکانی۔ انگریزی کتاب
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ ۱۹.۰ ۱۹.۱ ۱۹.۲ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےLoC-pdf
لئی۔ - ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ http://gulf2000.columbia.edu/images/maps/Afghanistan_Religion_lg.png
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
باہرلے جوڑ
[سودھو]وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: افغانستان |
وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: افغانستان |
سانچہ:افغانستان دے نسلی گروہ سانچہ:وسط ایشیائی ممالک سانچہ:جنوبی ایشیاء دے ممالک
|
|
|
سانچہ:ہند آریائی بولنے والے خطے
|
- مضامین جنہاں وچ انگریزی بولی دا متن شامل اے
- Pages with non-numeric formatnum arguments
- صفحات مع خاصیت P163
- صفحات مع خاصیت P242
- صفحات مع خاصیت P85
- متناسقات ویکی ڈیٹا توں ماخوذ
- مرجع جغرافي من ويكي بيانات
- صفحات مع خاصیت P610
- صفحات مع خاصیت P1589
- صفحات مع خاصیت P2046
- صفحات مع خاصیت P36
- صفحات مع خاصیت P37
- صفحات مع خاصیت P1082
- صفحات مع خاصیت P122
- صفحات مع خاصیت P35
- صفحات مع خاصیت P6
- صفحات مع خاصیت P194
- صفحات مع خاصیت P571
- صفحات مع خاصیت P3000
- صفحات مع خاصیت P1198
- صفحات مع خاصیت P38
- صفحات مع خاصیت P421
- صفحات مع خاصیت P1622
- صفحات مع خاصیت P78
- صفحات مع خاصیت P856
- صفحات مع خاصیت P297
- صفحات مع خاصیت P474
- صفحات مع ویکی ڈیٹا حوالے
- مقام نقشہ ویکی ڈیٹا توں ماخوذ
- ٹُٹے ہوئے جوڑاں آلے صفحے
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- افغانستان
- 1709ء وچ قائم ہونے والے ملک تے علاقے
- 1747ء وچ قائم ہونے والے ملک تے علاقے
- اسلامی ریاستاں
- اسلامی کانفرنس تنظیم دے ملک
- اقوام متحدہ دے رکن ملک
- ایرانی سطح مرتفع
- ایرانی ملک تے سرزمیناں
- ایشیا وچ 1709ء دیاں تاسیساں
- ایشیائی ملک
- پشتو بولی بولنے والے ملک تے علاقہ جات
- جمہوریتاں
- جنوب ایشیائی ملک
- زمین بند ملک
- غیر ترقی یافیہ ملک
- فارسی بولی بولنے والے ملک تے علاقہ جات
- مسلم اکثریتی ملک
- مشرق وسطی دے ملک
- وسط ایشیائی ملک
- نقشیاں نال صفحے