عبد اللہ بن سبا تے دوسرے تاریخی افسانے جلد ۱
عبدا للہ بن سبا دا افسانہ
افسانہ دی پیدائش
افسانہ دے روایاں دا سلسلہ
سیف بن عمر ۔ عبد الله بن سبا دے افسانہ نوں گڑھنے والا۔
عبد الله بن سبا دے افسانہ دی پیدائش
”هٰذه هی اسطورة ابن سَبا بإیجاز “
یہ افسانہ عبد الله بن سبا تے اس دی پیدائش دا خلاصہ اے۔
اک ہزار سال توں ودھ عرصہ پہلے مؤرخین نے ” ابن سبا“ دے بارے وچ قلم فرسائی کرکے اس توں تے سبائیاں (اس دے مننے والےآں) توں حیرت انگیز تے وڈے وڈے کارنامے منسوب کيتے نيں ۔ لہذا دیکھنا چاہیدا کہ
یہ ابن سبا کون اے ؟ اور
سبائی کون نيں ؟
ابن سبا نے کونسے دعوے کيتے نيں تے کیہ کارنامے انجام دتے نيں ؟
۳۱ مؤرخین نے جو کچھ ” ابن سبا “ دے بارے وچ لکھیا اے ، اس دا خلاصہ حسب ذیل اے
صنعا ، یمن دے اک یہودی نے عثمان دے زمانے وچ بظاہر اسلام قبول کيتا ، لیکن خفیہطور اُتے مسلماناں دے درمیان اختلاف و افتراق پھیلانے وچ مصروف سی تے مسلماناں دے مختلف وڈے شہراں جداں ، شام ،کوفہ ، بصرہ تے مصر دا سفر کرکے مسلماناں دے اجتماعات وچ شرکت کردا سی تے لوکاں وچ اس امر دی تبلیغ کردا سی کہ پیغمبر اسلام کےلئے وی حضرت عیسی دی طرح رجعت مخصوص اے تے ہور پیغمبراں دی طرح حضرت محمد مصطفیٰ کےلئے وی اک وصی اے تے اوہ حضرت علی علیہ السلام نيں اوہ خاتم الاوصیاء نيں جداں کہ حضرت محمد خاتم الانبیاء نيں ۔ عثمان نے اس وصی دے حق نوں غصب کرکے اس اُتے ظلم کيتا اے ، لہذا شورش تے بغاوت کرکے اس حق نوں کھو لینا چاہیدا ۔
مؤرخاں نے اس داستان دے ہیرو دا ناں ” عبد الله بن سبا “ تے اس دا لقب ” ابن امة السوداء “ (سیاہ کنيز دا بیٹا)رکھیا اے تے دعویٰ کيتا اے کہ ايسے عبد الله بن سبا نے اپنے مبلغین نوں اسلامی ملکاں دے مختلف شہراں وچ بھیج کر انھاں حکم دتا سی کہ امر بالمعروف تے نہی عن المنکر کے بہانے، وقت دے حاکماں نوں کمزور بناداں ، نتیجہ دے طور اُتے مسلماناں دی اک وڈی جماعت اس دی گرویدہ بن گئی تے انہاں نے اس دے پروگرام اُتے عمل کيتا ،حتی ابوذر، عمار بن یاسر تے عبدا لرحمان بن عدیس جداں پیغمبر دے بزرگ صحابی تے مالک اشتر جداں بزرگ تابعین تے مسلماناں دے ہور سرداراں نوں وی انہاں وچ شمار کيتا اے ۔
کہندے نيں کہ سبائی جتھے کدرے وی ہُندے سن ، اپنے قائد دے پروگرام نوں اگے ودھانے دی غرض توں لوکاں نوں علاقہ دے گورنراں دے خلاف بغاوت اُتے اکساندے سن او روقت دے حکام دے خلاف بیانات تے اعلانیہ لکھ کے مختلف شہراں وچ گھلدے سن ۔ اس تبلیغات دے نتیجہ وچ لوکاں دی اک جماعت مشتعل ہوکے مدینہ ک طرف بڑھی تے عثمان نوں انہاں دے گھر وچ محاصرہ کرکے انھاں قتل کر ڈالیا ۔ کہ سب کم سبائیاں دی قیادت وچ تے انھاں دے ہتھوں توں انجام پاندے سن ۔
اس دے علاوہ کہندے نيں کہ جدوں مسلماناں نے علی علیہ السلام دی بیعت کيتی تے عائشہ، عثمان دی خونخواہی دے لئی طلحہ و زیبر دے ہمراہ، راہی بصرہ ہوئی تاں شہر بصرہ دے باہر علی علیہ السلام تے عائشہ دی سپاہ دے سرداراں ، طلحہ و زبیر دے درمیان گفت و شنید ہوئی ۔ سبائی جان گئے کہ جے انہاں وچ مفاہمت ہوجائے تاں قتل عثمان دے اصلی مجرم ، جو سبائی سن ، ننگے ہوکے گرفتار ہوجاواں گے ۔ اس لئی انہاں نے راتوں رات ایہ فیصلہ کيتا کہ ہر حیلہ و سازش نال جنگ کيتی اگ کوبھڑکا داں ۔
۳۲ اس فیصلہ دے تحت خفیہ طور اُتے انہاں کاہی اک گروہ علی علیہ السلام دے لشکر وچ تے اک گروہ طلحہ و زبیر دے لشکر وچ گھس گیا ۔ جدوں دونے لشکر صلح کيتی امید وچ سوئے ہوئے سن تاں ، علی علیہ السلام دے لشکر وچ شامل ہوئے گروہ نے مقابل دے لشکر اُتے تیر اندازی دی تے دوسرے لشکر وچ موجود گروہ نے علی علیہ السلام دے لشکر اُتے تیر اندازی دی ۔ نتیجہ دے طور اُتے دونے فوجاں وچ اک دوسرے دے خلاف بدگمانی تے بے اعتمادی پید اہوگئی جس دے نتیجہ وچ جنگ بھڑک اٹھی ۔
کہندے نيں کہ اس بنا اُتے بصرہ دی جنگ ، جو جنگ جمل توں معروف اے چھڑ گئی ورنہ دونے لشکراں دے سپہ سالاراں وچوں کوئی اک وی اس جنگ کےلئے آمادہ نہ سی تے اوہ ایہ نئيں جاندے سن کہ اس جنگ دا اصلی عامل کون سی۔
اس افسانہ ساز نے داستان نوں ایتھے اُتے ختم کيتا اے تے سبائیاں دی سرنوشت دے بارے وچ کوئی اشارہ نئيں کيتا اے ۔
یہ سی ” سبائیاں “ دے افسانہ دا اک خلاصہ ، ہن اسيں اس دی بنیاد اُتے بحث کرنے توں پہلے مناسب سمجھدے نيں کہ ” سبائیاں “ وچ شمار کيتے گئے بزرگاں وچوں بعض دے بارے وچ جانکاری حاصل کرن
۱ ۔ ابوذر
۲ ۔ عمار بن یاسر
۳ ۔ عبد الرحمان بن عدیس
۴ ۔ صعصعہ بن صوحان
۵ ۔ محمد بن ابی حذیفہ
٦ ۔ محمد بن ابی بکر ، خلیفہ اول دے بیٹے ۔
٧ ۔ مالک اشتر
۳۳ ۱ابوذر
ان دا ناں جندب بن جنادہ غفاری سی ، اوہ اسلام لیانے وچ سبقت حاصل کرنے والے پہلے چار افراد وچ چوتھے شخص سن ، اوہ جاہلیت دے زمانے وچ وی خدا پرست سن تے بت پرستی نوں ترک کرچکے سن ، جدوں انہاں نے اسلام قبول کيتا تاں مکہ مکرمہ وچ بیت الله الحرام دے اندر اپنے اسلام دا اظہار کيتا اس لئی قریش دے بعض سرداراں نے انھاں پھڑ کر اس قدر انہاں دی پٹائی دی کہ اوہ لہو لہان ہوکے زمین اُتے بیہوش گر پئے، اوہ اسنوں مردہ سمجھ کر چھڈ کے چلے گئے ، ہوش وچ آنے دے بعد اوہ پیغمبر خدا دے حکم توں واپس اپنے قبیلہ وچ چلے گئے تے بدر و احد دے غزوات دے اختتام تک اوتھے مقیم رہے ۔
اس دے بعد مدینہ آئے او رآنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہوئے ۔ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے بعد انھاں شام بھیجیا گیا ، لیکن عثمان دے زمانے وچ معاویہ نے انہاں دے بارے وچ خلیفہ دے ایتھے شکایت کیتی تے عثمان نے انھاں مکہ و مدینہ دے درمیان ”ربذہ “ ناں دی اک جگہ اُتے جلا وطن کردیاا ور آپ ۳۲ ھ وچ اوتھے اُتے وفات پاگئے ۔
ابوذر دی مدح و ستائش وچ رسول خد ا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بہت ساریاں احادیث موجود نيں من جملہ آپ نے فرمایا:
”مَا اظلّت الخضراء و لا اقلّت الغبراء علی ذی لهجة اصدق من ابی ذر “
آسمان تے زمین نے ابوذر جداں راستگو شخص نوں نئيں دیکھیا اے (۱)
____________________
۱۔ ابو ذر دی تشریح ، طبقات ابن سعد، ج ۴ ص ا۱٦ ۔ ۱٧۱، مسند احمد، ج ۲/ ۱٦۳و ۱٧۵، ۲٦۳، ج۵/ ۱۴٧ و ۱۵۵، ۱۵۹، ۱٦۵، ۱٦٦، ۱٧۲، ۱٧۴، ۳۵۱، ۳۵٦، و ج ٦/ ۴۴۲، تے صحیح بخاری و صحیح ترمذی تے صحیح مسلم کتاب مناقب وچ ملاحظہ ہوئے۔
۳۴ ۲ عمار بن یاسر
ان دی کنیت ابو یقظان سی تے قبیلہ بنی ثعلبہ نال تعلق رکھدے سن، انہاں دی والدہ دا ناں سمیہ سی ، انہاں دا بنی مخزوم دے نال معاہدہ سی۔
عمار تے انہاں دے والدین اسلام دے سابقین وچوں سن ، اوہ ستويں شخص سن جس نے اپنے اسلام قبول کرنے دا اعلان کيتا ، عمار دے والد تے والدہ نے اسلام قبول کرنے دے جرم وچ قریش دی طرف توں دتی گئےں جسمانی اذیتاں دا تاب نہ لیا کے جان دیدی اے۔
رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی طرف توں عمار دی ستائش وچ کئی صحیح احادیث روایت ہوئیاں نيں ، من جملہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:
عمار دی سرشت ایمان توں لبریز اے (۱) ۔
انہاں نے جنگِ جمل تے صفین وچ حضرت علی علیہ السلام دی رکاب وچ شرکت کيتی اے تے جمعرات ۹ صفر ۳٧ ھ نوں ۹۳ سال دی عمر وچ شہید ہوئے نيں ۔(۲)
____________________
۱۔”ان عماراً ملیء ایماناً الی مشاشه “
۲۔ ملاحظہ ہوئے : مروج الذہب ، مسعودی، ج /۲۱ ۔ ۲۲، طبعی و ابن اثیر وچ حوادث سال ۳٦ ۔ ۳٧ ھ ، انساب الاشراف بلاذری، ج۵ ، ص ۴۸ ۔ ۸۸ ، طبقات ابن سعد، ج ۳، ق ۱ ، ۱٦٦۔ ۱۸۹، مسند احمد، ج ۱/ ۹۹ و ۱۲۳، ۱۲۵، ۱۳۰، ۱۳٧، ۲۰۴، تے ج ۲/ ۱٦۱ ، ۱٦۳، ۲۰٦، و ج ۳/ ۵،۲۲، ۲۸ ۔
۳۵ ۳ محمد بن ابی حذیفہ
ان دی کنیت ابو القاسم سی ۔ اوہ عتبہ بن ربیعہ عبشمی دے فرزند سن، انہاں دی والدہ سہلہ بنت عمرو عامریہ سن ، محمد بن ابی حذیفہ ، رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ حبشہ وچ پیدا ہوئے نيں ، انہاں دے باپ ابو حذیفہ یمامہ وچ شہید ہوئے ئے تاں عثمان نے اسنوں اپنے پاس رکھ دے اس دی تربیت دی ابن ابی حذیفہ دے بالغ ہونے تے عثمان دے خلافت دے عہدے اُتے پہنچنے دے بعد اس نے عثمان توں مصر چلے جانے دی اجازت چاہی ۔ عثمان نے وی اجازت دیدی ، جدوں مصر پہنچے تاں دوسرےآں توں زیادہ لوکاں نوں عثمان دے خلاف اکسانے اُتے معروف ہوئے ، جدوں ۳۵ ھ وچ عبدالله بن ابی سرح اپنی جگہ اُتے عقبہ بن عامرکو جانشین قرار دے کے مدینہ چلا گیا تاں محمد بن ابی حذیفہ نے اس دے خلاف بغاوت دی تے عقبہ بن عامر نوں مصر توں کڈ باہر کيتا اس طرح مصر دے لوکاں نے محمد بن ابی حذیفہ دی بیعت کيتی تے عبد الله بن ابی سرح نوں مصر توں واپس آنے نہ دتا ، اس دے بعد محمد بن ابی حذیفہ نے عبد الرحمان بن عدیس نوں چھ سو سپاہیاں دی قیادت وچ عثمان توں لڑنے دے لئی مدینہ روانہ کيتا ، جدوں حضرت علی علیہ السلام خلیفہ ہوئے تاں آپ نے محمد بن ابی حذیفہ نوں مصر دی حکمرانی اُتے بدستور برقرار رکھیا ، اوہ اس وقت تک مصر دے حاکم رہے جدوں معاویہ صفین دی طرف جاندے ہوئے محمد بن ابی حذیفہ دی طرف ودھیا، محمد مصر توں باہر آئے تے معاویہ نوں ” قسطاط “ وچ داخل ہونے توں روکیا، آخر دا ر نوبت صلح اُتے پہنچی تے طے ایہ پایا کہ محمد بن ابی حذیفہ تِیہہ افراد من جملہ عبد الرحمان بن عدیس دے ہمراہ مصر توں خارج ہوجاواں او رمعاویہ دی طرف توں انھاں کسی قسم دا نقصان نئيں پہنچایا جائے گا، لیکن انہاں دے مصر توں خارج ہونے دے بعد معاویہ نے انھاں مکر و فریب توں گرفتار کرکے دمشق دے زندان وچ مقید کر ڈالاکچھ مدت دے بعد معاویہ دے غلام ” رشدین“ نے محمد بن ابی حذیفہ نوں قتل کر ڈالیا ،
۳٦ محمد بن ابی حذیفہ انہاں افراد وچوں اک سن جنہاں نوں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کےصحابی ہونے دا شرف حاصل ہويا تھا(۱)
۴ عبد الرحمان بن عدیس بلوی
وہ صاحب بیعت شجرہ سن ۔ مصر دی فتح وچ شریک سن تے اوتھے اُتے اک زمین نوں آبادکرکے اس دے مالک بن گئے سن ، مصر توں عثمان دے خلاف لڑنے دے لئی روانہ ہوئے لشکر دی سرپرستی تے کمانڈری انہاں دے ذمہ سی، معاویہ نے محمد بن ابی حذیفہ توں صلح دا عہد و پیمان بنھن دے بعد مکرو فریب توں عبد الرحمان بن عدیس نوں پھڑ کر فلسطین دے اک جیل وچ ڈالدتا، ۳٦ ھ وچ اس نے جیل توں فرار کيتا لیکن اسنوں دوبارہ پھڑ کر قتل کردیاگیا(۲)
۵ محمد بن ابی بکر
ان دی والدہ دا ناں اسماء سی تے اوہ عمیس خثعمیہ دی بیٹی سی ، جعفر ابن ابیطالب دی شہادت دے بعد انہاں دی بیوی اسماء نے ابو بکر نال شادی کيتی سی تے حجة الودادع وچ مکہ تے مدینہ دے درمیان اک جگہ
____________________
۱۔ اصابہ ، حرف وچ ق ۱/ ج۳/ ۵۴، اسد الغابہ، ج ۴/ ص ۳۱۵، الاستیعاب ،ج ۳/ ۳۲۱۔۳۲۲۔
۲۔ اصابہ، ج ۴/ ۱٧۱ ق ۱، حرف عین ، استیعاب حرف عین دی طرف مراجعہ کری ں ۔
۳٧ پیدا ہوئے فیر ابوبکر دی وفات دے بعد حضرت علی علیہ السلام دی آغوش تربیت وچ پروان چڑھے، تے جنگ جمل وچ آنحضرت دے ہمرکاب رہے تے پیادہ لشکر دی کمانڈری وی کیتی۔
حضرت علی علیہ السلام دی حمایت وچ تلوار چلائی تے اس جنگ وچ پیدل فوج دی کمانڈر سن ۔ انہاں نے جنگ صفین وچ وی شرکت کيتی اے تے اس جنگ دے بعد امیر المؤمنین دی طرف توں مصر دے گورنر مقرر ہوئے تے ۱۵ رمضان المبارک ۳٧ ھ نوں مصر پہنچ گئے ،معاویہ نے ۳۸ ھ نوں عمرو عاص دی سرکردگی وچ مصر اُتے فوج کشی دی ، عمرو عاص نے مصر اُتے قبضہ جمانے دے بعد محمد بن ابو بکر نوں گرفتار کرکے اسنوں قتل کر ڈالیا پھران دی لاش نوں اک مردار خچر دی کھالماں ڈال کر نذر آتش کيتا(۱)
٦ صعصعہ بن سوہان عبدی
انہاں نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ اسلام قبول کيتا اے ، اوہ فصیح تقریر کرنے والا اک شخص سی انہاں نے جنگ صفین وچ حضرت علی علیہ السلام دی حمایت وچ معاویہ نال جنگ کيتی اے ، جدوں معاویہ نے کوفہ اُتے تسلط جمایا تاں صعصعہ نوں بحرین جلا وطن کردیااور انہاں نے اوتھے اُتے وفات پائی(۲)
____________________
۱۔ تریخ طبری ، سال ۳٧۔۳۸ ھ دے واقعات دے ذیل وچ ، اصابہ، ج ۳/۴۵۱ق، حرف میم ، استیعاب ،ج ۳/ ۳۲۸ و ۳۲۹ ملاحظہ ہو
۲۔ اصابہ، ج۳/ ۱۹۲ حرف ص ، استیعاب، ج۲/ ۱۸۹۔
۳۸ ٧ مالک اشتر
انہاں نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں درک کيتا اے ، تابعین دے ثقات وچ شمار ہُندے
تھے ، مالک اشتر اپنے قبیلے دے سردار سن ، چونکہ یرموک دی جنگ وچ انہاں دی اکھ زخمی ہوگئی سی اس لئی انہاں نوں ” اشتر“ لقب ملیا سی ،انہاں نے جنگ جمل تے صفین وچ حضرت علی علیہ السلام دے رکاب وچ آپ دے دشمناں نال جنگ لڑی تے نمایاں کامیابی حاصل کيتی ، ۳۸ ھ وچ حضرت علی علیہ السلام نے انھاں مصر دا گورنر مقرر کيتا ور اوہ مصر دی طرف ودھ گیے ، جدوں اوہ قلزم (بحر احمر) پہنچے تاں معاویہ دی اک سازش دے تحت انھاں زہر دتا گیا جس دے نتیجہ وچ اوہ وفات پاگئے(۱) ایہ سی صدر اسلام دے بزرگ مسلماناں دے اک گروہ دے حالات دا خلاصہ لیکن افسوس دا مقام اے کہ مؤرخین دی اک جماعت نے انھاں اک نامعلوم یہودی دی پیروی کرنے دی تہمت لگائی اے ؟!!!
اب جدوں کہ سانوں معلوم ہويا کہ عبد الله بن سبا دا افسانہ کيتاہے ، تاں ہن مناسب اے اس افسانہ دے سر چشمہ تے آغاز دی تلاش کرن توں کہ ایہ معلوم ہوئے سکے کہ اسنوں کس نے گڑھ لیا اے تے اس دے راوی کون نيں ۔
____________________
۱۔ استیعاب ، ابی بکر کے ترجمہ دے ذیل وچ ج ۳/ ۳۲٧، اصابہ ج ۳/ ۴٦۹، اور
افسانہ عبدا للہ بن سبا دے راوی
”اکثر من عشرة قرون و المؤرّخون یکتبےآں هذه القصة “
دس صدیو ں توں زیادہ عرصہ توں مورخین اس افسانہ نوں صحیح تریخ دے طورپر لکھدے چلے آئے نيں ۔
” مولف“
۳۹ بارہ صدیاں گزر گئياں کہ مؤرخین ” عبدا للہ بن سبا “ دے افسانہ نوں لکھدے چلے آ رہے نيں ۔ جِنّا وی وقت گزردا جارہاہے ، اس افسانہ نوں زیادہ توں زیادہ شہرت ملدی جارہی اے ، ایتھے تک کہ اج بوہت گھٹ ایداں دے قلم کار دکھادی دیندے نيں جنہاں نے اصحاب دے بارے وچ قلم فرسائی دی ہوئے تے اپنی تحریرات وچ ا س افسانہ نوں لکھنا بھُل گئے ہاں ! بے شک گزشتہ تے موجودہ قلم کاراں وچ ایہ فرق اے کہ قدیمی مؤلفین نے اس افسانہ نوں حدیث تے روایت دے روپ وچ لکھیا اے تے اس افسانہ نوں اپنی گڑھی ہوئی روایتاں دی صورت وچ بیان کيتا اے جدوں کہ معاصر مؤلفین نے اسنوں علمی تے تحقیقاتی رنگ توں مزین کيتا اے ۔
اس لحاظ توں جے اسيں اس موضوع دی علمی تحقیق کرنا چاواں تاں اسيں مجبور نيں پہلے اس افسانہ دے سرچشمہ تے اس دے راویاں دی زندگی دے بارے وچ ابتداء توں عصر حاضر تک چھان بین کرن توں کہ ایہ معلوم ہوسکے کہ کن لوکاں تے کن منابع دی بنا اُتے اس داستان دی روایت کيتی گئی اے اس دے بعد اصلی داستان اُتے بحث کرکے اپنا نظریہ پیش کرن ۔
۴۰ مسلمان تریخ نویساں دی نظر وچ عبدالله بن سبا دی داستان
۱ سید رشید رضا(۱)
متاخرین وچوں سید رشید رضا نے ایويں کہاہے :
” چوتھے خلیفہ علی ابن ابیطالب علیہ السلام دے ناں اُتے شیعیت ، امت محمدی وچ دینی تے سیاسی اختلاف دا آغاز سی ، پہلا شخص جس نے تشیع دے اصول گڑھے نيں ، اوہ عبد الله بن سبا نامی اک یہودی سی جس نے مکر و فریب دی بنا اُتے اسلام دا اظہار کيتا سی ۔ اوہ لوکاں نوں علی علیہ السلام دے بارے وچ غلو کرنے دی دعوت دیندا سی توں کہ اس طرح امت وچ اختلاف تے تفرقہ پھیلیا کے اسنوں تباہ و برباد کرے(۲)
سید رشید رضا اس داستان نوں اپنی کتاب دے چھیويں صفحہ تک جاری رکھدے ہوئے اس اُتے اپنا خاطر خواہ حاشیہ لگایا اے ، جدوں اسيں اس توں اس خیالی داستان دے ثبوت تے مصادر دے بارے وچ پُچھدے نيں تاں دیکھدے نيں کہ داستان نوں نقل کرنے دے بعد ایويں لکھاہے :
” جے کوئی تریخ ابن اثیر دی تیسری جلد دے صفحہ ۹۵ ۔ ۱۰۳ اُتے جنگ جمل دے واقعہ کی
____________________
۱۔ متولد ۱۳٦۵ھ
۲۔ سید رشید رضا دی الشیعہ و السنة ،ص ٦۔۴۔
۴۱ خبر دا مطالعہ کرے تاں اسنوں بخوبی معلوم ہوئے گا کہ ” سبائیاں “ نے کس حد تک اختلاف اندازی دی اے تے نہایت ذہانت تے چالاکی توں اپنی مہارت دا اظہار کيتا اے تے صلح کيتی راہ وچ کِنّی روکاوٹاں پائی نيں ، اس بنا اُتے معلوم ہُندا اے کہ سید رشید رضا نے اس داستان نوں ” تریخ ابن اثیر “ اُتے بھروسہ کرکے نقل کيتا اے ۔
۲ ابو الفدء
ابو الفداء جس نے ٧۳۲ ھ وچ وفات پائی اے ، ” المختصر “ نامی اپنی تریخ وچ چند دوسری غیر صحیح داستاناں دے نال ضمیمہ کرکے اپنی کتاب دے دیباچہ وچ اس داستان دے اک حصہ نوں ایويں لکھیا اے :
” ميں نے اس کتاب نوں شیخ عز الدین علی معروف بہ ابن اثیر جزری دی تالیف ’ ’ تریخ کامل “ توں لیا اے تے ابن اثیر دے مطالب نوں خلاصہ دے طورپرميں نے اپنی اِس کتاب وچ درج کيتا اے “
۳ ابن اثیر
ابن اثیر وفات ٦۳۰ ھ ئنے اس داستان نوں ۳۰ ۔ ۳٦ ء دے حوادث دے ضمن وچ مکمل طور اُتے نقل کيتا اے، لیکن اس گل کيتی طرف کسی قسم دا اشارہ نئيں کيتا اے کہ اس نے اس داستان نوں کس مآخذ توں نقل کيتا اے ، صرف کتاب دے دیباجہ وچ (۱)
____________________
۱۔ صفحہ ۵ ،طبع مصر ۱۳۴۸ھ ۔
۴۲ جس دا پورا ناں ” الکامل فی التریخ “ ذکر کيتا اے لکھیا اے :
” ميں نے اس کتاب دے مطالب نوں ابتداء وچ امام ابو جعفر محمد طبری دی تالیف ” تریخ الامم و الملوک “ توں نقل کيتا اے ، کیونجے اوہ تنہا کتاب اے جو عام لوکاں دی نظراں وچ قابل اعتماد اے تے جے کدی کوئی اختلاف پیدا ہوجائے تاں اس اختلاف نوں دور کرنے دے لئی اس کتاب دی طرف رجوع کيتا جاندا اے ، لہذا ميں نے وی اس کتاب دی روایتاں نوں کسی دخل و تصرف دے بغیر من و عن نقل کيتا اے ، فرق صرف اِنّا اے کہ اس نے اکثر واقعات دے بارے وچ متعد روایتاں ذکر کيتی نيں لیکن ميں نے انہاں تمام روایتاں دے مطالب نوں جمع کرکے اک جگہ بیان کيتا اے ، نتیجہ دے طور اُتے جو کچھ اس نے اک واقعہ دے بارے وچ نقل کيتا اے تے اسنوں مختلف مآخذ دے حوالہ توں بیان کيتا اے ، ميں نے اُسنوں اک روایت کيتی شکلماں ذکر کيتا اے “
ایتھے تک کہ کہندا اے :
” لیکن اصحاب رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اختلافات دے بارے وچ جو کچھ سی اسنوں ميں نے مذکورہ تریخ توں من و عن نقل کرکے درج کيتا اے تے اس وچ کِسے قسم دا تصرف نئيں کيتا اے ، صرف مطالب دی وضاحت کيتی اے یا لوک دے ناں ذکر کيتے نيں تے یا خلاصہ دے طور اُتے انہاں دی تشریح اس طرح دی اے کہ کسی صحابی دی بے احترامی نہ ہو“
اس لحاظ توں ابن اثیر، (جس توں ابو الفداء تے سید رشید رضا نے نقل کيتا اے )نے اس داستان نوں تریخ طبری توں نقل کيتا اے چونکہ ایہ داستاناں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب دے درمیان رونما ہوئے حوادث دی تفصیلات توں مربوط جعل دی گئیاں نيں ، لہذ اابن اثیر دے کہنے دے مطابق اس نے طبری دے نقل کردہ مطالب اُتے کسی چیز دا وادھا نئيں کيتا اے ۔
۴ ابن کثیر
ابن کثیر ---(وفات ٧٧۴ ھ)نے وی اس داستان نوں اپنی تریخ ” البدایة و النہایة “ دی ستويں جلد وچ طبری توں نقل کيتا اے تے اس کتاب دے صفحہ ۱٦٧ وچ لکھاہے :
سیف بن عمر نے کہیا اے کہ عثمان دے خلافمختلف پارٹیاں دی بغاوت دا سبب ایہ سی کہ ” عبدا للہ بن سبا “ نامی اک شخص نے ظاہری طور اُتے اسلام لیانے دے بعد مصر وچ جاکے خود کچھ عقائد تے تعلیمات گڑھ کر اوتھے دے لوکاں وچ انہاں عقائد نوں پھیلای“
۴۳ اس دے بعد عبداللہ بن سبا نے مربوط داستاناں نوں تمام خصوصیات دے نال اپنی کتاب دے صفحہ نمبر ۲۴٦ تک نقل کردا اے تے اس دے بعد لکھدا اے :
” ایہ اس دا اک خلاصہ اے جو کچھ ابو جعفر بن جریر طبری نے نقل کيتا اے “۔
اس لئی معلوم ہُندا اے کہ اس نے وی مذکورہ داستان نوں ” تریخ طبری “ توں نقل کيتا اے ۔
۵ ابن خلدون
عبد الرحمان بن محمد بن خلدون نے وی ” المبتداء و الخبر “ نامی اپنی تریخ وچ ابن اثیر تے ابن کثیر دے ہی طریقہ کار نوں اپناتے ہوئے عبداللہ بن سبا دی داستان نوں قتل عثمان تے جنگ جمل دے واقعہ وچ ذکر کيتا اے فیر ايسے کتاب دی جلد(۲) صفحہ ۴۲۵ وچ جنگ جمل دا واقعہ درج کرنے دے بعد لکھیا اے :
یہ اے جنگ جمل دا واقعہ جسنوں ميں نے خلاصہ دے طور اُتے ابو جعفر طبری دی کتاب توں نقل کيتا اے، طبری اس لحاظ توں قابل اعتماد اے کہ اوہ باوثوق اے تے اس دی کتاب ، ابن قتیبہ تے دوسرے مؤرخین دے ایتھے موجود مطالب دی نسبت صحیح و سالم اے “
اور صفحہ نمبر ۴۵٧ اُتے لکھاہے :
ميں نے جو کچھ اس کتاب وچ اسلامی خلافت دے موضوع، مرتداں دے بارے وچ فتوحات ، جنگاں تے اس دے بعد مسلماناں دے اتحاد و اجتماع (امام حسن تے معاویہ دے درمیان صلح) دے بارے وچ درج کيتا اے ، اوہ سب امام ابو جعفر طبری دی عظیم تریخ توں خلاصہ دے طور اُتے نقل کيتا اے ، چونکہ ایہ تریخ ہور تواریخ دی نسبت قابل اعتمادہے تے ا سماں ا یسے مطالب درج کرنے توں پرہیز کيتا گیا اے جو اس امت دے بزرگاں ، اصحاب تے تابعین دی بے احترامی دا سبب بنیاں “
۴۴ ٦ فرید وجدی
فرید وجدی نے وی اپنے” دائرة المعارف “ وچ لغت ” عثم “ ، جنگ جمل تے حضرت علی ابن ابیطالب علیہ السلام دے حالات بیان کرنے دے ضمن وچ انہاں داستاناں وچوں بعض دا ذکر کيتا اے تے ايسے کتاب دے صفحہ ۱٦۰ ، ۱٦۸ ، تے ۱٦۹ وچ اشارہ کيتا اے کہ اس دا مآخذ ” تریخ طبری “ اے ۔
٧ بستانی
بستانی(وفات ۱۳۰۰ ھ)نے عبدا لله ابن سبا دی داستان نوں ”تریخ ابن کثیر “ توں نقل کرکے اپنے دائرة المعارف وچ مادہ ” عبد اللہ “ دے تحت ذکر کيتا اے تے ” خطط مقریزی “(۱) دے بیان دا خلاصہ بیان کردے ہوئے اپنی گل تمام دی اے ۔
۸ احمد امین
عصر حاضر دے مصنفاں ، جوتاریخی حوادث نوں تجزیہ و تحلیل دے طریقے توں لکھنا چاہندے نيں تے ہر حادثہ دے سرچشمہ اُتے نظر رکھدے نيں ، انہاں وچوں اک احمد امین مصری نيں ۔جنھاں نے ” فجر الاسلام “ نامی اپنی کتاب وچ ایرانیاں تے اسلام اُتے انہاں دے اثر انداز ہونے دے بارے وچ بحث کردے ہوئے اس دے صفحہ نمبر ۱۰۹ توں ۱۱۱ تک ” مسلمانون اُتے زرتشت عقائد و افکار دے اثرات “ دے باب وچ ” مزدک “ کے
____________________
۱۔ ایہ احمد بن علی مقریزی وفات ۸۴۸ ھ اے
۴۵ بارے وچ بیان کيتا اے ۔ اس سلسلے وچ انہاں دی گل دا خلاصہ حسب ذیل اے (۱) ” مزدک دی اہم دعوت اس دا اشتراکی نظام مقصد سی ، مزدک کہندا تھا
” لوک مساوی طور اُتے دنیا وچ آئے نيں تے انھاں مساوی زندگی بسر کرنی چاہیدا ، اہم ترین چیز جس وچ لوکاں نوں مساوات دا لحاظ رکھنا چاہیدا ، دولت تے عورت اے ، کیونجے ایہی دو چیزاں لوکاں دے درمیان دشمنی تے جنگ دا سبب بندیاں نيں ، لہذا لوکاں نوں انہاں دو چیزاں وچ اک دوسرے دا شریک ہونا چاہیدا توں کہ دشمنی نوں جڑ توں اکھاڑ پھینکا جائے “
وہ دولتمنداں دی دولت نوں محتاجاں تے فقیراں وچ تقسیم کرنا واجب جاندا سی ، لہذا حاجتمنداں نے فرصت نوں غنیمت سمجھدے ہوئے اس دے اس اعتقاد توں فائدہ اٹھاندے ہوئے اس دی حمایت دی تے اس طرح اوہ اس قدر قوی ہوگیا کہ کوئی اس دی مخالفت کيتی جرات نئيں کرسکدا سی ، لوکاں دے گھراں اُتے حملہ کرکے انہاں دے مال و ناموس نوں پرت لیندا سی ، اس طرح ایداں دے حالات رونما ہوئے کہ نہ کوئی باپ اپنے بیٹے نوں پہچان سکدا سی تے نہ بیٹا باپ نوں جاندا سی تے نہ کسی دی دولت باقی رہی سی “
اس دے بعد احمد امین لکھدے نيں کہ ایہ دین اسلام دے پھیلنے دے زمانے تے بنی امیہ دی خلافت دے آخری ایام تک ایران دے بعض دیہاتی باشندےآں وچ موجود سی ۔
اس مطلب نوں بیان کرنے دے بعد لکھدے نيں :
____________________
۱۔ احمد امین توں پہلے رشید رضا نے اپنی کتاب ” الشیعہ و السنة “ وچ ایہی گل کہی اے ۔
۴٦ ” اسيں مالی امور دے سلسلے وچ ا بوذر دے نظریہ تے مزدک دے نظریہ وچ شباہت پاندے نيں ، کیونجے طبری کہندا اے ابوذر نے شام وچ انقلاب کرکے ایہ نعرہ بلند کيتا سی کہ ” اے دولتمندو حاجتمنداں دی مدد و یاری کرو“ تے ایہ کہندا سی : <اَلَّذِینَ یکنزون الذهب و الفضة و لا ینفقونها فی سبیل الله فبشّرهم بعذابٍ الیم >(۱)
اس نعرہ نوں اس قدر دہرایا کہ تنگدستےآں نے اسنوں اپنا منشور قرارد یا تے مساوات نوں ثروتمنداں اُتے واجب سمجھنے لگے ، ایتھے تک کہ دولتمنداں نے تنگ آکے شکایت کیتی تے معاویہ نے اس ڈر توں کہ کدرے ابوذر شام دے لوکاں نوں اس دے خلاف بغاوت اُتے نہ اکسائےں ، اسنوں عثمان دے پاس مدینہ بھیج دتا۔
عثمان نے ابو ذر توں پُچھیا : کیوں لوک تیری بولی درازی اُتے تیرے توں شکایت کردے نيں ؟ ابوذر نے جواب وچ کہیا : دولتمند سزاوار نئيں نيں کہ اوہ اپنے مال نوں جمع کرن !
اس توں معلوم ہُندا اے کہ مال تے دولت دے بارے وچ ابوذر دا طرز تفکر مزدک دے نظریہ توں بہت نزدیک سی ایتھے اُتے ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ ابوذر نے نظریہ کتھے توں سکھیا سی؟
ہم اس سوال دے جواب نوں طبری دی تحریر وچ پاندے نيں جدوں اوہ ایہ کہندا اے : ابن سوداء عبداللہ بن سبا نے ابوذر نال ملاقات کرکے اسنوں ایسا کرنے اُتے مجبور کيتا اے ، البتہ عبداللہ بن سبا ابود رداء تے عبادہ بن صامت(۲) دے پاس وی گیا سی لیکن اوہ اس دے فریب وچ نئيں آئے سن ، حتی عبادة بن
____________________
۱۔ مال و دولت نوں جمع کرکے راہ خدا وچ خرچ نہ کرنے والو ں نوں خبردار کرو کہ انہاں دی پیشانی تے پہلو نوں داغ کرنے دے لئی اوزار آمادہ اے ۔
۲۔ایہ دونو ں پیغمبر خدا دے اصحاب نيں ، اس کتاب دے آخر وچ انہاں دے حالات اُتے روشنی پائی جائے گی۔
۴٧ صامت نے ابن سوداء دے گریبان پھڑ کر اسنوں معاویہ دے پاس لے گیا تے معاویہ توں کہیا: خدا دی قسم ایہ اوہ شخص اے جس نے ابوذر نوں تیرے خلاف اکسایا اے (۱)
اس دے بعد احمد امین بیان نوں اس طرح جاری رکھدے ہوئے لکھدے نيں :
ہم جاندے نيں کہ عبداللہ بن سبا صنعاء دا رہنے و الا اک یہودی شخص سی ، اس نے عثمان دے زمانے وچ ظاہری طور اُتے اسلام قبول کيتا سی توں کہ اسلام نوں نابود کردے ، اس لئی اس نے مختلف شہراں وچ اپنے گمراہ کن تے مضر افکار نوں پھیلادتا جنہاں دے بارے وچ بعد وچ اسيں اشارہ کرن گے۔
چونکہ ابن سبا نے حجاز ، بصرہ ، کوفہ ، شام تے مصر جداں بوہت سارے شہراں دا سفر کيتا سی ا س لئے اس دا قوی امکان اے کہ اس نے اس طرز تفکر نوں عراق یا یمن دے مزدکیوں توں حاصل کيتا ہوئے گا تے ابوذر نے اس توں حسن نیت رکھنے دی بنا اُتے اس نظریہ نوں قبول کيتا ہوگا“
اور حاشیہ وچ لکھیا اے :
____________________
۱” تریخ طبری دا حصہ پنجم ملاحظہ ہوئے “
وہ اس بحث نوں جاری رکھدے ہوئے اپنی کتاب دے صفحہ ۱۱۲ وچ اس طرح نتیجہ اخذ کردے نيں :
” مزدک و منی اوہ سرچشمہ سن جنہاں توں رافضیاں -(شیعاں) نے اپنے عقائد اخذ کيتے نيں ، انہاں نے علی علیہ السلام تے آل علی علیہ السلام دے بارے وچ شیعاں دا عقیدہ اپنے ایرانی اسلام دے اس عقیدہ توں لیا اے جو اوہ ساسانی بادشاہاں دے بارے وچ رکھدے سن ، کیونجے اوہ پادشاہاں دی پادشاہی نوں اک قسم دا خدائی حق جاندے سن ۔
۴۸ احمد امین نے وعدہ کيتا سی کہ ” مختلف شہراں وچ انہاں گمراہ کن تے مضر عقیدےآں و و افکار نوں پھیلنے دے بارے وچ بعد وچ اشارہ کرن گے “ اوہ اس وعدہ نوں پورار کردے ہوئے اپنی کتاب دے صفحہ ۲۵۴ اُتے اسلامی فرقےآں دے بارے وچ بحث کردے ہوئے اس طرح لکھدے نيں :
عثمان دی خلافت دے آخری ایام وچ بعض گروہ مخفی طور اُتے جگہ جگہ پھیل گئے تے لوکاں نوں عثمان دا تختہ الٹنے، اس دی جگہ اُتے دوسرےآں نوں بٹھانے دی ترغیب دلانے لگے ۔
ان فرقےآں وچوں بعض فرقے علی علیہ السلام دے حق وچ پروپگنڈہ کردے سن ، انہاں دے سرغناں وچ سب توں مشہور شخص عبداللہ بن سبا سی ، جو یمن دا اک یہودی سی تے اس نے ظاہری طور اُتے اسلام قبول کيتا سی تے بصرہ ، شام و مصر دے شہراں دا دورہ کردا سی تے لوکاں توں کہندا سی : ہر پیغمبر دا اک وصی سی تے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے وصی، علی علیہ السلام نيں اس توں ودھ کے ظالم کون ہوسکدا اے جو رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وصیت اُتے عمل نہ کرے تے ا س دے وصی دے خلاف بغاوت کرے ؟ ابن سبا انہاں معروف افراد وچوں سی جس نے لوکاں نوں عثمان دے خلاف بغاوت اُتے اکسایا “
اس دے بعد صفحہ ۲۵۵ اُتے لکھدے نيں :
” ایہ اس تریخ دا خلاصہ اے جس نوں نقل کرنے اُتے وچ مجبور سی ، کیونجے مسلماناں دے سب توں وڈے تن فرقے ايسے دی بناء اُتے وجود وچ آئے نيں جو عبارت نيں ، شیعہ تے “
اپنی کتاب دے ۲٦٦ ۔ ۲٧۸ اُتے شیعاں توں مربوط فصل وچ ایداں دے مطالب نوں واضح تر صورت وچ بیان کيتا اے ۔ اوہ صفحہ ۲٧۰ اُتے رقم طراز نيں :
رجعت دے عقیدہ نوں ابن سبا نے مذہب یہود توں لیا اے کیونجے اوہ لوک اس امر دے معقتد نيں کہ الیاس پیغمبر نے آسمان دی طرف عروج کيتا اے تے اوہ واپس آئیاں گے اس عقیدہ نے شیعاں نوں ائمہ دے غائب ہونے او رمھدی منتظر دے اعتقاد رکھنے اُتے مجبور کيتا اے (۱) اپنی کتاب دے صفحہ نمبر ۲٧٦ اُتے مذکورہ مقدمات دا حسب ذیل نتیجہ اخذ کردے نيں :’ ’ حقیقت وچ تشیع ایداں دے لوکاں دی پناہ گاہ سی جو اسلام دے نال دشمنی تے کینہ رکھنے دی بناء اُتے اسنوں نابود کرنا چاہندے سن ۔ جو وی گروہ اپنے اسلام یعنی یہودی ، عیسائی تے زردشتی دین نوں اسلام وچ داخل کرنا چاہندا سی ، اس نے اہل بیت پیغمبر دی دوستی
____________________
۱۔ مؤلف نے مصری عالم شیخ محمود ابوریہ دے ناں لکھے گئے اپنے خط وچ مھدی موعود (عج) دے بارے وچ شیعو ں دے عقیدہ دے سلسلہ وچ کچھ دلائل لکھے نيں ، اس خط دا اک حصہ مذکورہ عالم دی کتاب ” اضواء علی السنة المحمدیہ “ وچ درج ہويا اے ، طبع صور لبنا ں ۱۳۸۳ ھ ء ملاحظہ ہوئے۔
۴۹ کو وسیلہ قرار دتا تے اس آڑ وچ جو وی چاہیا انجام دتا ، شیعاں نے رجعت دے عقیدہ نوں یہودیاں توں سکھیا اے (۱)
اور صفحہ ۲٧٧ پریاں تحریک کردے نيں :
ولھاوزن دا عقیدہ ایہ اے کہ تشیع ایرانیاں دے دین دی بہ نسبت ،دین یہود توں زیادہ متاثر اے تے اس دی دلیل ایہ اے کہ تشیع دا بانی عبداللہ بن سبا نامی اک یہودی شخص سی ۔“
احمد امین دے بیان دا خلاصہ ایہ اے کہ شیعاں نے رجعت تے امامت دے عقیدہ نوں عبدا للہ بن سبا توں لیاہے تے ائمہ دی عصمت تے غیبت مھدی (عج) دے عقیدہ دا سرچشمہ وی ایہی اے تے ابوذر نے جو اشتراک دی تبلیغ دی اے ایہ تبلیغات تے تعلیمات وی عبداللہ بن سبا توں سکھی اے تے ابن سبا نے وی رجعت دے عقیدہ نوں دین یہود توں لیا اے تے اشتراکی نظریہ نوں مزدک دے دین توں اخذ کيتا اے تے عبدا لله بن سبا نے ایہ کم علی علیہ السلام دے حق دے مطالبہ دی آڑ وچ انجام دتا اے تے اس طرح اسلام وچ شیعہ عقیدہ نوں ایجاد کيتا اے ، اس طرح ایتھے توں نتیجہ نکلدا اے کہ حب اہل بیت دشمنان اسلام دے لئی وسیلہ قرار پایا اے تے شیعیت دے روپ وچ یہود وغیرہ دی تعلیمات اسلام وچ داخل ہوئیاں نيں !!!
احمد امین دے انہاں تمام مفروضاں دا منبع تے دلیل ابن سبا دے افسانے نيں تے مآخذ تریخ طبری اے اس نے صرف اک جگہ اُتے ولھاوزن توں نقل کيتا اے ، اسيں ثابت کرن گے کہ ولھاوزن نے وی طبری
____________________
۱۔ کتاب ” فجر اسلام “ تے ” تریخ الاسلام السیاسی “ دنیا دی یونیورسٹیاں وچ تاریخی مآخذماں جانی جاندیاں نيں ایہ شیعہ تریخ یونیورسٹیاں وچ ایويں پڑھیا ئی جاندی اے تاں کيتاصحیح تریخ سمجھانے دا کوئی وسیلہ موجود اے ؟
۵۰ سے نقل کيتا اے ۔
اگرچہ احمد امین نے اس افسانہ نوں علمی تجزیہ و تحلیل دے طریقے اُتے پیش کيتا اے ، لیکن اس وچ ذرہ برابر شک و شبہہ نئيں کہ شیعاں دے بارے وچ انہاں دے بغض و کینہ نے انھاں انہاں مفروضاں دے سلسلہ وچ کوساں دور سُٹ دتا اے نہ کہ علمی ا ور تحقیقی روش نے
۹ حسن ابراہیم
معاصر دے مصنفاں وچوں اک ہور شخص جس نے انہاں داستاناں نوں تجزیہ و تحلیل دے نال پیش کيتا اے اوہ مصر دی یونیورسٹی دے شعبہ تار یخ اسلام دے استادپروفیسر ڈاکٹر حسن ابراہیم نيں ، انھاں نے ” تریخ الاسلام السیاسی “ نامی اپنی کتاب دے صفحہ نمبر ۳۴٧ اُتے خلافت عثمان دے آخری ایام وچ مسلماناں دے حالات دا ذکر کردے ہوئے ایويں لکھیا اے :
” ایہ ماحول مکمل طور اُتے عبد اللہ بن سبا تے اس دے پیرکاراں ،اور اس دے اثر ات قبول کر نے والےآں دا سی، رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اک دیرینہ صحابی ، ابوذر غفاری (جو تقوی اورپرہیزگاری وچ مشہور سن تے خود ائمہ حدیث دی عظیم شخصیتاں وچ شمار ہُندے سن )نے فتنہ دی اگ نوں بھڑکادتا ، اس نے صنعا دے رہنے والے اک شخص عبد اللہ بن سبا دے کيتے گئے زبردست پروپگنڈے دے اثر وچ آکے عثمان تے اس دے شام وچ مقرر کردہ گورنر معاویہ دی سیاست دی مخالفت کيتی ، عبد اللہ بن سبا اک یہودی سی جس نے اسلام قبول کرکے مختلف شہراں دا دورہ کيتا اس نے اپنے دورے نوں حجاز توں شروعکیا تے کوفہ ، شام تے مصر تک چھان ڈالیا “
۵۱ اس نے اس صفحہ دے حاشیہ اُتے تریخ طبری(۱) نوں اپنا مآخذ قرار دتا اے تے کتاب دے صفحہ نمبر ۳۴۹ اُتے ایويں لکھیا اے :
” عبداللہ بن سبا سب توں پہلا شخص اے جس نے عثمان دے خلاف عوام وچ نفرت پھیلائی تے عثمان دا تختہ الٹنے دی راہ ہموار دی “
کتاب دے حاشیہ اُتے تریخ طبری دے صفحات دی طرف چار بار اشارہ کردا اے کہ اس خبر نوں ميں نے اس توں نقل کيتا اے تے ايسے طرح داستان نوں ص ۳۵۲ تک جاری رکھدا اے تے بارہ دفعہ اس داستان دے تنہا مآخذ تریخ طبری دے صفحات دی طرف اشارہ کردا اے اس دے باوجود کہ جنگِ جمل دے بارے وچ طبری دی نقل کردہ گل نوں بیان کرنے توں گریز کردا اے ، جدوں کہ ابن سبا دونے داستاناں وچ موجود اے، تے دونے قصے اک ہی داستان اُتے مشتمل نيں تے داستان گڑھنے والا وی اک ہی شخص اے !!!
۱۰ ابن بدران
ابن بدران (وفات ۳۴٦ ھ ء) نے تریخ ابن عساکر دا خلاصہ لکھیا اے تے اس دا ناں ” رہتل ابن عساکر “ رکھاہے اس نے اپنی اس کتاب وچ اکثر روایتاں نوں راوی دا ناں لئے بغیر نقل کيتا اے ۔ اس
____________________
۱۔ طبری طبع یورپ حصہ اول صف ۲۸۵۹
۵۲ نے ابن سبا دے افسانے دے بعض حصےآں نوں نقل کيتا اے اس نے بعض جگہاں اُتے اس دے راوی سیف بن عرم دا ناں لیا اے تے بعض جگہاں اُتے راوی دا ذکر کيتے بغیر افسانہ نقل کيتا اے تے بعض مواقع اُتے سیف دی روایتاں نوں تریخ طبری توں نقل کيتا اے چنانچہ اس توں زیادہ ا بن ابیہ دے حالات بیان کردے ہوئے سیف دی روایتاں نوں اس دی کتاب توں نقل کيتا اے (۱)
لہذا معلوم ہُندا اے کہ سبائیاں دی داستان نقل کرنے وچ اسلام دے مؤرخین دا مآخذ و مدرک ” تریخ طبری “ سی۔
۱۱ سعید افغانی
سعید افغانی نے ” عائشہ و السیاسة “ نامی اپنی کتاب وچ ابن سبا دے افسانہ توں کچھ حصے، ” عثمان کااحتجاج “ ابن سبا مرموز تے خطرناک ہیرو ، سازش و دسیسہ کاری اُتے نظر “‘ دے عنوا ن دے تحت بیان کيتا اے ، اس نے اپنی کتاب دے دوسرے حصےآں وچ انہاں افسانےآں دے چند اقتباست درج کيتے نيں ۔
اس دا مآخذ ، پہلے درجہ اُتے تریخ طبری ، دوسرے درجہ اُتے تریخ ابن عساکر تے اس دی رہتل تے تیسرے درجہ اُتے تمہید ابن ابی بکر(۱) اے ، اوہ اپنی کتاب دے صفحہ نمبر ۵ اُتے طبری دے او اُتے اکثر اعتماد کرنے دا سبب ایويں بیان کردا اے :۔
ميں نے بیشتر اعتماد تریخ طبری اُتے کيتا اے ، کیونجے ایہ کتاب دوسرے تمام مصادر توں حقیقت دے نزدیک تر تے اس دا مصنف دوسرےآں توں امین تر تے اس دے بعد آنے والے ہر با اعتبارر مؤرخ نے اس اُتے اعتماد کيتا اے ۔
ميں نے اس دے الفاط وچ کِسے قسم دے رد و بدل دے بغیر اپنی کتاب وچ درج کرنے دی حتی المقدور کوشش کيتی اے ۔
____________________
۱۔ ص ۴۳ تے ۴۵ اُتے تریخ ابن عساکر ، صفحہ ۴۲ ، ۴۹، ۵۲ تے ۱۸٧ اُتے رہتل ابن عساکر توں تے صفحہ ۳۴ تے ۳۵ وچ تمہید توں استفادہ کيتا اے ۔
۵۳ غیر مسلم مؤرخین دی نظر وچ عبدللہ بن سبا دی داستاناں
۱ فان فلوٹن
وہ اک مستشرق اے اوہ اپنی کتاب ”السیاسة العربیة و الشیعة و الاسرائیلیات فی عهد بنی امیة “ ترجمہ ڈاکٹر حسن ابراہیم و محمد زکی ابراہیم طبع اول ، مصر ۱۹۳۴ ءء دے صفحہ ٧۹ اُتے شیعہ فرقہ دے بارے وچ نقل کردے ہوئے، ایويں لکھدا اے :
” امام ،سبائی ، عبداللہ بن سبا دے پیرو ، نيں ہور انہاں افراد وچ نيں جو عثمان دے پورے دو ر خلافت وچ علی علیہ السلام نوں خلافت کےلئے سزاوار جاندے سن “
اس نے اپنی کتاب دے صفحہ نمبر ۸۰ دے حاشیہ اُتے تریخ طبری نوں اپنے مآخذ و مدرک دے طور اُتے پیش کيتا اے ۔
۲ نکلسن
نکلسن اپنی کتا ب” تریخ الادب العربیّ“ طبع کمبریج دے صفحہ نمبر ۲۱۵ اُتے لکھدا اے :
” عبدا للہ بن سبا ،سبائیاں دے گروہ دا بانی اے ، اوہ یمن دے شہر صنعا دا باشندہ سی ،کہیا جاندا اے کہ اوہ یہودی سی تے عثمان دے زمانے وچ اسلام لیایا سی تے اک سیاح مبلغ سی ، مؤرخین اس دے بارے وچ ایويں کہندے نيں : اوہ ہمیشہ اک جگہ توں دوسری جگہ سفر وچ رہیا کردا سی توں کہ مسلماناں نوں گمراہ کرکے انہاں وچ اختلاف پیدا کرے ، سب توں پہلے اوہ حجاز وچ نمودار ہويا اس دے بعد بصرہ تے کوفہ اس دے بعد شام تے آخر کار مصر پہنچیا ، اوہ لوکاں نوں رجعت دے اعتقاد دی دعوت دیندا سی ، ابن سبا کہندا سی : بے شک تعجب دا مقام اے کہ کوئی شخص حضرت عیسیٰ دے فیر توں اس دنیا وچ آنے دا معتقد ہوئے لیکن حضرت محمد دی رجعت دے بارے وچ اعتقاد نہ رکھدا ہوئے جدوں کہ قرآن مجید نے اس دا واضح طور اُتے ذکر کيتا اے اس دے علاوہ ہزاراں پیغمبر آئے تے انہاں وچوں ہر اک دا اک وصی و جانشین سی ، محمد دا وی اک وصی اے جو علی علیہ السلام اے ، چونکہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم آخری پیغمبر تے خاتم الانبیاء نيں اس لئی علی علیہ السلام وی آخری وصی تے انہاں دے جانشین نيں “
اس نے وی اپنا مآخذ نوں تریخ طبری نوں قرار دے کے مذکورہ بیانات دے حاشیہ وچ اس دی وضاحت کيتی اے ۔
۵۴ ۳ اسلامی دائرة المعارف لکھنے والے مستشرقین
ہو تسمن ، ولاینسنگ ، اورنلڈ ، برونسال ، ھیونک ، شادہ ، پاسیہ ، ہارٹمان تے کیب جداں مشرق شناس استاداں دے اک گروہ دے تصنیف کردہ اسلامی دائرة المعارف وچ ایہ داستان حسب ذیل درج ہوئی اے :(۱)
____________________
۱۔ اسلامی دائرة المعارف ج۱/ ۲۹ طبع لندن
۵۵ ” جے اسيں صرف طبری اورمقریزی دی گل اُتے اکتفا کرن تاں سانوں کہنا چاہیدا کہ جنہاں چیزاں دی طرف عبد اللہ بن سبا دعوت دیندا سی ، انہاں وچ رجعت محمد وی سی اوہ کہندا سی : ہر پیغمبر دا اک جانشین اے تے علی علیہ السلام محمد دے جانشین نيں ۔ لہذا ہر مؤمن دا فرض اے کہ اپنے کردار و گفتار توں علی علیہ السلام دے حق دی حمایت کرے “ کہیا جاندا اے کہ عبد اللہ نے اس طرز تفکر دی تبلیغ کےلئے بعض افراد نوں معین کيتا سی تے خود وی انہاں وچ شامل سی، اوہ شوال ۱۵ ھ مطابق اپریل ٦۵٦ ءء وچ مصر توں مدینہ دی طرف روانہ ہوئے “
اساں ایتھے اُتے اوہ مطلب درج کيتا جسنوں مذکورہ دائرة المعارف نے طبری توں نقل کيتا اے چونکہ ایہ حوادث مقریزی توں ۸۰۰ سال پہلے رونما ہوئے نيں ، اس لئی اس طولانی فاصلہ زمان دے پیش نظر تے اس دے علاوہ مقریزی نے مآخذکا ذکر وی نئيں کيتا اے یا جس کتاب توں نقل کيتاہے اس دا ناں وی نئيں لیا اے اسلئی مقریزی دے نقل اُتے اعتبار نئيں کيتا جاسکدا اے جدوں کہ طبری اس داستان دی سند نوں اس دے راوی تک پہنچاندا اے تے اوہ خود وی مقریزی توں تقریباً پنج سو سال پہلے گذرااے، اس حالت وچ ایہ صحیح نئيں اے کہ اسيں مقریزی دی تحریر نوں تریخ طبری دے برابر قرار داں اس دے باوجود اسيں کتاب دے آخر وچ مقریزی دی روایت اُتے بحث کرن گے ۔
۴ڈوایت ، ایم، ڈونالڈسن
ڈوایت ، ایم ، ڈونالڈسن ، ‘” عقیدہ الشیعہ “ نامی اپنی کتاب دے صفحہ ۵۸ اُتے ایويں رقمطراز اے:
” قدیم روایتین سانوں اس امر دی طرف رہنمائی کردیاں نيں کہ علی علیہ السلام جس خلافت دا دعویٰ کردے سن اس دی انہاں دے حامیاں تے شیعاں دی نظر وچ صرف سیاسی اہمیت نئيں سی بلکہ اوہ اسنوں اک الہی حق سمجھدے سن تے انہاں عقائد و افکار دے پھیلانے وچ اسلام دی تریخ دے اک مرموز شخص دی ریشہ دوانیاں دا اہم رول سی ۔ کیونجے عثمان دی خلافت دے دوران عبداللہ بن سبا نامی اک شخص پیدا ہويا جس نے وسیع تعلیمات نوں پھیلانے دا اقدام کيتا ، اس نے انہاں عقائد نوں پھیلانے دے لئی اسلامی ملکاں دے شہراں دا اک طولا نی دورہ کيتا ، طبری دا کہنا اے کہ اس دا مقصد اسلام نوں نابود کرنا تھ“
۵٦ جداں کہ کتاب دے صفحہ نمبر ۵۹ دے حاشیہ توں معلوم ہُندا اے کہ ” عقیدہ الشیعہ “ نامی کتاب دے مصنف نے اس داستان نوں براہ راست طبری توں نقل نئيں کيتا اے بلکہ اس نقل وچ اس نے دو کتاباں توں وی استفادہ کيتا اے :
۱ ۔ گذشتہ اشارہ کيتے گئے مستشرقین دے دائرة المعارف دا مادہ ” عبداللہ “
۲ ۔ نیکلسن دی تالیف کردہ کتاب ” تریخ الادب العربی “ ص ۳۱۵ ۔
جداں کہ اساں اس توں پہلے وی کہیا اے کہ مذکورہ دونے کتاباں وچ جو کچھ عبداللہ بن سبا دے بارے وچ لکھیا گیا اے اوہ تریخ طبری توں نقل کيتا گیا اے ۔
۵ ولھاوزن
ولھاوزں اپنی کتاب ”الدولة العربیة و سقوطها “ دے صفحہ نمبر ۵٦ تے ۵٧ اُتے لکھدا اے :
” سبائیاں نے اسلام وچ تبدیلی ایجاد دی ، قرآن مجید دے بر عکس اعتقاد رکھدے سن کہ روح خدا نے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جسم وچ حلول کيتا اے تے انہاں دی وفات دے بعد اس روح نے علی علیہ السلام تے آل علی علیہ السلام وچ حلول کيتا اے انہاں دی نظر وچ علی علیہ السلام ، ابو بکر تے عمر دے اسيں پلہ خلیفہ نئيں سن بلکہ اوہ انہاں دوناں نوں علی علیہ السلام دا حق غصب کرنے والے جاندے سن تے انہاں دا عقیدہ ایہ سی کہ اس مقدس روح نے علی علیہ السلام دے اندر حلول کيتاہے “
۵٧ اس دے بعد لکھدا اے :
” کہیا جاندا اے کہ سبائی عبداللہ بن سبا توں منسوب سن اوہ یمن دا رہنے والا اک یہودی سی “
ولھاوزن نے ایتھے اُتے اپنے مآخذ دا ذکر نئيں کيتا اے ، لیکن اپنی کتاب دے ۳۹٦ توں ۳۹۹ تک مطلب نوں تفصیل دے نال بیان کرکے اپنے مآخذ دا وی ذکر کيتا اے تے لکھدا اے :
” سیف کہندا اے : سبائی پہلے ہی دن توں شر پسند تے بد نّیت سن ، انہاں نے عثمان کوقتل کرکے مسلماناں دے اندر افراتفری تے جنگ دے شعلے بھڑکادتے انہاں وچ اکثر لوک موالی تے غیر عرب سن ۔
سبائی عبد اللہ بن سبا دی پیروی کردے ہوئے اعتقاد رکھدے سن کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم رجعت کرن گے تے آپ اپنے اہل بیت دے بدن وچ حلول کردے نيں چونکہ علی علیہ السلام دی اولاد جو پیغمبر دی بیٹی فاطمہ توں سی ، نے اسلام اورعربی نسل توں منہ نئيں موڑا تے سبائیاں نوں مسترد کردتا اسلئی اوہ علی علیہ السلام دے دوسرے بیٹے محمد بن حنفیہ توں منسلک ہوگئے ۔
محمد دی وفات دے بعد انہاں دا بیٹا ابو ہاشم ---جو اپنے باپ دی طرح بے قدر سی ---ان دا امام بنا ، ابو ہاشم نے اپنے بعد محمد بن علی عباسی نوں اپنا وصی تے جانشین مقرر کيتا تے ایتھے توں خلافت بنی عباس وچ منتقل ہوگئی ۔ سیف دی روایت دے مطابق بنی عباس دا خروج سبائیاں دے خروج دے مانند سی ، دونے گروہاں دی دعوت دا مرکز شہر کوفہ سی ور انہاں دے پیرو ایرانی سن تے دونے گروہاں نے عرب مسلماناں دے خلاف خروج کيتا سی “
یہ انہاں مطالب دا خلاصہ سی جنہاں نوں ولھاوزن نے سیف توں نقل کردے ہوئے وضاحت دے نال دوبار اس دے ناں دی تکرار دی اے ، کتاب دے مقدمہ وچ جتھے اُتے اوہ سیف دی ستائش کردا اے اس توں معلوم ہُندا اے کہ اس نے سیف دی روایتاں نوں طبری توں نقل کيتا اے ۔
اس بناء اُتے ولھاوزن دا مآخذ وی تریخ طبری اے تے طبری دے ہی واسطہ توں اس نے اس افسانہ نوں نقل کيتا اے ۔
جداں کہ معلوم ہويا ، ا بن سبا دا افسانہ عجیب شہرت کاحامل ہويا جداں کہ مشاہدہ ہورہیا اے، کہ جنہاں نے وی اس افسانہ نوں نقل کيتا اے انہاں سب دی روایتاں بلاواسطہ یا اک یا اس توں زیادہ واسطےآں توں طبری اُتے ختم ہُندیاں نيں ۔
۵۸ وہ لوک جنہاں نے عبد اللہ بن سباکی داستان نوں ،مآخذ دا اشارہ کيتے بغیر نقل کيتا اے ۔
مؤرخین تے مصنفاں دا اک ایسا گروہ وی اے جنہاں نے نہ اپنی روایت دے مآخذ نوں لکھیا اے تے نہ اس کتاب دا ذکر کيتا اے جس توں انہاں نے روایت نقل کيتی اے ، لیکن اس دے باوجود جتھے وی اجمالی طور اُتے انہاں دیاں کتاباں دے مصادر دا ذکر آندا اے ، طبری ایسی کتاباں نظر آندیاں نيں جنہاں وچ طبری توں روایت نقل کيتی گئی اے ، جداں :
۱ میر خواند:
اس نے عبداللہ بن سبا دی داستان نوں اپنی کتاب ” روضة الصفا“ وچ درج کيتا اے ، لیکن اس دی سند تے مآخذ دا ذکر نئيں کيتا اے ۔ لیکن تحقیق و مطابقت توں معلوم ہُندا اے کہ اس نے وی اس داستان نوں طبری توں نقل کيتا اے ۔
۲ غیاث الدین
غیاث الدین فرزند میرخواند (وفات ۹۴۰ ھ) نے اپنی کتاب ” حبیب السیر “ وچ عبداللہ بن سبا دی داستان اپنے باپ دی کتاب ” روضة الصفا“ توں نقل کيتا اے لیکن اس دی سند و مآخذ دی طرف اشارہ نئيں کيتا اے ۔
عبداللہ بن سبا دی داستان دے اسناد
جداں کہ ذکر ہويا ، تریخ طبری قدیمی ترین کتاب اے جس وچ عبداللہ بن سبا دی داستاناں تفصیل دے نال بیان کيتی گئیاں نيں تے نال ہی اس داستان دے راوی نوں وی معین و مشخص کيتا گیا اے ۔ اس دے بعد لکھی جانے والی تمام کتاباں وچ ، ابن سبا دی داستان تے سبائیاں دے افسانہ نوں طبری توں نقل کيتا گیا اے ۔
۵۹
٦۰ ۱ ابن سباکی داستاناں کےلئے طبری دی سند
اب دیکھنا چاہیدا کہ طبری نے اس داستان نوں کتھے توں نقل کيتاہے ااور اس دی سند کیہ اے ؟
ابو جعفر محمد جریر طبری آملی (وفات ۳۱۰ ھ) نے سبائیاں دی داستان نوں اپنی کتاب ” تریخ الامم و الملوک “ وچ صرف سیف بن عمر تمیمی کوفی توں نقل کيتا اے ، اوہ ۳۰ ھ دے حوادث توں مربوط حصہ وچ اس طرح لکھدا اے :
” ايسے سال ، یعنی ۳۰ ھ وچ ابوذر دی معاویہ دے نال داستان تے معاویہ دا ابوذر نوں شام توں مدینہ بھیجنے دا واقعہ پیش آیا، اس سلسلے وچ بوہت سارے واقعات نقل کيتے گئے نيں ، انھاں بیان کرنے دا دل تاں نئيں چاہندا، لیکن انہاں معاملات وچ معاویہ دے لئی عذر پیش کرنے والےآں نے اس موضوع اُتے اس دی داستان نقل کيتی اے کہ ” سری بن یحییٰ“ نے اس داستان نوں میرے لئے لکھیا اے تے اس تحریر وچ ایويں کہندا اے :
” شعیب بن ابراہیم نے سیف بن عمر توں روایت کيتی اے جدوں ابن سودا شام پہنچیا تاں اس نے ابوذر نال ملاقات کيتی تے کہیا؛ اے ابوذر ! کیہ ایہ دیکھ رہے ہوئے کہ معاوایہ کیہ کررہیا اے ؟ “
اس دے بعد طبری ” ابن سبا“ دی داستان نوں صرف سیف توں نقل کردا اے تے ابوذر دے حالات دی تفصیلات نوں مندرجہ ذیل جملہ دے ذریعہ خاتمہ بخشتا اے :
دوسرےآں نے ابوذر دی جلا وطنی دی علت دے بارے وچ بہت ساریاں چیزاں لکھایاں نيں کہ جی نئيں چاہندا انھاں بیان کراں “
جب ۳۰ ۔ ۳٦ ھ دے حوادث لکھنے اُتے پہنچدا اے توعثمان دے قتل تے جنگ جمل دے ضمن وچ سبائیاں دی داستان نوں سیف توں نقل کردا اے ، سیف دے علاوہ کسی تے سند دا ذکر نئيں کردا
طبری نے اپنی تریخ وچ سیف دی روایتاں نوں مندرجہ ذیل دو سنداں وچوں کسی اک توں نقل کيتا اے :
۱ ۔ عبید اللہ بن سعد زہری نے اپنے چچا یعقوب بن ابراہیم توں تے اس نے سیف توں جنہاں روایتاں نوں طبری نے اس سند توں سیف توں نقل کيتا اے ، اوہ ایسی روایتاں نيں جنہاں نوں اس نے خود عبید اللہ توں سنی نيں تے انھاں کلمہ ” حدثنی“ یا ” حدثنا “ (یعنی” میرے لئے “ یا ساڈے لئے روایت کيتی اے )سے بیان کيتا اے :
٦۱ ۲ ۔ سری بن یحییٰ نے شعیب ابن ابراہیم توں تے اس نے سیف توں ۔
طبری نے اس سند وچ سیف دی حدیثاں نوں سیف دی دو کتاباں ” الفتوح “ او ر” الجمل “ توں مندرجہ ذیل کلمات وچوں کسی اک دے ذریعہ سرّی بن یحییٰ توں نقل کيتا اے :
۱ ۔کَتَب الیَّ ۔ یعنی سرّی بن یحییٰ نے مینوں لکھیا ۔
۲ ۔ حدثنی ، یعنی سرّی بن یحییٰ نے میرے لئے روایت کيتی اے۔
۳ ۔فی کتابه الیّ (۱) یعنی سرّی بن یحییٰ نے جو خط مینوں لکھیا اے ،اس وچ روایت کيتی اے ۔
۲ ابن سبا دی داستاناں دے لئی ابن عساکر دمشقی دی سند
طبری دے بعد ابن عساکر (وفات ۵٧۱ ھ) نے عبدا للہ بن سبا دی داستاناں نوں اپنی ايسے ۸۰ جلد اُتے مشتمل تریخ یعنی ” تریخ مدینہ دمشق “ وچ طلحہ ، عبداللہ بن سبا تے دوسرےآں دے حالات دے ضمن وچ اپنی پسند توں سیف توں نقل کيتا اے ۔ سیف دی روایتاں دے مطابق عبداللہ بن سبا دے افسانہ تے دوسری داستاناں نوں نقل کرنے دے بارے وچ ابن عساکر ،کی سند ایويں اے :
ابن عساکر نے ابو القاسم سمرقندی توں اس نے ابو الحسین نقور توں ،اس نے ابو طاہر مخلص سے
اس نے ابو بکر سیف توں ، اس نے سرّی بن یحییٰ اس نے شعیب توں تے اس نے سیف سے(۲)
____________________
۱۔ اس کلمہ توں صرف اک دفعہ روایت کيتی اے ، ملاحظہ ہوئے ج۱/ ص ۲۰۵۵ طبع یورپ، )
۲۔اخبرنا ابو القاسم السمرقندی عن ابی الحسین النقور عن ابی طاهر االمخلص عن ابی بکر بن سیف، عن السری بن یحیی عن شعیب بن ابراهیم ، عن سیف بن عمر ،
٦۲ اس طرح ابن عساکر، دی سند چار واسطےآں توں ” سری بن یحییٰ“ تک پہنچکی اے تے ”سرّی بن یحیی “ طبری دے اسنیا دا اک منبع اے جس دے بارے وچ اساں پہلے اشارہ کيتا اے۔
۳ ابن ابی بکر
محمد بن یحییٰ بن محمد اشعری مالکی -(وفات ٧۴۱ ھ) مشہور بہ ابی بکر “ نے عبد اللہ بن سبا تے سبائیاں دے افسانہ نوں اپنی کتاب ”التمهید و البیان فی مقتل عثمان بن عفان “ وچ سیف بن عمر دی کتاب ” الفتوح “ تے تریخ ابن اثیرسے نقل کيتا اے ۔
اس بناء اُتے ابن ابو بکر نے سبااور سبائیاں دے بارے وچ سیف دے افسانےآں نوں کدی سیف دی کتاب توں بلاواسطہ تے کبھیتریخ ابن اثیر توں نقل کيتا ے اس طرح معلوم ہويا کہ ابن اثیر نے وی طبری توں تے طبری نے سیفسے نقل کيتا اے۔
ایتھے تک سبائیاں دے بارے وچ سیف دے افسانو ں دے مندرجہ ذیل تن اسنیا دمعلو م ہوئے:
۱ ۔ طبری (وفات ۳۱۰ ھ) دی سند۔
۲ ۔ ابن عساکر (وفات ۵٧۱ ھ) دی سند ۔
۳ ۔ ابن ابی بکر (وفات ۴۸۱ ھ) دی سند۔
بعض مؤرخین تے مصنفاں نے مذکورہ اسناد وچوں کسی توں تے بعض نے دو توں تے سعید افغانی جداں افراد نے تِناں اسناد توں استفادہ کيتا اے ۔
٦۳ ۴ ذھبی(۱)
ابو عبد اللہ محمد بن احمد عثمان ذہبی(وفات ٧۴۸ ھ) نے اپنی کتاب ” تریخ الاسلام “(۲) وچ عبداللہ بن سبا توں مربوط بعض افسانےآں نوں نقل کيتا اے ، اس نے ابتداء وچ سیف توں ایسی دو روایتاں نقل کيتی نيں جو تریخ طبری وچ ذکر نئيں ہوئیاں نيں ۔(۳)
با وجودیکہ اوہ روایتاں افسانہ نوں مکمل طور اُتے بیان کردی اے تے اس دے بعد اس نے اپنی کتاب دے ص ۱۲۴ ۔ ۱۲۸ طبری نے مفصل طور اُتے بیاں کيتے گئے مطالب نوں خلاصہ دے طور اُتے ذکر کيتا اے ۔
مذکورہ کتاب دے مقدمہ توں معلوم ہُندا اے کہ سیف بن عمر دی کتاب ”الفتوح“ دے بعض نسخے ذہبی دے زمانے (اٹھويں صدی ہجری) تک موجوتھے تے اس دا اک نسخہ ذہبی دے پاس موجود سی اوہ وی کتاب ” التمہید “ دے مصنف ابن ابی بکر دی طرح اس توں بلاواسطہ روایتاں نقل کردا تھامن جملہ اوہ روایتاں نيں کہ اس نے سیف توں نقل کيتی نيں جو تریخ طبری وچ موجود نئيں نيں ۔
ایتھے تک بیان کيتے گئے مطالب دا خلاصہ ایہ اے کہ انہاں علماء اورمؤرخین نے عبدا للہ بن سبا دے افسانہ نوں بلا استثناء سیف بن عمر توں نقل کيتا اے، انہاں وچوں چار افراد یعنی طبری ، ابن عساکر ، ابن ابی بکر تے ذہبی نے اس افسانہ نوں بلا واسطہ سیف توں نقل کيتا اے تے باقی لوکاں نے اسنوں بالواسطہ نقل کيتا اے ۔
عبداللہ بن سبا دے افسانہ نوں گڑھنے والا سیف بن عمر
و هو:کذّاب متروک الحدیث اتّهم بالزندقة
ابن سباکے افسانہ کوگڑھنے والا جھوٹھا اے تے اس اُتے زندیقی ہونے دا الزام اے ، اس دی روایتاں ردی دی ٹوکری وچ ڈالنے دے قابل نيں
____________________
۱۔اس موضوع نوں مؤلف نے فارسی ترجمہ وچ وادھا کيتا اے۔
۲۔ ج ۲ ص ۱۲ ۔ ۱۲۸۔
۳۔ ذھبی انہاں دو روایتو ں نوں نقل کردے ہوئے ۱۲۲ ۔ ۱۲۳ اُتے یو ں لکھدا اے ؛ و قال سیف بن عمر عن عطیة عن یزید الفقعسی قال: لما خرج ابن السوداء اس دے بعد صفحہ ۱۲۳۔۱۲۴ دوسری روایت وچ یو ں بیان کردا اے و قال سیف عن مبشر و سهل ابن یوسف عن محمد بن سعد بن ابی وقاص قال: قدم عمار بن یاسر مصر
٦۴ علمائے رجال
جداں کہ اساں بیان کيتاکہ اک ہزار سال توں زیادہ عرصہ گزررہیا اے کہ سبائیاں دے افسانے علما تے دانشوراں دے بولی زد نيں انہاں افسانےآں دا سرچشمہ سیف بن عمر نامی اک شخص اے ،تمام روات انہاں قصےآں نوں اس توں نقل کردے نيں ، ہن مناسب اے کہ سیف دے بارے وچ تحقیق کيتی جائے تے حقیقت تک پہنچنے دے بعد اس دی روایتاں دی وی چھان بین کيتی جائے توں کہ معلوم ہوسکے کہ اوہ کس قدر حقیقت توں دور سی تے اس دی کيتا قدر اے ۔
سیف بن عمر کون اے ؟
سیف بن عمر قبیلہ ” اسید “ توں اے جو تمیم نامی اک وڈے خاندان دی شاخ سی ، اس لحاظ توں اسنوں ” اسید تمیمی“ کہیا جاندا اے تے بعض اوقات اسنوں ” تمیمی برجمی “ وی کہندے نيں ، برجمی ،ا براہیم توں منسوب اے کہ خاندان تمیم دے چند قبیلےآں دا ناں سی ، جنہاں نے آپس وچ مل کے عہد و پیمان کيتا سی ،
وہ شہر کوفہ دا رہنے والا سی لیکن اس توں پہلے اوہ بغداد وچ رہائش پذیر سی ، اس نے ہارون الرشید دی خلافت دے دوران ۱٧۰ ھ ء دے بعد وفات پائی اے ۔
سیف دی روایتاں
اس زمانہ دے مؤرخین دی ایہ عادت سی کہ اوہ تاریخی حوادث نوں سال دے نال نقل کردے سن ، اس لئی سیف نے وی اپنے جعل کيتے گئے افسانےآں نوں صحیح تریخ دی صورت وچ پیش کرنے دے لئی تے انھاں صداقت دا رنگ دینےدے لئی کئی حصےآں وچ تقسیم کيتا اے تے اس نے ہر حصہ دے لئی علیحدہ سند گڑھ لی اے تے اس طریقے توں اس نے مندرجہ ذیل دو کتاباں تالیف کيتی نيں :
۱ ۔ الفتوح الکبیر و الردة :: اس کتاب وچ اس نے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے نیڑے زمانہ توں عثمان دی خلافت دے زمانہ تک گفتگو دی اے ، ايسے کتاب وچ ابو بکر دی خلافت دی مخالفت کرنے تے اس دی خلافت نوں نہ مننے والے مسلماناں توں ابو بکر دی جنگ کو’ ’ مرتداں نال جنگ “ دا ناں دتا اے ، اس نے اس کتاب وچ لکھے گئے تمام حوادث نوں افسانوی روپ دتا اے تے ا ن وچ مبالغہ آمیزی تے غلو توں کم لیا اے ۔
٦۵ ۲ ۔ جمل تے عائشہ تے علی علیہ السلام دی راہ :اس کتاب وچ عثمان دے خلاف بغاوت اس دے قتل ہونے تے ”جنگ جمل “ دے بارے وچ گفتگو دی اے ، کتاب دی روایتاں دی چھان بین دے بعد واضح ہُندا اے کہ ایہ کتاب صرف بنی امیہ دے وفاع وچ لکھی گئی اے ۔
سیف نے انہاں دو کتاباں دے علاوہ دوسری روایتاں وی گڑھ لی نيں جو دسیاں کتاباں وچ درج ہوکے اج تک اسلام دی تریخ دے سب توں وڈے مآخذ وچ شمار ہوتایتھے ۔
طبری نے سیف دی روایتاں نوں اپنی تریخ دی کتاب ” تریخ الامم و الملوک“ وچ ۱۱ ھ ء توں ۳٧ ھ ء دے تاریخی حوادث دے ضمن وچ نقل کيتا اے ۔
اس دے بعد ابن عساکر نے وی اپنی ايسے ۸۰ جلداں اُتے مشتمل تریخ وچ دمشق توں گزرنے والے لوک دے ضمن وچ انہاں وچوں بعض روایتاں نوں نقل کيتا اے ۔
اصحاب پیغمبر اُتے خصوصی شرحاں لکھنے والے علماء ، یعنی :
۱ ۔ ابن عبد البر وفات ۴۳٦ ھ ، نے کتاب ” استیعاب “ وچ ،
۲ ۔ ابن اثیر ، وفات ٦۳۰ ء ھ نے کتاب ” اسد الغابہ “ وچ ۔
۳ ۔ذھبی وفات ٧۴۸ ھ نے کتاب” التجرید “ وچ ۔
۴ ۔ ابن حجر ، وفات ۸۵۲ نے کتاب ” الاصابہ “ وچ سیف دے افسانو ں دے بعض ہیراں نوں اصحاب پیغمبر دے صف وچ لا کھڑا کيتا اے تے انہاں دی زندگی دے حالات دی تفصیلات لکھایاں نيں انہاں کتاباں دی تحقیق دے بعد معلوم ہُندا اے کہ انہاں ہیراں وچوں تقریباً اک سو پنجاہ دا کدرے وجود ہی نئيں سی بلکہ ” صرف سیف بن عمر“تمیمی دے ذہن دی تخلیق نيں “(۱)
____________________
۱۔ مصنف نے اپنی کتاب ” اک سو پنجاہ جعلی اصحاب “ وچ انہاں دی معرفی دی اے ۔
٦٦ لیکن ایہ علماء سیف دے افسانےآں وچ انہاں دے ناواں نوں دیکھدے نيں لہذاانھاں اصحاب رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی لسٹ وچ قرارد یا اے لہذا انہاں دی زندگی دے حالات دی وضاحت لکھنے دے لئی وی ہتھ پیر ماراہے تے اس طرح اصحاب رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی تعداد نوں بڑھادتا اے (۱) اسلامی شہراں دی جغرافیہ لکھنے والے جداں یاقوت حموی (وفات ٦۲٦ ھ) نے اپنی کتاب ” معجم البلدان “ وچ تے صفی الدین نے ” مراصد الاطلاع “ وچ سیف دی روایتاں توں استفادہ کرکے بعض ایسی جگہاں دی شرحاں لکھایاں نيں جو صرف سیف دے افسانےآں وچ موجود نيں :
اس طرح سیف بن عمر نے صرف عبد اللہ بن سبا دے افسانہ نوں ہی ایجاد کرکے اسلام دی تریخ وچ اک ہی ہیرو جعل نئيں کيتا اے بلکہ سینکڑاں دوسرے افسانے تے تاریخی بہادر نيں جو اس دی فکر دی تخلیق نيں تے انہاں دا کدرے وجود نئيں ملدا۔
ان افسانےآں نوں حدیث تفسیر ، تریخ ، جغرافیہ ، ادبیات تے انساب دی سینکڑاں کتاباں وچ درج کيتا گیا اے ، سیف دی روایتاں دی قدرو منزلت معلوم کرنے دے لئی سانوں سب توں پہلے علمائے رجال دیاں کتاباں دا مطالعہ کرنا چاہیدا توں کہ ایہ دیکھ لاں کہ انہاں نے سیف دی روایتاں دے قوی ، ضعیف ، صحیح ، اورمؤثق ہونے دے بارے وچ کیہ کہیا اے اس دے بعد انشاء اللہ اس دی روایتاں دی چھان بین کرن گے ۔
____________________
۱۔ مثال دے طور اُتے سیف نے اپنے افسانےآں وچ مذکورہ بہادراں نوں سپہ سالاراں دے طور اُتے معرفی کيتا اے تے ایہی دلیل بن گئی اے کہ اوہ بہادر رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب سن کیونجے خود سیف دے بقول رسم ایہ سی کہ سپہ سالار تے کمانڈر اصحاب رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں انتخاب ہُندے سن ۔
٦٧ سیف علم رجال دیاں کتاباں وچ :
۱ ۔ یحییٰ بن معین (وفات ۲۳۳ ھ) نے اس دے بارے وچ کہیا اے :
” اس دی حدیث ضعیف تے کمزور اے (۱)
۲ ۔ نسائی ،صاحب صحیح (متوفی ۳۰۳) نے کہیا اے :
” ضعیف اے ، اس دی حدیث نوں ترک کيتا گیا اے ، اوہ نہ مورد اعتماد اے تے نہ امین “(۲)
۳ ۔ ابو داؤد (وفات ۲٧۵ ھ) نے کہیا اے :
” بے ارزش اے تے انتہائی دروغگو اے “(۳)
۴ ۔ ابن حماد عقیلی (وفات ۳۲۳ ھ) نے اس دے بارے وچ کہیا اے :
” اس دی روایتاں اُتے اعتماد نئيں کيتا جاندا اے اس دی بہت ساریاں روایتاں وچوں اک اُتے وی اعتبار نئيں کرنا چاہیدا “(۴)
۵ ۔ ابن ابی حاتم (وفات ۳۲٧ ھ) نے کہیا اے :
” چونکہ اوہ صحیح احادیث نوں خراب کردا سی لہذالوک اس دی احادیث اُتے اعتبار نئيں کردے سن ، اس
____________________
۱ٌ۔ کتاب الضعفاء ج ۲/ ص ۲۴۵ ، رہتل الرہتل ج ۴/ ۳۹۵ رقم ۵۰٦ ، الضعفاء الکبیر ج ۲/ ۱٧۵ رقم ٦۹۴، )
۲۔ الضعفاء و المتروکین ص ۵۱ ، رقم ۲٦۵ ۔
۳۔ رہتل الرہتل ج ۴/ ص ۲۹۵ ، رقم ۵۰٦۔
۴۔الجرح و التعدیل ج ٧ ص ۱۳٦ ، رقم ٧٦۲ ، ،رہتل الرہتل ج ۴ ص ۲۹۵ ۔
٦۸ کی حدیث نوں ترک کيتا گیا اے “(۱)
٦ ۔ ابن سکن (وفات ۲۵۳ ھ ء) نے کہیا اے : ” ضعیف اے “
٧ ۔ ابن حبان (وفات ۳۵۴ ھ) نے کہیا اے :
” اپنی جعل کيتی گئی حدیثاں نوں کسی مؤثق شخص دی زبانی نقل کردا سی ہور کہندا اے ” سیف اُتے زندیقی ہونے دا الزام اے تے کہیا گیا اے کہ اوہ حدیث گڑھ کر انھاں مؤثق افراد توں نسبت دیندا تھا(۲)
۸ ۔ دار قطنی (وفات ۳۸۵ ھ) نے کہیا اے :
” ضعیف اے تے اس دی حدیث نوں ترک کيتا گیا اے “(۴)
۹ ۔ حاکم (وفات ۴۰۵ ھ) نے کہیا اے :
” اس دی حدیث نوں ترک کيتا گیا اے ، اس اُتے زندیقی ہونے دا الزام اے (۴)
۱۰ ۔ابن عدی (وفات ۳٦۵ ھ)نے اس دے بار ے وچ کہیا اے :
” اس دی بعض احادیث انتہائی مشہور نيں لیکن میری نظر وچ اس دی تمام احادیث ناقابل اعتبار نيں ايسے وجہ توں اس دی احادیث اُتے بھروسہ نئيں کيتا جاندا اے ۔
____________________
۱۔ المجروحین ج ۱/ ص ۳۴۵ ، رہتل الرہتل ج ۴ ص ۲۹٦
۲۔ رہتل الرہتل ج ۴ ص ۲۹٦،
۳۔ رہتل الرہتل ج ۴ ص ۲۹٦
۴۔ رہتل الرہتل ج ۴ ص۲۹۵ تے ۵۰٦
٦۹ ۱۱ ۔ صاحب قاموس ، فیروز آبادی (وفات ۸۱٧ ھ) فرماندے نيں :
” ضعیف اے “
۱۲ ۔ محمد بن احمد ذہبی (وفات ٧۴۸ ھ) نے اس دے بارے وچ کہیا اے :
” تمام دانشوراں تے علمائے اسلام دا اس امر اُتے اجماع تے اتفاق اے کہ اوہ ضعیف سی تے اس دی حدیث متروک اے “(۱)
۱۳ ۔ ابن حجر (وفات ۸۵۲ ھ) نے کہیا اے :
” ضعیف اے “(۲)
اک ہور کتاب وچ کہندا اے :
” اگرچہ تریخ دے بارے وچ اس دی نقل کيتی گئی روایتاں بہت زیادہ تے اہم نيں ، لیکن چونکہ اوہ ضعیف اے ، لہذا اس دی حدیث نوں ترک کيتاگیا اے “(۳)
۱۴ ۔ سیوطی (وفات ۹۱۱ ھ) نے کہیا اے :
” انتہائی ضعیف اے “
____________________
۱۔ المغنی فی الضعفاء ج ۱ ،ص ۲۹۲، رقم ۲٧۱٦،
۲۔ رہتل الرہتل ج ۴ ،ص ۲۹۵ ، ۲۹٦ ، رقم ۵۰٦۔
۳۔ تقریب الرہتل ج ۱ ص ۳۴۴ ، رقم ٦۳۳۔
٧۰ ۱۵ ۔ صفی الدین (وفات ۹۲۳ ھ) نے کہیا اے :
” اسنوں ضعیف شمار کيتا گیا اے “(۱)
یہ سی سیف دے بارے وچ علم رجال دے دانشوراں تے علماء دا نظریہ ہن سانوں سیف دی روایتاں دی چھان بین کرنا چاہیدا تاکہ روایتاں نوں جعل کرنے وچ اس دی روش معلوم ہوسکے تے نال ہی نال اس دی روایتاں دی قدر و قیمت کحالے اندازہ ہوسکے ۔
ہم ابن سبا دے افسانہ دی تحقیق توں پہلے نمونہ دے طورے اُتے سیف دی چند روایتاں نوں نقل کرکے انہاں دی چھان بین کردے نيں اس دے بعد انشاء اللہ ابن سبا دے افسانہ دی چھان بین کرن گے ۔
____________________
۱۔ خلاصة الرہتل ص ۱۳٦۔
٧۱ سیف دی زندگی دے حالات دے منابع
عبد اللهبن سبا دے افسانہ نوں تخلیق کرنے والے سیف بن عمر دی زندگی دے حالات دے بارے وچ مندرجہ ذیل کتاباں وچ ذکر کيتا گیا اے:
۱ ۔ لسٹ ابن ندیم
۲ ۔الجرح و التعدیل : ابی ابی حاتم رازی: ج ٧ ، ص ۱۳٦ ۔
۳ ۔ الاستیعاب : ابن عبدالبر ، ج ۴ ، ۲۵۲ ۔
۴ ۔ الضعفاء الکبیر ، : عقیلی ، ج ۲ ص ۱٧۵ ۔
۵ ۔ المغنی فی الضعفاء : ذھبی ،ج ۱/ ص ۲۹۲
٦ ۔ میزان الاعتدال : ذھبی ، ج ۲/ ۲۵۵ ۔
٧ ۔ رہتل الرہتل : ابن حجر عسقلانی ، ج ۴/ ص ۲۹٦
۸ ۔ کتاب الضعفاء و المتروکین: نسائی ، ص ۵۱
۹ ۔الاصابة : ابن حجر عسقلانی ، ج ۴ ص ۱٧۵ ۔
۱۰ ۔ تقریب الرہتل : ابن حجر ، ج ۱ ص ۳۴۴ ،
۱۱ ۔ خلاصة الرہتل : صفی الدین ص ۱۲٦ ،
۱۲ ۔ کتاب المجروحاں : ابن حبّان، ج ۱ ص ۳۴۵ ۔
۱۳ ۔ کشف الظنون : حاجی خلیفہ ، ج ۱ ص ۱۲۴
۱۴ ۔ ھدا یة العارفین : اسماعیل پاشا، ج ۱ ص ۴۱۳
۱۵ ۔ الغدیر:سید عبدالحسین امینی، ج ۵ ص ۱۳۳ ۔
۱٦ ۔ الاعلام :زرکلی، ج ۳ ص ۱۵۰ ۔
٧۲ دوسرا حصہ : سیف دی روایت وچ سقیفہ دی داستان
سپاہ اسامہ
احادیث وچ سقیفہ دی داستان
داستان سقیفہ دی بنیاد پائی جارہی اے
پیغمبر دی رحلت
پیغمبر دی تدفین توں پہلے خلافت دے امیدوار
سقیفہ وچ حضرت ابو بکر دی بیعت
حضرت ابو بکر دی عمومی بیعت تے پیغمبر دی تدفین
حضرت ابو بکر دی بیعت دے مخالف
فاطمہ دے گھر وچ پناہ لینے والے
حضرت ابوبکر دی بیعت دے نال علی دی مخالفت
بیعت ابوبکر کے بارے وچ بزرگ اصحاب دے فیصلے
حضرت ابوبکر دی حکومت دے خلاف ابو سفیان دی بغاوت
سیف دی روایتاں دی چھان بین یا نتیجہ گیری
٧۳ سپاہ اسامہ
”قد اعطی السّلطة رغبتها و النّاس رغبتهم“
سیف نے انہاں داستاناں وچ تحریف کرکے لوکاں دی خواہشات نوں پورا کرنے دے علاوہ قدرتمنداں دی خواہشات نوں وی پورا کيتاہے ۔
مؤلف
سیف دی روایت وچ سپاہ اسامہ
طبری نے اپنی تریخ دی ج ۳/ ۲۱۲ ،پر ۱۱ ھ ء دے وقائع تے حوادث بیان کردے ہوئے تے ابن عساکر نے تریخ دمشق دی ج ۱ ص ۴۲٧ وچ لشکر اسامہ دے بارے وچ درج کيتا اے اس روایت وچ سیف کہندا اے :
رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی وفات توں پہلے اہل مدینہ تے اس دے اطراف دے باشندےآں اُتے مشتمل اک لشکر تشکیل دتا سی ، تے عمر ابن خطاب وی اس لشکر وچ شامل سی ، رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس لشکر کے سپہ سالار دے طور اُتے اسامہ بن زید نوں مقرر فرمایا سی ، حالے ایہ لشکر مدینہ دے خندق توں نئيں گزریا سی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے رحلت فرمائی ۔
اسامہ نے لشکر کے اگے ودھنے توں روکیا تے عمر توں کہیا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلیفہ دے پاس جا کے انہاں توں رخصت حاصل کروندا کہ وچ لوکاں نوں لُٹیا داں “
٧۴ ہور کہندا اے :
” اس لشکر وچ موجود انصار نے عمر دے ذریعہ ابو بکر نوں پیغام بھیجیا کہ اسامہ دی جگہ اُتے کسی تے نوں لشکر دا امیر مقرر کرن ، عمر نے جدوں انصار دے اس پیغام نوں پہنچیا دتا تاں ابو بکر ناراض ہوئے تے عمر دی داڑھی نوں پھڑ کر کہیا: اے ابن خطاب ! تیری ماں تیرے سوگ وچ بیٹھے تے تیرے مرنے اُتے روئے ! اسامہ نوں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے لشکر دا سردار مقرر فرمایا اے ، تسيں مینوں حکم د یندے ہوئے کہ وچ اس توں ایہ منصب کھو لاں تے کسی دوسرے نوں اس دی جگہ اُتے معین کرداں ؟
اسکے بعد کہندا اے :
” ابو بکر نے اس لشکر نوں اگے ودھنے دا حکم دتا تے انھاں رخصت کيتا تے رخصت دے وقت ایہ دعا پڑھی : خدا دے ناں لےکے روانہ ہوجائیے ، خدا توانوں قتل و طاعون توں نابود ہونے توں بچائے “
یہ سی لشکر اسامہ دے بارے وچ سیف دی روایت۔
سپاہ اسامہ سیف دے علاوہ دوسری روایتاں وچ
دوسرے راویاں نے لشکر اسامہ دے بارے وچ ایويں بیان کيتا اے :
” رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ۱۱ ھء وچ سوموار دے دن جدوں کہ ماہ صفر دے چار دن باقی بچے سن ، رومیاں نال جنگ کيتی تیاری دا حکم دیدتا ، دوسرے دن اسامہ بن زید نوں بلايا تے فرمایا:
سپہ سالار لشکر دی حیثیت توں اس جگہ دی طرف روانہ ہوجاؤ جتھے اُتے تیرا باپ شہید ہويا اے لہذا جاؤ تے انہاں اُتے ٹُٹ پڑو۔
بدھ دے دن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے سردرداور بخار دا اثر ہويا تے جمعرات دی صبح نوں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنے ہتھوں نال جنگ دے پرچم نوں اسامہ دے ہتھ وچ دیدتا ، اسامہ پرچم نوں ہتھ وچ لینے دے بعد مدینہ توں نکل گئے تے مدینہ توں اک فرسخ دی دوری اُتے ” جرف “ دے مقام اُتے پڑاو ڈال کر کیمپ لگیا دتا ۔
عام طور اُتے مہاجر و انصار دے سرداراں نوں اس جنگ وچ شرکت کيتی دعوت دتی گئی ، ابو بکر ، عمر ، ابو عبیدہ جراح ، سعد و قاص تے سعید بن زید دے علاوہ چند دوسرے لوک انہاں وچ شامل سن ، کچھ لوکاں نے اعتراض دے طور اُتے کہیا : ” کیوں اس بچہ نوں اک ایداں دے لشکر دا سپہ سالار مقرر کيتا جاندا اے جو صف اول دے مہاجرین اُتے مشتمل اے !؟
٧۵ یہ گلاں سن کر رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سخت برہم ہوگئے ، آپ دے سر اُتے اک رومال بندھا ہواتھا تے شاناں اُتے اک تولیہ رکھیا تھا(۱) ، آپ ايسے حالت وچ گھر توں باہر تشریف لیائے تے منبر اُتے جاکے کر فرمایا :
”ایہ کیہ گلاں نيں جو اسامہ دی سپہ سالاری دے بارے وچ سننے وچ آندیاں نيں بے شک
آپ اوہی لوک نيں جو اس توں پہلے اس دے باپ دی سپہ سالاری دے بارے وچ اعتراض کردے سن ، جدوں کہ بخدااس دا باپ اک لائق کمانڈر سی تے اس دا بیٹا وی اس دی لیاقت و شائستگی رکھدا اے اس دے بعد آپ منبر توں تھلے تشریف لیائے ، اسامہ دے نال جانے والے مسلماناں نے پیغمبر خدا نوں الوداع کہدتا تے ” جرف “ دے فوجی کیمپ دی طرف روانہ ہوگئے ۔
پیغمبر خدا دا مرض شدت پکڑدا گیا اس حد تک کہ آپ بیماری دی شدت دی وجہ توں بے ہوش پئے ہوئے سن ، اسامہ آپ دے نزدیک آئے تے جھک کر آپ دے بوسے لئے ، پیغمبر خدا وچ گل کرنے دی طاقت نئيں سی ، اسامہ لوٹے تے سوموار نوں دوبارہ پیغمبر خدا دی خدمت وچ حاضر ہوئے ۔ اس دن پیغمبر دی حالت بہتر سی تے آپ نے اسامہ توں مخاطب ہوکے فرمایا:
” خوش بختی اورمبارک دے نال روانہ ہوجاؤ“ ، اسامہ نے پیغمبر خدا توں رخصت حاصل کيتی الوداع کہیا اوراپنے فوجی کیمپ دی طرف آگئے تے فوج نوں روانہ ہونے کا
____________________
۱۔ انہاں دناں رسم ایہ سی کہ مریضاں نوں ردا تے عمامہ دے بجائے انہاں دے سر اُتے اک رومال بنھیا جاندا سی تے شاناں اُتے اک تولیا رکھیا جاندا تھاا ور ایہ اس وقت ہُندا سی جدوں بیمار دا سر عمامہ پہننے تے شانے اُتے ردا ڈالنے دی طاقت نئيں رکھدا سی۔
٧٦ حکم دیدتا، لیکن جدوں اپنے گھوڑے اُتے سوار ہورہے سن ، ايسے اثناء وچ اس دتی ماں دی طرف توں اک قاصد آیا تے خبر دیدی کہ پیغمبر احتضار دی حالت وچ نيں ، لہذا اسامہ، عمر ، ابو عبیدہ تے چند ہور افراد دے ہمراہ واپس لُٹیا ، پیغمبر خدا نے وی ايسے دن وفات پائی(۱)
یہ سی اسامہ دے لشکر دی حالت پیغمبر دی زندگی دے آخری لمحات تک دی اک اجمالی تشریح۔ لیکن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے بعد والے حالات دے بارے وچ ابن عساکر نے اپنی کتاب دے ج ۱/ ۴۳۳ وچ ایويں روایت کيتی اے :
”جب خلافت کےلئے بیعت لینے دا کم تمام ہويا تے لوکاں نے اطمینان دی سانس لی ، تاں ابو بکر نے اسامہ توں کہیا :” اس جگہ دی طرف چلے جاؤ جتھے جانے دا توانوں پیغمبر خدا نے حکم دتا اے “ مہاجرین تے انصارسے بعض لوکاں نے ابو بکر نوں ایہ تجویز پیش کيتی کہ اس لشکر نوں روانہ کرنے وچ تاخیر کرن لیکن ابو بکر نے انہاں دی ایہ تجویز منظور نئيں کيتی ۔ ۴۳۸ اُتے اک ہور روایت وچ کہندا اے ۔
ابو بکر نے لشکر نوں روانہ کيتا ور اسنوں رخصت کردے ہوئے اسامہ توں مخاطب ہوکے کہیا :
”ميں نے خود سنیا اے کہ پیغمبر خدا ضروری ہدایات تینوں دے رہے سن انہاں ہی ہدایات اُتے عمل کرنا وچ تینوں کوئی تے حکم نئيں دیندا ہاں “
____________________
۱۔ ايسے روایت نوں ابن سعد نے طبقات ج ۴/ ۱۹۰، وچ ابن سید نے ” عیون الاثر ، ج ۲/ ۸۱ وچ نقل کيتا اے تے دوسرو ں نے وی صراحت دے نال کہ ابو بکر تے عمر اسامہ دے لشکر وچ شامل سن انہاں وچ بلاذری نے انساب الاشراف ج ۱/ ۴٧۴ ، یعقوبی نے اپنی تریخ ۲/ ٧۲ وچ ، ابن بدران نے رہتل ج۲/ ٧۴ وچ ، ابن اثیر نے اپنی تریخ دی ج۲/ ۱۲۰ وچ ، ملیا متقی نے کنز العمال ج ۵/ ۳۱۲ تے منتخب کنز ج ۴/ ۱۸۰ وچ ، ابن سعد نے وی طبقات ج ۴/ ٦ وچ تے مراغی نے ” تلخیص معالم دار الہجرہ ص ۹۰ وچ درج کيتا اے
٧٧ تطبیق و موازنہ دا نتیجہ
۱ ۔ سیف اپنی روایت وچ کہندا اے :
حالے اسامہ دے لشکر دا آخری حصہ مدینہ دے خندق توں نئيں گزریا سی کہ پیغمبر نے رحلت فرمائی ، اس جملہ نوں سیف نے اک خاص مقصد دے پیش نظر گڑھ لیا اے ، اس طرح اوہ ایہ دکھانا چاہندا اے کہ پیغمبر دے اصحاب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حکم دی تعمیل کرنے وچ ایداں دے آمادہ سن کہ آپ حکم روانگی دے بعد بلا تاخیر روانہ ہوئے تے حالے لشکر دا آخری حصہ مدینہ دے خندق توں نہ گزریا سی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے رحلت فرمائی اس طرح اوہ اس توں پہلے تے بعد والی مخالفتاں تے نافرمانیاں اُتے پردہ ڈالنا چاہندا اے ! جدوں کہ دوسری روایتاں وچ صراحت دے نال کہیا گیا اے کہ حقیقت اس دے برعکس سی تے اسامہ دے فوجیاں نے ” جرف“ وچ کیمپ لگایا سی تے چند روزتک مدینہ وچ رفت و آمد کردے رہے ۔
رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی حالت ٹھیک ہونے اُتے اسامہ دے لشکر کے روانہ ہونے دے بارے وچ سوال فرماندے سن ، جدوں آپ نوں معلوم ہُندا سی کہ بعض افراد آپ دے حکم اُتے عملی جامہ پہنانے وچ ٹال مٹول کررہے نيں تے آپ دے حکم دے اجراء وچ رکاوٹ ڈال رہے نيں تاں آپ سخت برہم ہُندے سن تے مکرر فرماندے سن :
” لشکر اسامہ نوں روانہ کرو ! لشکر اسامہ نوں بھیجدو ! “
لیکن سیف نے اس حقیقت دے بر خلاف تخریب کاراں نوں بری کرنے دے لئی مذکورہ جملہ دا وادھا کيتا اے ۔
٧۸ ۲ ۔ سیف کہندا اے :
” اسامہ نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دی خبر سندے ہی عمر نوں خلیفہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ابو بکر کے پاس بھیج دتا تے انہاں توں اجازت چاہی توں کہ واپس لوٹاں “ سیف نے اس جملہ نوں وی اپنے خاص مقاصد دے پیش نظر گڑھ لیا اے ، جداں کہ اساں کہیا اے کہ دوسری روایتاں وچ آیا اے : ” جو خبر اسامہ نوں پہنچی اوہ پیغمبر دے احتضار دی خبر سی تے اسامہ عمر تے ابو عبیدہ دے ہمراہ یا بعض روایتاں وچ اے ابو بکر و عمر دے ہمراہ مدینہ واپس لوٹے ۔ پیغمبر دی رحلت دے بعد ابو بکر مدینہآئے تے سقیفہ وچ انہاں دی بیعت انجام پائی جو مسجد النبی وچ اختتام نوں پہنچی تے جدوں ابو بکر پیغمبر دے خلیفہ دے عنوان توں پہچانے گئے تاں لشکر اسامہ دے سلسلہ وچ مداخلت دی ، لیکن سیف اپنے شاطرانہ بیان توں ایہ کہنا چاہتاہے کہ ابو بکر دی خلافت دا مسئلہ پیغمبر دے زمانے توں چلا آرہیا سی !!۔
۳ ۔ سیف روایت کردا اے : ” انصار نے ابو بکر توں درخواست کيتی کہ اسامہ توں سپہ سالاری دا عہدہ کھو کر اس دی جگہ کسی تے نوں معین کيتا جائے “ جدوں کہ دوسری روایتاں وچ خاص کر تریخ ابن عساکر ج ۱ ص ۴۳۸ اُتے واضح طور اُتے آیا اے کہ ایہ درخواست پیغمبر خدا نال ہوئی اے تے درخواست کرنے والے مہاجرین وچوں صف اول دے کچھ لوک سن نہ انصار، لیکن چونکہ سیف دی ہمعصر حکومت مہاجرین دے ہتھوں وچ سی ، لہذا س نے وقت دی حکومت نوں راضی رکھنے دے لئی مہاجرین دا کم انصار دے سر اُتے تھونپ دتا اے ۔
۴ ۔ سیف کہندا اے کہ ابو بکر نے اسامہ تے اس دے لشکر نوں دس احکام جاری کيتے ، جدوں کہ دوسری روایتاں دے مطابق ضروری احکام پیغمبر خدا نے دتے سن ، حتی انہاں روایتاں وچ آیا اے ابو بکر نے کہیا: ميں نے سنیا اے کہ پیغمبر خدا نے تواناں ضروری ہدایات دتے نيں ، انہاں ہی ہدایات اُتے عمل کرنا وچ انہاں دے علاوہ کوئی تے حکم نئيں داں گا ۔
٧۹ ۵ ۔ اپنی روایات دے اختتا م اُتے سیف کہندا اے :
” عمر جو پیغام انصار دی طر ف توں ابو بکر کے پاس لیائے سن ، اس دے سبب ابو بکر نے عمر دی داڑھی پھڑ کر انہاں دی نفرین دی “ ، جدوں کہ ایسا واقع ہونا بعید لگدا اے ، کیونجے دوسری روایتاں وچ اس سلسلے وچ کوئی ذکر نئيں اے ، تے دوسری طرف توں ”و ما علی الرسول الاّ البلاغ “ وی اے ۔
اگرچہ اساں اس توں پہلے دیکھیا کہ سیف نے اپنی جعل کيتی گئی روایتاں وچ حکومت وقت تے اس دے ہمعصر لوکاں دی خوشنودی تے رضا مندی دے تحفظ دی کوشش کيتی اے لیکن ایہ آخری جملہ کس لئے گڑھ لیا اے ؟ کيتا اس دے علاوہ کوئی تے علت ہوسکدی اے کہ علم رجال دے علماء دے بقول اوہ زندیق سی ، تے اسلام دی تریخ دا مذاق اڑانا چاہندا سی ؟ سانوں تاں اس دے علاوہ کوئی تے سبب نظر نئيں آندا اے !!
سیف نے کچھ ایسی روایتاں جعلکیتیاں نيں جنہاں دی بالکل کوئی بنیاد نئيں اے ، سیف دے افسانے خود اس توں مربوط نيں انہاں افسانےآں وچ ایداں دے ہیرو تے پہلوان نظر آندے نيں کہ زمانے دی مامتا نے انھاں حالے جنم ہی نئيں دتا اے ،لیکن سیف دی روایتاں دے منتشر ہونے دے بعد اوہ ہیرو، اسلام دی عظیم شخصیتاں وچ شمار ہوئے نيں ، انشاء اللہ اسيں اس کتاب دے اگلے صفحات وچ انہاں سورماواں دی معرفی کرادین گے ۔
سپاہ اسامہ وچ موجود نامور اصحاب
اس بحث دے اختتام اُتے مناسب اے کہ سپاہ اسامہ وچ موجود چند اصحاب رسول دی زندگی دے بارے وچ خلاصہ دے طور اُتے کچھ بیان کيتا جائے ۔
اول و دوم : ابو بکر و عمر ایہ پہلے تے دوسرے خلیفہ نيں جو محتاج تعارف نئيں نيں اس لئی انہاں دے حالات دی تشریح کرنے دی ضرورت ہی نئيں اے ۔
سوم : ابو عبیدہ جراح(۱) انہاں دے حالت دے بارے وچ ایويں کہیا گیا اے :
____________________
۱۔ ملاحظہ ہوئے الاستعیاب ج۳/ ۲۔۴ تے اسد الغابہ ج ۳/ ۸۴ ۔ ۸٦ تے اصابہ ج ۲/ ۳۴۵۔
۸۰ ” ابو عبیدہ انہاں دی کنیت سی تے انہاں دا ناں عامر ابن عبد اللہ بن جراح قرشی سی ۔ انہاں دی ماں امیمہ بنت غنم بن جابر سن ۔ اوہ اسلام دے صف اول دے لوک وچوں سن تے اوہ انہاں لوکاں وچوں سن جنہاں نے دوبار ہجرت دی اے ۔ ابو بکر نے انھاں اک لشکر دا سردار مقررر کرکے شام بھیجدتا ۔ انھاں نے ۱۸ ئھ وچ ”عمواس“ نامی مشہور طاعون دے سبب وفات پائی، تے موجودہ اردن وچ اک جگہ اُتے انکو سپرد خاک کيتا گیا۔
چہارم : سعد ’ ’ وقاص“(۱) انہاں دی کنیت ابو اسحاق سی اوران دے باپ دا ناں مالک تھا،وہ قریش دے قبیلہ زہرہ نال تعلق رکھدے سن ، کہیا جاندا اے کہ اوہ ساتوین افراد سن جنھاں نے اسلام قبول کيتا ہور انھاں نے بدر تے دوسرے غزوات وچ شرکت کيتی اے ، اوہ اسلام وچ پہلے اوہ شخص نيں جس نے سب توں پہلے دشمن دی طرف تیر پھینکا، اوہ عراق دے سرکردہ فاتحین وچوں سن تے عمر نے انھاں کوفہ دا گورنر مقرر کيتا سی ، عمر ابن خطاب نے ابو لؤ لؤ دے ہتھوں زخمی ہونے دے بعد سعد و قاص نوں خلافت دی چھ رکنی شوریٰ دا ممبر معین کيتا ۔
سعد نے عثمان دے قتل ہونے دے بعد لوکاں توں کنارہ کشی اختیار کيتی تے معاویہ دی خلافت دے زمانے وچ مدینہ توں باہر ” عقیق“ نامی اک جگہ اُتے رہائش پذیر سن تے اوتھے اُتے وفات پائی ، انہاں دے جنازہ نوں مدینہ لے جا کے بقیع وچ دفن کيتا گیا ۔
پنجم: سعید بن زید(۲) : سعید قریش دے قبیلہ عدی نال تعلق رکھدے سن تے حضرت عمر ابن خطاب
____________________
۱۔ ملاحظہ ہوئے استیعاب ،ج ۲/ ص۱۸۔ ۲۵ تے اسد الغابہ ،ج ۲/ ۲٦۰ و اصابہ ،ج ۲/ ۳۰۔ ۳٦
۲۔ اسکے حالات زندگی دے سلسلے وچ اسد الغابہ ج ۲/ ۳۰۸ تے اصابہ و استیعاب دا مطالعہ کيتا جائے ۔
۸۱ کا چچیرے بھائی سن ۔ عمر نے سعید دی بہن عاتکہ توں تے سعید نے عمر دی بہن فاطمہ نال شادی کيتی سی ۔
عمر دی بہن فاطمہ تے عمر دے چچیرے بھائی سعید نے عمر توں پہلے اسلام قبول کيتا، جدوں عمر نوں اس دی اطلاع ملی تاں انہاں دے گھر جا کے اپنی بہن دے چہرے اُتے ایسا تھپڑ ماریا کہ انہاں دے رخسار توں خون جاری ہوگئے ، لیکن اس دے فوراً بعد بہن دی اس حالت اُتے رحم کھا کر خود وی مسلمان ہوگئے !!! سعید نے ۵۰ ئھ یا ۵۱ ھء وچ وفات پائی اورمدینہ وچ انھاں سپرد خاک کيتا گیا۔
ششم ۔ اسامہ(۱) : اسامہ دے باپ زید بن حارثہ کلبی ، پیغمبر خدا دا آزاد کردہ غلام تے انہاں دی ماں ام ایمن حضرت دی آزاد کردہ کنيز تے انہاں دی خادمہ سن ، اسامہ اسلام دے ابتدائی دناں وچ پیدا ہوئے سن تے انھاں نے معاویہ دی خلافت دے دوران وفات پائی سی ۔
سپاہ اسامہ روانہ کرنے وچ پیغمبر خدا دا مقصد
جس کم نوں پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی زندگی دے آخری لمحات وچ انجام دتا ، اوہ حیرت انگیز سی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اصحاب وچوں بعض افراد تے بزرگاں نوں انتہائی اصرار دے نال مدینہ توں کڈ کے شام تے شام دی سرحد تک روانہ کرکے اسلامی مرکز توں دور بھیجنا چاہندے سن ۔ اس غرض توں انہاں نوں مجبور کيتا سی کہ اسامہ دی کمانڈری وچ رہیاں ، یعنی اک ایداں دے شخص دی کمانڈری وچ جس دے ماں باپ دونے غلام سن تے پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انھاں آزاد کيتا سی۔
پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کیوں مذکورہ افراد نوں اسامہ دی سرکردگی وچ مدینہ(جو اس زمانے وچ اسلام دا دار الخلافہ سی)سے دور بھیجنا چاہندے سن تے اس نازک وقت اُتے علی علیہ السلام نوں اپنے سرہانے رکھنا چاہندے سن ؟!!!
۸۲ سیف دی احادیث وچ سقیفہ دی داستان
”الا و انہاں لی شیطاناً یعترینی فاذا اتانی فاجتنبونی “
ہوشیار رہو ! میرا اک شیطان اے جو بعض اوقات مجھ اُتے مسلط ہُندا اے تے جے تسيں لوکاں نے اس دا مشاہدہ کيتا تاں اس وقت میرے توں دوری اختیار کرنا توں کہ میری طرف توں تواڈے مال و جان نوں کوئی نقصان نہ پہنچے
ابو بکر
سیف نے سقیفہ دی داستان نوں ست روایتاں وچ نقل کيتا اے اسيں اس فصل وچ پہلے اس دی انہاں روایتاں نوں نقل کرن گے تے اس دے بعد انہاں دے اسناد دی تحقیق کرن گے ، اگلی فصلاں وچ دوسرے راویاں دی روایتاں توں انہاں دی تطبیق و موازنہ کرکے چھان بین کرن گے تے آخر وچ سیف دی روایتاں دے مآخذ تے انہاں دے مضمون دے بارے وچ تحقیق دا نتیجہ علم دوست حضرات دی خدمت وچ پیش کرن گے ۔
۸۳ سیف دی روایتاں
پہلی روایت :
ابن حجر نے قعقاع بن عمر و دی زندگی دے حالات نوں سیف توں نقل کردے ہوئے ایويں بیان کيتا اے کہ قعقاع نے کہیا اے :
” وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے وقت اوتھے اُتے حاضر سی ، جدوں اساں ظہر دی نماز پڑھی تاں اک شخص نے مسجد وچ داخل ہوکے کہیا ؛ انصار متفقہ طور اُتے سعد بن عبادہ نوں جانشینی تے خلافت دے عہدہ اُتے منتخب کرنا چاہندے نيں تے اس بارے وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال کيتے گئے عہد و پیمان نوں توڑنا چاہندے نيں ۔ مہاجرین اس خبرکو سننے دے بعد وحشت وچ پڑگئے(۱)
دوسری روایت :
طبری نے ۱۱ ھ ء وچ سیف توں نقل کيتا اے کہ راوی نے سعید بن زید توں پُچھیا : کیہ تسيں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے وقت حاضر سن ؟
اس نے کہیا ؛ جی ہاں !
ابو بکر دی بیعت کس دن کيتی گئی؟
اس نے جواب وچ کہیا ايسے دن جس روز رسول خد ا نے رحلت فرمائی ، کیونجے لوک نئيں چاہندے سن نصف دن وی اجتماعی نظم و انتظام دے بغیر گزاراں ۔
کیا کسی نے ابو بکر دی بیعت توں اختلاف کيتا ؟
____________________
۱۔ اصابہ : ۲/ ۲۴۰ ، الجرح و التعدیل رازی ج ۳/ حصہ ۲/ ۱۳٦۔
۸۴ نئيں ، صرف انہاں لوکاں نے مخالفت کيتی جو مرتد ہوئے سن یامرتد ہونے دے نزدیک سن توانھاں خدا نے انصار دے ہتھوں نجات بخشی سی ۔
کیا مہاجرین وچوں کسی نے بیعت توں سرپیچی دی ؟
نئيں ، تمام مہاجرین نے کسی دی تجویز دے بغیر یکے بعدد یگرے بیعت کيتی۔
تیسری روایت :
طبری نے وی سعد بن عبادہ دے لئی بیعت لینے دی انصار دی کوشش تے انہاں دی ابو بکر توں مخالفت دے بارے وچ ایويں روایت کيتی اے :
کہ(۱) ” سیف نے اپنے مآخذ توں سہل تے ابی عثمان توں تے اس نے ضحاک بن خلیفہ توں روایت کيتی اے کہ اس نے کہیا : ” جدوں حباب بن منذر(۲) نے کھڑے ہوکے تلوار ہتھ وچ لی تے کہیا:
اناجذیلها المحکک و عذیقها المرجب ، انہاں ابو شبل فی عرینة الاسد “(۳)
____________________
۱۔ طبری ج ۳/ ۲۱۰
۲۔ حباب بن منذر پیغمبر خدا دے اصحاب وچوں سن انہاں دی زندگی دے حالات بعد وچ بیان کيتے جائی ں گے۔
۳۔ ایہ تن جملے عربی ضرب المثل نيں تے انہاں دے معنی ایہ نيں ؛ وچ اس لکڑی دے مانند ہوئے ں جسنوں اونٹو ں دے سونے دی جگہ اُتے رکھیا جاندا اے توں کہ کھجلی آنے اُتے اوہ اپنے بدن نوں اس دے نال رگڑ لی ں ( ایہ اس گل کيتی طرف کنایہ اے کہ مشکل دے وقت میری رائے دی طرف پناہ لی ں ) تے وچ اس قوی درخت دے مانند ہوئے ں کہ مشکلات وچ میرے سائے وچ پناہ لیندے نيں تے حوادث دے طوفان مینوں کچھ نقصان نئيں پہنچاندے ۔ وچ کچھار وچ شیر دے بچو ں دے باپ دے مانند ہوئے ں ۔
۸۵ عمر نے تلوار ہتھ وچ لی اورسعد بن عبادہ دی طرف حملہ کيتا ، دوسرے لوک وی سعد بن عبادہ اُتے حملہ آور ہوئے تے پے در پے ابو بکر دی بیعت کيتی ، انصار دا ایہ کم ایام جاہلیت دی سی اک غلطی سی جس دا ابو بکر نے ڈٹ کر مقابلہ کيتا ۔
جس وقت سعد بن عبادہ پایمال ہويا ، اک شخص نے کہیا ؛ کیہ تسيں لوکاں نے سعد بن عبادہ نوں قتل کر ڈالیا ؟ عمرنے جواب وچ کہیا : خدا اسنوں مار ڈالے ، اوہ اک منافق شخص اے ! اس دے بعد عمر نے حباب دی تلوار نوں اک پتھر اُتے مار دے اسنوں توڑدتا “
چوتھی روایت :
اس دے بعد طبری نے مندرجہ ذیل روایت نوں نقل کيتا اے ۱ سیف نے جابر توں روایت کيتی اے کہ : ” سعد بن عبادہ “نے اس دن ابو بکر توں کہیا :
اے مہاجرین دی جماعت ! تسيں لوکاں نے میری حکمرانی اُتے رشک کيتا اے ! تے اے ابو بکر ! کیہ تسيں نے میرے خاندان دی حمایت وچ سانوں بیعت کرنے اُتے مجبور کیہ اے ؟ ابو بکر تے انہاں دے حامیاں نے جواب وچ کہیا : جے اسيں تیری دلی چاہت دے خلاف ملت توں جدا ہونے اُتے تینوں مجبور کردے تے تسيں مسلمان دے اجتماع توں اپنے رابطہ نوں برقرار رکھدے ، تاں تسيں ایہ کم کرسکدے ، لیکن اساں تینوں اجتماع توں پیوست ہونے اُتے مجبور کيتا ، معلوم اے کہ اس رسالت نوں بدلا نئيں جاسکدا اے ، جے اطاعت کرنے توں منہ موڑ لو گے تے معاشرے وچ تفرقہ ایجاد کرو گے تسيں اسيں تیرا سر قلم کرن گے ۔
پنجويں روایت :
طبری ابو بکر تے حضرت امیر المؤمنین علیہ السلام دی بیعت دے بارے وچ وی سیف توں اس طرح نقل کردا اے کہ علی گھر وچ سن کہ خبر ملی کہ ابوبکر نے بیعت دے لئی نشست دی اے چونکہ اوہ ابو بکر دی بیعت کرنے وچ تاخیر کرنانہاں نوں چاہندے سن، اس لئی صرف اک کردا پہن کر قبا و شلوار دے بغیر پوری چھیندی دے نال باہرآئے تے ابو بکر کے پاس دوڑے تے انہاں دی بیعت کيتی ، اس دے بعد کسی نوں بھیج دتا تاکہ انہاں دی قبا لے آئے فیر قبا نوں پہننے دے بعد ابو بکر کے پاس بیٹھ گئے ۔
۸٦ چھیويں حدیث:
اس دے علاوہ طبری نے سیف توں روایت کيتی اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے دوسرے دن ابو بکر نے دو خطبے نسبتاً طولانی بیان کيتے جنہاں وچ دوسری تمام چیزاں دی نسبت موت ، دنیا دے فانی ہونے تے آخرت دے بارے وچ گل کيتی ۔
انشا ء اللہ اسيں انہاں خطبےآں نوں کتاب دے آخر وچ (روایتاں دی چھان بین دے باب وچ ) نقل کرکے اس اُتے تحقیق کرن گے ، انہاں دو خطبےآں وچ جو چیز قابل توجہ اے اوہ ایہ جملہ اے کہ ابوبکر نے کہیا اے :
الا و إنّ لی شیطاناً یعترینی فاذا اتانی فاجتنبونی لا اوثر فی اشعارکم و ابشارکم ۔
ہوشیا رہو ! میرا اک شیطان اے جو کدی کدائيں مجھ اُتے مسلط ہُندا اے جے اوہ شیطان میرے نزدیک آیا تاں تسيں لوک میرے توں دوری اختیار کرنا توں کہ وچ اپنے مفاد وچ تواڈے مال و جان اُتے دست درازی نہ کراں “
۸٧ ستويں حدیث:
طبری(۱) نے مبشرین فضیل توں اس نے جبیر توں اس نے اپنے باپ صخر پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے محافظ توں روایت کيتی اے کہ اس نے کہیا:
پیغمبر خدا دی وفات دے وقت خالد بن سعید عاصی یمن وچ سی۔ اوہ اک مہینہ بعد مدینہ دی طرف آیا ۔ اوراک زیبا قبا پہنے عمر تے حضرت علی علیہ السلام دے سامنے حاضر ہويا ، جدوں عمر نے اسنوں اک زیبا قبا وچ ملبوس پایا تاں اپنے حامیاں توں مخاطب ہوکے بلند آواز وچ بولے: خالد دی زیب تن دی ہوئی قبا نوں پھاڑ ڈالو! اس نے ریشمی قبا پہنی اے جدوں کہ ایہ جنگ دا زمانہ نئيں اے بلکہ صلح دا زمانہ اے (۲) عمر دے حامیاں نے انہاں دے حکم توں خالد دی زیبا قبا نوں پھاڑ ڈالیا ۔
خالد نے غصے دی حالت وچ حضرت علی علیہ السلام دی طرف مخاطب ہوکے کہیا اے ابو الحسن ! اے عبد مناف دے فرزند ! کيتا خلافت نوں کھونے دے بعد مغلوب ہوچکے ہو؟ حضرت علی علیہ السلام نے جواب وچ کہیا : تسيں اسنوں غالب و مغلوب دیکھدے ہوئے یا خلافت نوں !؟(۳)
____________________
۱۔ طبری ج ۲/ ۵۸٦۔
۲۔ اسلام وچ مردو ں دے لئی جنگ دے موقع پرریشمی لباس پہنناجائز اے تے صلح وچ حرام اے ۔
۳۔قال : قال یا ابا الحسن یا بنی عبد مناف اغُلِبتم علیها ؟ فقال علی ا مغالبة تری ام خلافة ؟!
۸۸ خالد نے کہیا : اے عبد منا ف دے بیٹو ! ” تواڈے سوا کوئی تے خلافت دا سزاوار نئيں اے ؟ “ عمر نے خالدسے مخاطب ہوکے کہیا ؛ خدا تیرے منہ نوں توڑ ڈالے ! تسيں نے ایسی گل کہی اے جو جھوٹھیاں دے لئی ہمیشہ سند بن جائے گی او راسنوں نقل کرنے والا اپنے لئے نقصان دے سوا کچھ نئيں پائے گا ! اس دے بعد عمر نے خالد دیاں گلاں دی رپورٹ ابو بکر نوں پیش کيتی ۔
کچھ وقت گزرنے دے بعد جدوں ابو بکر مرتداں نال جنگ کرنے دے لئی اک لشکر نوں منظم کررہے سن تاں خالد دے ہتھ وی اک پرچم دینے دی ٹھان لی ، عمر نے انھاں ایسا کرنے توں منع کيتا تے کہیا :
خالد اک ناتوان تے کمزور شخص اے تے اس نے اک ایسا جھوٹھ بولا اے کہ جدوں تک اسکے اس جھوٹھ نوں نقل کرنے والا دنیا وچ موجود ہوئے تے لوک اس دے گرد جمع ہوجاواں اس شخص توں ہرگز مدد طلب نئيں کرنی چاہیدا، ابو بکر نے مرتداں نال جنگ کرنے دے بجائے خالد نوں رومیاں نال جنگ کرنے دے لئی بھیجیا تے اسنوں فوج دے ڈپٹی کمانڈر دی حیثیت توں تیماء روانہ کيتا اس طرح عمر دیاں گلاں دے اک حصہ اُتے عمل کيتا تے اک حصہ نوں مسترد کردتا ۔
۸۹ سیف دی روایتاں دا مآخذ
علم حدیث دے دانشور تے علماء جدوں کسی روایت دے بارے وچ تحقیق کرنا چاہندے نيں تاں اوہ دو چیزاں نوں مد نظر رکھدے نيں :
اول : روایت دا مآخذ، یعنی روایت کرنے والا کن خصوصیات دا مالک اے تے اس نے روایت نوں کن لوک توں نقل کيتا اے ۔
دوم : روایت دا متن ، یعنی روایت وچ بیان ہوئے مطالب دی چھان بین کرنا اس لحاظ توں سقیفہ دے بارے وچ سیف دی روایتاں نوں متن و مآخذ دے لحاظ توں چھان بین کرنا چاہیدا توں کہ انہاں دی علمی قدر و منزلت تے اعتبار دی حیثیت معلوم ہوسکے ہن اسيں سیف توں نقل کيتی گئی روایتاں دے مآخذکی چھان بین کردے نيں ۔
سیف دی سب توں پہلی روایت جسنوں اساں نقل کيتاوہ کتاب ” الاصابہ “ توں اے ، جسنوں سیف نے قعقاع بن عمرو تمیمی توں نقل کيتا اے ، قعقاع اک ایسا سورما اے جو سیف دے خیالات دی تخلیق اے ايسے قسم دے کسی شخص دا حقیقت وچ کوئی وجود ہی نئيں اے، لیکن بعض علماء نے تحقیق کيتے بغیر صرف سیف دی روایت اُتے بھروسہ کرکے قعقاع دے ناں نوں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب دی لسٹ وچ درج کرکے سیف دی روایتاں توں اس دی زندگی دے مفصل حالات قلم بندکردتے نيں سینکڑاں کتاباں وچ اس دے اشعار ، بہادریاں ، جنگاں ، جنگی منصوبےآں ، لشکر کشیاں تے اجتماعی کارکردگی دے بارے وچ قلم فرسائی دی اے ، انہاں افسانےآں دا سرچشمہ صرف تے صرف سیف دی روایتاں نيں ۔ اساں اس موضوع تے سیف دے اس قسم دے افسانوی بہادراں دے بارے وچ اپنی کتاب ”خمسون و ماة صحابی مختلق “ وچ تفصیلات بیان کيتی نيں(۱)
____________________
-۱۔ اس کتاب دا ترجمہ اردو بولی ” ۱۵۰ جعلی اصحاب “ دے عنوان ايسے مترجم دے قلم توں ہويا اے ۔
۹۰ سیف نے تیسری روایت نوں سہل توں نقل کيتا اے تے اسنوں یوسف بن سلمی انصاری دا بیٹا دسیا اے اساں جس کتاب وچ اس دے بارے وچ لکھیا اے اوتھے ایہ ثابت کيتا اے کہ حقیقت وچ اس ناں دا کوئی راوی ہی وجود نئيں رکھدا سی تے ایہ وی سیف دے خیالات دی تخلیق اے ۔
چوتھی روایت سیف نے مبشر توں نقل کيتی اے ، ایہ ناں وی صرف سیف دی روایتاں وچ درج اے اس دا کدرے تے سراغ نئيں ملدا ، علم حدیث دے علماء نے اس دے بارے وچ کہیا اے :
” سیف اس توں روایت کردا اے لیکن اسنوں کوئی نئيں جاندا “(۱)
آخری روایت نوں سیف نے صخر نامی اک شخص توں نقل کيتا اے ، سیف نے اس دا پیغمبر خدا دے خصوصی محافظ دے عنوان توں تعارف کرایا اے ، جدوں کہ علم رجال دیاں کتاباں تے پیغمبر خدا دے اصحاب دی زندگی دے حالات وچ اس قسم دے کسی شخص دا ذکر تک نئيں اے تے پیغمبر خدا دا کوئی محافظ اس ناں دا نئيں سی ۔
اس دے مآخذ وچ تے وی مجہول راوی نيں کہ اس خلاصہ وچ انہاں دا ذکر کرنے دی گنجائش نئيں اے ۔
یہ سن سیف دی روایتاں مآخذاور قدر ومنزلت دے لحاظ تاں، ہن اسيں انہاں روایات دے متن دے بارے وچ قارئین نوں جانکاری دین گے ۔
____________________
۱۔ ملاحظہ ہوئے لسان المیزان ج۵/ ۱۳
۹۱ سیف دی روایتاں دے مآخذ
سیف دی روایتاں وچ قابل توجہ نکتہ ایہ اے کہ اسنوں روایت گڑھنے وچ خاص مہارت سی ۔ کیونجے اوہ روایتاں دے اک حصہ وچ حقائق دی تحریف کردا اے تے حوادث دے دوسرے حصہ نوں ایداں دے نقل کردا اے کہ پڑھنے والا غیر شعوری طور اُتے مطلب نوں واقعیت دے خلاف سمجھدا اے اس مطلب کيتی وضاحت دے لئی سیف دی روایت گڑھنے دی مہارت دے سلسلے وچ ایتھے اُتے اسيں اک نمونہ پیش کردے نيں : قعقاع توں نقل کيتی گئی سیف دی روایت وچ (جسنوں ايسے کتاب وچ پہلی روایت دے طور اُتے درج کيتا گیا اے ) آیا اے :
’ ’ پیغمبر خدا دی رحلت دے دن ظہر دی نماز دے بعد ایہ خبر ملی کہ انصار سعد بن عبادہ دی بیعت کرکے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں کيتے گئے عہد و پیمان نوں توڑنا چاہندے نيں “
پڑھنے والا اس روایت توں ایہ سمجھدا اے کہ لوکاں نے خلافت دے بارے وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں کوئی عہد وپیمان باندھاتھا ، جسنوں انصار توڑنا چاہندے سن ۔
اس دے علاوہ لشکر اسامہ دے بارے وچ دوسری روایت وچ (جسنوں اساں اس توں پہلے بیان کيتا) تریخ طبری تے تریخ ابن عساکر توں نقل کرکے سیف بیان کردا اے :
”جب پیغمبر خدا دی رحلت دی خبر فوجی کیمپ وچ پہنچی ، تاں اسامہ نے عمر نوں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلیفہ ابو بکر کے پاس بھیجیا “
اس روایت توں اس امر دا استنباط ہُندا اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال لوکاں دا عہد و پیمان ابو بکر دی خلافت دے بارے وچ سی ۔
سیف نے سقیفہ کہ داستان نقل کرنے وچ مذکورہ چابک دستی تے مہارت توں کافی استفادہ کيتا اے ۔
سقیفہ دا واقعہ اک ایسا واقعہ اے کہ جس وچ حقیقت اپنی اصلی راہ توں مکمل طور اُتے منحرف ہوئی اے ، سیف نئيں چاہندا سی اس تاریخی امانت وچ خیانت کيتے بغیر اسنوں دوسرں تک پہنچادے، سقیفہ دے بارے وچ نقل کيتی گئی اس دی تمام روایتاں خلاف واقع تے حقیقت توں دور نيں ، سقیفہ تے ابو بکر دی بیعت دے بارے وچ حقیقت قضیہ جاننے توں سیف دے جھوٹھ دا پول کھلنے دے علاوہ سقیفہ دے بارے وچ معاویہ دے زمانے تک دے تاریخی حقائق کھل دے سامنے آندے نيں ۔
لہذا اسيں ضروری سمجھدے نيں کہ پہلے سقیفہ دے واقعہ نوں مکمل طور اُتے تے استناد دے نال علمائے اہل سنت دی معتبر کتاباں وچ موجود مورد اعتماد روایتاں توں نقل کر کے پیش کرن تے اس دے بعد اس سلسلے وچ سیف دی نقل کيتی گئی روایتاں دی چھان بین کرن ۔
۹۲ داستان سقیفہ دی داغ بیل
هلم اکتب لکم کتاباً لن تضلّوا بعده ابداً
آؤ ! وچ تواڈے لئے اک ایساوصیت نامہ لکھداں گا ، جس دے ہُندے ہوئے تسيں لوک ہرگز گمراہ نئيں ہوگے
پیغمبر اکرم
ان النبیّ غلبه الوجع و عندکم کتاب الله
پیغمبر خدا بخار تے بیماری دے سبب بولدے نيں ، توانوں کتاب ِ خدا دے ہُندے ہوئے انہاں دی تحریر کيتی ضرورت نئيں اے ۔
عمر ، خلیفہ دوم
وہ فرمان جس دی اطاعت نئيں ہوئی
سقیفہ دے واقعہ دی پیغمبر خدا دی رحلت توں پہلے داغ بیل پائی گئی سی ، چنانچہ اساں گزشتہ فصل وچ دیکھیا کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی ایہ کوشش تے تلاش سی کہ اسلام دے دار الخلافہ مدینہ نوں سرکردہ مہاجر تے انصار توں خالی کرن ايسے لئے انھاں شام دی سرحداں اُتے جاکے جہاد کرنے دی ذمہ داری دیدی سی ، صرف علی علیہ السلام نوں مدینہ وچ اپنے سراہنے رہنے دی اجازت دتی سی ، لیکن انہاں لوکاں نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اس فرمان دی اطاعت نئيں کيتی اورا س حکم دی تعمیل کرنے وچ لیت و لعل تے لاپرواہی توں کم لیا تے ايسے دوران پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم رحلت فرماکر اپنے مالک حقیقی توں جاملے ، اس رونما شدہ واقعہ دے دوران اک ایسا اہم حادثہ پیش آیا ، جس نے تریخ دی راہ نوں مکمل طور اُتے موڑ دے رکھ دتا ۔
وصیت نامہ ، جو لکھیا نہ جاس دا
پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زندگی دے آخری لمحات نیڑے توں نیڑے تر ہُندے جارہے سن ، مدینہ منورہ دی فضا وچ اضطراب تے وحشت دے بادل منڈلارہے سن ، ہر اک ایہ محسوس کررہیا سی کہ عالم ِ بشریت جلدی ہی اپنے عظیم الشان قائد توں محروم ہونے والی اے ۔
۹۳ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنے تربيتی منصوبہ نوں عملی جامہ پہنانے دے لئی بستر علالت اُتے ہی آخر ی خاکہ کھچ رہے سن ۔ آپ نے فیصلہ کيتا کہ کسی تاخیر دے بغیر اس منصوبہ نوں عملی جامہ پہناواں تے اپنی کئی برساں دی زحمتاں تے خدمات نوں ضائع ہونے نہ داں ، لیکن افسوس دا مقام اے کہ اوہی افراد جو پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی مرضی دے خلاف مدینہ توں باہر نہ نکلے سن ، حالات دا جائزہ لے رہے سن توں کہ پہلیفرصت وچ اپنے مقاصد نوں عملی جامہ پہناواں ۔
لہذا انہاں نے اس امر دی اجازت نئيں دتی کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا آخری پروگرام بشریت دی راہنمائی دے لئی اک تحریر ی سند دے طور اُتے باقی رہے ۔
عمر ابن خطاب بذات خود کہندے نيں :
”اساں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و الہ وسلم دے پاس بیٹھے سن تے خواتین پردے دے پِچھے بیٹھی سن کہ رسول خد ا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: مینوں ست خوشبو والے پانی توں غسل دینا تے میرے لئے اک کاغذ تے قلم لاؤ توں کہ تواڈے لئے اک ایسی تحریر لکھداں کہ اس دے بعد تسيں لوک ہرگز گمراہ نہ ہوئے گے “
خواتین نے کہیا: جو رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم چاہندے نيں اس چیز نوں حاضر کرو “(۱)
مقریزی لکھدا اے :
” اس گل نوں جحش دی بیٹی تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیوی زینب تے اس دے نال بیٹھی ہوئی دوسری عورتاں نے کہیا : ” عمر“ کہندے نيں : ” ميں نے کہیا چپ رہو ، تسيں اوہی عورتاں ہوئے ، جدوں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بیمار ہُندے نيں تاں اپنی اکھاں اُتے زور دے کے روندی ہوئے تے جدوں آپ دوبارہ صحت یاب ہوجاندے نيں تاں انہاں دی گردن پھڑ کران توں نفقہ مانگنی ہوئے ! رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:
” ایہ عورتاں تسيں توں بہتر نيں “
ابن سعد نے طبقات(۲) وچ جابر بن عبد اللہ انصاری توں روایت کيتی اے کہ ا س نے کہیا :
____________________
۱۔ ملاحظہ ہوئے طبقات ابن سعد ج۲/ ۳٧ او نہایة الارب ج ۱۸ ۳٧۵ ، و کنزل العمال ج ۳/ ۱۳۸ و ج ۴/ ۵۲ تے مختصر کنز ج۳ ۔
۲۔ ج ۲ صفحہ۲۴۲ ۔
۹۴ ” پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی وفات دے وقت کاغذ طلب کيتا توں کہ اپنی امت دے لئی اک ایسی تحریر لکھ ڈالاں کہ اس دے بعد نہ آپ دی امت گمراہ ہوئے گی تے نہ کوئی اسنوں گمراہ کرسکے گا ، اس مجلس وچ حاضر لوکاں نے ایسا ہنگامہ مچایا کہ پیغمبر اسلام نے اپنا فیصلہ ترک کردتا ۔
اس دے علاوہ مسند احمد(۱) وچ ابن عباس توں روایت کيتی گئی اے : جدوں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی موت نزدیک آئی تو، آپ نے فرمایا :
”میرے لئے اک بھیڑ دا کندھا لاؤ(۲) وچ تسيں لوکاں دے لئی اک تحریر لکھ داں گا توں کہ میرے بعد تواڈے درمیان حتی دو افراد وچ وی آپس وچ اختلاف پیدا نہ ہوسکے“
ابن عباس کہندے نيں :
” اک جماعت نے شور و ھنگامہ شروع کردتا تاں اک عورت نے انہاں توں مخاطب ہوکے کہیا: ”افسوس ہوئے تسيں لوکاں اُتے !پیغمبر وصیت کرنا چاہندے نيں “
ابن عباس اپنی اک دوسری روایت وچ کہندے نيں(۳) پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس
____________________
۱۔ ج ۱ ص ۲۹۳ ۔
۲۔ اس زمانہ وچ کاغذ نہ ہونے دی وجہ توں تحریرات چمڑے ، حیوانو ں دی ہڈیو ں تے لکڑی ورگی چیزو ں اُتے لکھے جاندے سن ۔
۳۔ طبقات ابن سعد ج ۲/ ۲۴۴۔
۹۵ بیماری دے دوران (جس دے سبب آپ وفات پاگئے)فرمایا:
” میرے لئے دوات تے اک کاغذلاؤ توں کہ تواڈے لئے اک ایسی تحریر لکھ داں کہ تسيں اس دے بعد ہرگز گمراہ نہ ہوئے گے ؟“
عمر نے کہیا: روم دے باقی رہ گئے فلاں تے فلاں شہراں نوں جدوں تک رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم فتح نئيں کرلاں گے اس وقت تک اس دنیا توں نئيں جاواں گے ، تے جے آپ نے وفات پائی تاں اسيں آپ دے انتظار وچ ايسے طرح رہن گے جس طرح بنی اسرائیل حضرت موسیٰ دے انتظار وچ منتظر رہے، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیوی زینب نے اس دے جواب وچ کہیا: کيتا نئيں سندے ہوئے پیغمبر توانوں وصیت کرنا چاہندے نيں ؟! اس دے بعد انہاں نے ہنگامہ تے شور و شرا با کيتا ، لہذا پیغمبر نے فرمایا: ایتھے توں اٹھیا جاؤ ، ” جدوں اوہ اٹھیا کر چلنے لگے تاں آپ نے وفات پائی “۔
ان روایتاں تے اس دے بعد آنے والی روایتاں توں معلوم ہُندا اے کہ پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی زندگی دے آخری لمحات وچ ضعیف حالت دے باوجود کئی بار حکم دتا سی کہ انہاں کےلئے کاغذ و دوات لیائی جائے، لیکن رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بستر دے پاس بیٹھے ہوئے افراد نے مجلس وچ کھلبلی تے ہنگامہ مچا کر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں اپنے فیصلہ توں دست بردار ہونے اُتے مجبور کردتا ، آنے والی بحثاں وچ جنہاں روایتاں نوں اسيں نقل کرن گے ، انہاں توں معلوم ہوجائے گا کہ پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حضور وچ کس طرح دے ناشائستہ گلاں کيتیاں گئیاں جنہاں دے سبب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں اس دے سوا کوئی چارہ نہ سی کہ وصیت نامہ لکھنے توں صرف نظر کرن ۔
۹٦ صحیح بخاری(۱) تے دوسری کتاباں وچ روایت نقل ہوئی اے کہ ابن عباس نے کہیا :
”جمعرات دا دن کیواں دا دن سی ، ؟! اس دے بعد اس قدرر وئے کہ انہاں دی اکھاں توں بہنے والے آنسواں نے کنکریو ں نوں تر کردتا اس دے بعد بولے: رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی شدید بیماری دے عالم وچ فرمایا: میرے لئے اک کاغذ لاؤ توں کہ تواڈے لئے اک تحریر لکھ داں کہ میرے بعد ہر گز گمراہ نہ ہوئے گے “
مجلس وچ موجود افراد وچ جنگ و جدل برپا ہوگیا ، جدوں کہ کسی وی پیغمبر دے حضور اختلاف و جدال کرنا جائز نئيں اے ، کچھ لوکاں نے کہیا : پیغمبر ہذیان بک رہے نيں !!
پیغمبر نے فرمایا:
”مینوں اپنے حال اُتے چھڈ دو ! میری حالت اس توں بہتر اے جو تسيں میرے بارے وچ کہندے ہوئے ؟(۲)
ابن عباس نے اک دوسری روایت وچ اس گل دے راوی کاتعارف کرایا اے ، صحیح بخاری وچ
____________________
۱۔حدیث دا لفظ صحیح بخاری وچوں اے ،کتاب جہاد باب جوائز وفد ج ۲/ ۱۲۰ ، ملاحظہ ہوئے ج ۲/ ۱۱۲ باب اخراج یہود از جزیرة العرب کتاب جزیہ تے صحےح مسلم ج ۵/ ٧۵ باب ترکہ وصیت تے مسند احمد تحقی احمد شاکر حدیث نمبر ۱۹۳۵ تے طبقات ابن سعد ۲/ ۲۴۴ ، تے طبری ج ۴ /۱۹۳ انہاں دی حدیث دے لفظ وچ ایہ اے :ما شانہ اھجر فذھبوا یُعیدون علیہ فقال:دعونی )
۲۔ بلاذری دی انساب الاشراف ج ۱/ ۵٦۲ ، ملاحظہ ہوئے تے طبقات ابن سعد ج ۲/ ۲۴۲ تے صحیح مسلم ج ۵/ ٧٦ تے انہاں لفظ انہاں رسول اللہ لیَھجُر تحریر ہويا اے ۔
۹٧ اس توں نقل کرکے بیان ہويا اے (۱)
” جدوں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی موت نزدیک آگئی ، کچھ لوک ، جنہاں وچ عمر ابن خطاب وی شامل سن ، پیغمبر خدا دے گھر وچ جمع ہوئے تو، پیغمبر نے فرمایا: جلدی کرو توں کہ وچ تواڈے لئے اک تحریر لکھ داں کہ اس دے بعد ہرگز گمراہ نہ ہوئے گے “
عمر ابن خطاب نے حاضرین توں کہیا : بیماری نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حواس خمسہ اُتے غلبہ کيتا اے ، قرآن تواڈے پاس اے تے خدا دی کتاب ساڈے لئے کافی اے ! “
اس گھر وچ موجود لوکاں دے درمیان اختلاف پیدا ہويا، بعض لوکاں نے عمر دی ہاں وچ ہاں ملائی ، جدوں بیہودہ گفتگو حد توں ودھ گئی تے اختلاف دا دامن پھیلنے لگیا تاں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے رنجیدہ ہوکے فرمایا:
”میرے نزدیک توں اٹھیا جاؤ، کیونجے میرے سامنے جدال و اختلاف کرنا جائز نئيں اے “۔
مسند احمد دی روایت تے طبقات وچ ایويں آیا اے :
” جدوں بیہودہ کلام حد توں ودھ گیا تاں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم رنجیدہ خاطر ہوئے تے فرمایا:
”میرے کولوں اٹھیا جاؤ !“
اس حدیث دا راوی کہندا اے کہ: ابن عباس مکرر کہندے سن : ” بد بختی تے مصیبت اسيں اُتے اس وقت
____________________
۱۔ ایہ لفظ صحیح بخاری وچ اے ملاحظہ ہوئے ج ۱/ ۲۲ ، باب کتابة العلم ، کتاب علم توں اس لفظ دے نزدیک اے ، مسند احمد تحقیق احمد شاکر حدیث نمبر ۲۹۹۲ ، طبقات ج۲/ ۲۴۴
۹۸ نازل ہوئی جدوں اختلاف تے یاوہ گوئی دے سبب رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس تحریر نوں نہ لکھ سکے “(۱) اوہ صحابی ، جس نے پیغمبر خدا اُتے ہذیان بکنے دی تہمت لگائی ۔
ان تمام روایتاں وچ عمر ابن خطاب دے علاوہ کسی تے دا ناں نئيں لیا گیا اے ، ایہ عمر سن جنھاں نے پیغمبر دی بیویاں دے ایہ کہنے : ” جو پیغمبر چاہندے نيں اسنوں حاضر کیجئے “ دے جواب وچ کہیا: ”انکن صواحبة “ ۲ تے اس رائج ضرب المثل دے ذریعہ انہاں دی سرزنش کرکے اس توہین آمیزلہجہ وچ پیغمبر دی بیویاں دی بے احترامی دی ۔
یہ عمر سن جس نے ایہ کہیا کہ : جے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مرجاواں تاں روم دے شہراں نوں کون فتح کريں گا؟
یہ عمر سن جس نے جدوں احساس کيتا کہ مجلس وچ حاضرین دی اکثریت رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی مرضی دی حامی اے تے نیڑے اے مسلماناں دے ہتھ پیغمبر دی اک ایسی تحریر آئے جس سے
____________________
۱۔ ایہ صحیح بخاری دی عبارت کتاب اعتصام بہ کتاب و سنة دے باب کراھیة الخلاف ، ج ۴/ ۱۸۰ تے کتاب مرض دے باب قول المریض قوموا اعنی ج ۴/ ۵ تے ج ۳/ ٦۲ باب مرض النبی کتاب مغازی تے صحیح مسلم ج ۵/ ٧٦ کتاب دے آخری باب ” وصیة “ وچ تے مسند احمد تحقیق احمد شاکر حدیث نمبر ۳۱۱۱ تے تریخ ابن کثیر ج ۵/ ۲۲٧ ۔ ۲۲۸ تے تیسیر الوصول ج ۴/ ۱۹۴ تے تریخ ذہبی ج ۱/ ۳۳۱۱ تے تریخ خمیس ج ۱/ ۱۸۲ تے البدة و تریخ ج ۵ / ۹۵ تے تریخ ابن محنہ تریخ کامل دے حاشیہ اُتے ۱۰۸ ، تریخ ابو الفداء ج ۱/ ۱۵۱ وچ آیا اے :فقالَ : قُوموا عنی لا ینبغي عِندَ نبيّ تَنازُع ، فقالوا : إنَّ رسول الله لیهجُر فذهبو ا یعیدون علیه ، فقال : دعونی ما انا فیه خیرٌ مما تدعونی إِلیه ۔
۲۔ صدر اسلام وچ جے کسی عورت نوں ڈانٹا جاندا سی تاں اسنوں انہاں عورتو ں توں تشبیہ دیندے سن جو حضرت یوسف نال محبت کردی سی ں تے اسنوں زندان بھیجدتا جاندا سی ، ایسی عورت نوں کہندے سن : إِنّکَن صُویحباتة تشبیہا لہا بصویحبات یوسف۔
۹۹ عمر تے اس دے حامیاں دے منصوبے نقش بر آب ہوجاواں گے تاں اس نے کہیا : پیغمبر اُتے بیماری دا دباؤ پيا اے تے اوہ نئيں جاندے نيں کہ کیہ بول رہے نيں ، تواڈے پاس قرآن اے تے اوہی کافی اے !
عمر نے ہی کہیا سی : ” ایہ شخص ہذیان بک رہاہے تے اس نے اس نامناسب جملہ نوں کہہ کے اپنے منصوبےآں نوں عملی جامہ پہنایا ، کیونجے عمر دے اس جملہ تے انہاں دا پیغمبر اکرم دی طرف ہذیان دی نسبت دینے نے دوسرے دے ذہناں اُتے وی اثر ڈالیا سی ، لہذا جے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مکمل اصرار دے طور اُتے کوئی وصیت وی لکھ ڈالدے تاں اس دی کوئی قدر و منزلت ہی باقی نہ رہندی تے اس دے مخالف کہندے کہ ایہ وصیت اس حالت وچ لکھی گئی اے جدوں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنے حواس خمسہ کھو بیٹھے سن ۔ لہذا اس دی طرف کوئی توجہ نہ دتی جاندی ، ایہ نازک نکتہ ابن عباس دی اک روایت وچ مورد توجہ قرار پایا اے ، اوہ کہندے نيں :
” پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حضورماں موجود افراد وچوں اک شخص نے کہیا:” پیغمبر خدا ہذیان بک رہے نيں “
اس دے بعد جدوں مجلس وچ حالات معمول دے مطابق ہوئے تاں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں عرض کيتا گیا : کیہ تسيں جس چیز نوں چاہندے سن اسنوں آپ دے لئی لاواں ؟ پیغمبر نے فرمایا:
اب اس دا فائدہ کیہ اے ؟! یعنی ایہ گل کہنے دے بعد اس تحریر دا کوئی فائدہ نئيں اے ‘(۱)
جی ہاں ! ہنگامہ برپا کرکے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں اپنی زندگی دے آخری لمحات وچ اک وصیت نامہ لکھنے نئيں دتا گیا اس طرح پہلے اس دے کہ اک ہور فرصت ہتھ آندی تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس وصیت نامہ نوں تحریر فرماندے توں کہ لوک ہمیشہ دے لئی گمراہی توں نجات پاندے ، آپ نے رحلت فرمائی ۔
____________________
۱۔ طبقات ابن سعد ج ۲/ ۲۴۴
۱۰۰ وضاحت طلبی
اس بحث دے آخر وچ مناسب اے کہ عمر توں اک سوال کيتا جائے اوہ ایہ اے کہ جتھے پرآپ نے ایہ جرات تے جسارت دی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی طرف ہذیان بکنے دی تہمت لگائی! کيتا وجہ اے کہآپ نے ایہی الزام ابو بکر نوں نئيں دتا جدوں کہ انھاں نے بیہوشی دے عالم وچ وصیت نامہ لکھیا ؟
طبری لکھدا اے : ابو بکر نے عثمان نوں اپنی بیماری دی حالت وچ اپنے سرہانے بلايا اورکہیا: لکھو ”بسم الله الرحمن الرحیم “ ایہ ابو بکر بن ابی قحافہ دی طرف توں مسلماناں دے ناں اک وصیت اے اما بعد “
راوی کہندا اے ؛
اس دے بعد بیہوش ہوگئے تے کوئی گل نہ کرسکے (لہذا عثمان نے ابو بکر دی بیہوشی) دے عالم وچ لکھیا ، ” اما بعد ، ميں نے اپنے فیصلہ دے مطابق عمر ابن خطاب نوں تسيں لوکاں اُتے اپنا جانشین تے خلیفہ مقرر کيتا اے ، جان لو کہ ميں نے تواڈے متعلق خیر خواہی وچ کِسے قسم دی لا پروائی نئيں برتی اے “
جب عثمان تحریر لکھنے توں فارغ ہوئے تاں ابو بکر ہوش وچ آئے تے عثمان توں کہیا : ذرا پڑھو دیکھدا ہاں کہ تسيں نے کیہ لکھیا ، عثمان نے جو کچھ لکھیا سی ابو بکر نوں پڑھ کر سنیا دتا۔
ابو بکر نے کہیا : ” الله اکبر ! میرے خیال وچ تسيں ڈر گئے کہ جے ميں اس بیہوشی دے عالم وچ مرجاواں تاں لوکاں وچ اختلاف پیدا ہوجائے گا “
اس نے جواب وچ کہیا : جی ہاں ۔
۱۰۱ ابو بکر نے کہیا : ” خدا تینوں اسلام تے اہل اسلام دی طرف توں خیر پہنچائے تے اس طرح عثمان دی تحریر کيتی تائید کيتی ۔
کیا عمر نے اس تحریر دے بارے وچ کوئی رد عمل ظاہر کيتا ؟
طبری کہندا اے :
” عمر بیٹھ گئے جدوں کہ لوک انہاں دے پاس بیٹھے سن ، عمر دے ہتھ وچ درخت خرما دی اک ٹہنی سی ۔ ابو بکر کے آزاد کردہ غلام شدید ابو بکر دی اس تحریر نوں ہتھ وچ لئے ہوئے سن، جس وچ عمر دی جانشینی کافرمان لکھیا گیا سی، عمر نے لوکاں توں مخاطب ہوکے کہیا:
اے لوکاں سن لو !اور رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلیفہ دے حکم دی اطاعت کرو ؟ خلیفہ توانوں کہندا اے ؛ ’ ’ ميں نے تواڈی خیر خواہی وچ کِسے قسم دی لاپروائی نئيں کيتی اے “(۱)
تعجب تے حیرت دی گل اے کہ عمر حالت بیماری وچ رسول خد ا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی تحریر نوں قبول نہ کردے ہوئے کہندے نيں حسبنا کتاب اللہ لیکن ابو بکر کے اس حالت وچ لکھی گئی تحریر کيتی تائید کردے نيں !! دیکھئے فرق کہیا توں کتھے تک اے ! بے شک ابن عباسنوں حق سی کہ رونما ہوئے اس حادثہ اُتے اِنّے آنسو بہاواں کہ کنکریاں تر ہوجاواں ۔
____________________
۱۔ تریخ طبری ج ۴/ ۵۱ ۔
۱۰۲ پیغمبر خدا دی وفات
ترکوا رسول الله کما هو و اسرعوا الی السقیفة
انہاں نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ نوں زمین اُتے چھڈ کے خلیفہ منتخب کرنے دے لئی خود سقیفہ دی طرف دوڑ پئے ۔
مؤرخین
رسول خدا دی رحلت اورحضرت عمر دا اس توں انکار
رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے سوموار دی ظہر نوں اس دنیا توں رحلت فرمائی ، اس وقت عمر مدینہ وچ (۱) سن تے ابوبکر ” سنح“ وچ اپنے ذاتی گھر ۲ اُتے سن ۔
عائشہ کہندی نيں : ” عمر تے مغیرة بن شعبہ اجازت حاصل کرنے دے بعد رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کمرے وچ داخل ہوئے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چہرے اُتے ڈالے گئے کپڑے نوں اٹھا کرکنارے رکھدتا ، عمرنے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں دیکھااور چیخ کر کہیا ” آہ ! رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ! انتہائی بیہوشی دے عالم وچ پئے نيں ! “ اس دے بعد اٹھے اور
____________________
۱۔ سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ص ۳۳۳۱۔ ۳۳۴ تے تریخ طبری ج ۲/ ص ۲۴۲ )
۲۔ ابو بکر دا گھر سنح وچ سی ، سنح مدینہ دے مشرق وچ ا یک میل دے فاصلہ اُتے واقع سی ، انصار دے بنی حارب وی اوتھے سکونت کردے سن ۔کمرہ توں باہر چلے گئے ۔
۱۰۳ کمرے توں باہر آندے ہوئے مغیرہ نے حضرت عمر دی طرف مخاطب ہوکے کہیا : ” اے عمر ! خدا دی قسم رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس دنیا توں رحلت فرمائی اے “
عمر نے کہیا: تسيں جھوٹھ بولدے ہوئے ! رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہرگز مرے نئيں نيں ، لیکن تسيں اک فتنہ گر ہوئے اس لئی ایسا کہندے ہو! رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کدی نئيں مراں گے جدوں تک کہ منافقین نوں نابود نہ کرکے رکھداں(۱) عمر نے ايسے اُتے اکتفا نئيں کيتا بلکہ جو وی رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی موت دا ذکر کردا سی اسنوں قتل کرنے دی دھمکی دیندے ہوئے کہندے سن :
” لوکاں وچوں بعض منافقین گمان کردے نيں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس دنیا توں رحلت فرمائی اے ، جدوں کہ ایسا نئيں اے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نئيں مرے نيں بلکہ موسی بن عمران دی طرح جو چالیس دن تک لوکاں توں غائب ہوکے فیر واپس لوٹے سن تے لوکاں نے انہاں دے بارے وچ کہیا سی کہ اوہ مرگئے نيں ، رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وی اپنے خدا دے ہاں چلے گئے نيں تے خدا دی قسم اوہ واپس لوٹاں گے تے انہاں لوکاں دے ہتھ پیر کٹ کر رکھداں گا جو ایہ کہندے نيں کہ آپ وفات کرگئے نيں(۲)
____________________
۱۔ ایہ عبارت ابن سعد دی طبقات ج ۲/ق ۲/ ۱۵۴ توں نقل کيتی گئی اے ۔ اس دے علاوہ متقی کنزل العمال ج ۴/ ۵۰ ، ذہبی نے اپنی تریخ وچ ج ۱/ ۳٧ ، ذینی دحلان نے حاسیة الحلیہ ج ۳/ ۳۸۹ وچ ، نہایة الارب ج ۱۸ ، ۳۹۹، مسند احمد ج ٦/ ۲۱۹ وچ اسنوں درج کيتا اے ۔
۲۔ تریخ یعقوبی ج ۲/ ۹۵ ، طبری ج ۲/ ۴۴۲ ، ابن کثیر البدایہ و النہایة ج ۵ ۲۴۴ ، تریخ الخمیس ج ۲/ ۱۸۵ تے تیسیر الوصول ج ۲/ ۴۱ ۔
۱۰۴ اس دے بعد بولے : جو وی ایہ کہے کہ آپ نے وفات پائی اے ، وچ اس تلوار توں اس دا سر قلم کرکے رکھدواں گا(۱) رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم آسمان دی طرف گئے نيں(۲) اس وقت ابن ام مکتوم(۳) نے مسجد النبی وچ حضرت عمر کےلئے اس آیت دی تلاوت دی :
” تے محمد تاں صرف اک رسول نيں جنہاں توں پہلے بوہت سارے رسول گزر چکے نيں ۔ کيتا جے اوہ مرجاواں یا قتل ہوجاواں تاں تسيں الٹے پیرواں پلٹ جاؤ گے جو وی ایسا کريں گا اوہ خدا دا کوئی نقصان نئيں کريں گا خدا تاں عنقریب شکر گزاراں نوں انہاں دی جزا دے گ(۴)
پیغمبر خدا دے چچا عباس نے وی کہیا : رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم قطعی طور اُتے فوت ہوئے چکے نيں تے ميں نے انہاں دے چہرے پراوہی علائم و آثار مشاہدہ کيتے نيں جو فرزند عبد المطلب دے چہراں اُتے موت دے وقت نمودار ہُندے نيں “(۵)
____________________
۱۔ تریخ ابو الفداء ج۱ ۱٦۴ ، تریخ ابن شحنہ دے حاشیہ الکامل ۱۱۲ ، سیرہ زینی دحلان ، ج ۳/ ۳۹۰ وچ لکھیا گیا اے کہ حضرت عمر نے کہیا : ” جو وی ایہ کہے کہ محمدمرگئے نيں وچ اسپر تلوار چلاواں گا “ تے اس کتاب دے صفحہ ۳۸٧ وچ لکھدا اے کہ : عمر ابن خطاب نے اپنی تلوار نوں باہر کھچ لیا تے جوبھی ایہ کہندا سی محمد فوت ہوئے نيں اسنوں دھمکی دیندے سن ، تے صفحہ ۳۸۸ وچ ایويں آیا اے : عمر نے تلوار دے دستہ نوں ہتھ وچ پکڑلیا اورکہیا: وچ کِسے دی بولی توں ایہ نہ سناں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مرگئے نيں ورنہ اس تلوارسے اس اُتے وار کراں گا ۔
۲۔ جملہ ” آسمان اُتے چلا گیا اے “ تریخ ابو الفداء ج ۱/ ۱٦۴ توں نقل کيتا گیا اے
۳۔ابن ام مکتوم دا ناں عمر بن قیس سی اوہ اصحاب پیغمبر وچوں سن، اس دی زندگی دے حالات اس کتاب دے آخر وچ بیان کيتے گئے نيں ۔
۴۔ طبقات ابن سعد ج ۲/ ق ۵٧ ، کنز العمال ج ۴/ ۵۳ حدیث مبر ۱۹۰۲ تے تریخ ابن کثیر ج ۵/ ۲۴۳ ملاحظہ ہوئے نص آیت <و ما محمّد إلا رسول قد خلت من قبلہ الرسل> آل عمران / ۱۴۴
۵۔ ملاحظہ ہوئے تمہید بلاقلانی ص ۱۹۲ ۔۱۹۳
۱۰۵ لیکن عمر اپنے کم توں باز نہ آئے ، عباس ابن عبد المطلب نے لوکاں توں پُچھیا ، ” کیہ تسيں وچوں کسی نوں یاد اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی موت دے بارے وچ کچھ فرمایا اے ؟ جے اس سلسلے وچ کوئی حدیث سنی ہوئے تاں ساڈے لئے بیان کرو “
سب نے کہیا : ”نئيں “ عباس نے عمر توں پُچھیا ، ” کیہ تسيں نے اس سلسلے وچ پیغمبر خدا توں کچھ سنیا اے ؟
عمر نے کہیا: ” نئيں “
اس وقت عباس نے لوکاں توں مخاطب ہوکے کہیا: اے لوگوا ! آگاہ رہو کہ اک شخص نے وی گواہی نئيں دتی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی موت دے بارے وچ اس توں کچھ فرمایا ہو(۱) خدائے وحدہ لا شریک دی قسم کھا کرکہندا ہاں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے موت کاجام نوش کيتاہے لیکن عمر بدستور گرجتے ہوئے دھمکیاں دیندے رہے ۔
عباس نے اپنے کلام نوں جاری رکھدے ہوئے کہیا: بے شک رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہور لوکاں دی طرح حوادث و آفات دا شکار ہوئے سکدے نيں تے آپ وفات پاچکے نيں لہذا انہاں دے بدن نوں تاخیر دے بغیر سپرد خاک کرو کيتا خداوند عالمنے تسيں لوکاں نوں اک بار موت توں دوچار کردا اے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں دوبار؟ آپ خدا دے ایتھے اس توں زیادہ محترم نيں کہ خدا انھاں دوبار موت دا شربت
____________________
۱۔ طبقات ابن سعد ج ۲/ ق ۲/ ۵٧ ، تریخ ابن کثیر ج۵/ ۲۴۳، سیرہ حلبیہ ج ۳/ ۳۹۰ ۔ ۳۹۱ تے کنزل العمال ج ۴/ ۵۳ حدیث نمبر ۱۰۹۲،
۱۰٦ پلائے ۔ جے تیری گل صحیح ہوئے تاں ، فیر وی خدا دے لئی ایہ امرمشکل نئيں اے کہ آپ دے بدن توں مٹی ہٹا کر آپ نوں مٹی دے تھلے توں باہر لائے، رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تب تک رحلت نئيں کيتی اے جدوں تک آپ نے لوکاں کےلئے سعادت و نجات دی راہ ھموار نہ کردتی(۱) لیکن عمر اپنی گل نوں اس قدر دہراندے رہے کہ اس دے ہونٹاں اُتے جھگ پھیل گئی(۲)
اس دے بعد سالم بن عبید(۳) ابو بکرکو آگاہ کرنے دے لئی سنخ دی طرف روانہ ہوئے(۴) ا ور رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دی خبر انھاں پہنچیا دی(۵) ابو بکر مدینہ آئے تے دیکھیا کہ عمر کھڑے ہوکے لوکاں نوں دھمکیاں دے رہے نيں(٦) تے کہندے نيں : رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم زندہ نيں آپ نئيں مرے نيں ! اوہ فیر آئیاں گے توں کہ انہاں لوکاں دے ہتھ کٹ داں جو ایہ کہندے نيں کہ آپ مرگئے نيں ، آپ ایداں دے لوکاں دے سر قلم کرن گے ،اور انھاں دار اُتے چڑھادین گے(٧) عمر نے جدوں دیکھیا کہ ابو بکر آرہے نيں تاں خاموش ہوکے اپنی جگہ اُتے بیٹھ گئے(۸)
____________________
۱۔ طبقات ابن سعد ج ۲/ ق ۲/ ۵۳ ، کنزل العمال ج ۴/ ۵۳ حدیث نمبر ۱۰۹۰ تے حاشیہ الحلبیہ ج ۳/ ۳۹ ،ماں طہران توں خلاصہ دے طور اُتے ، تریخ الخمیس ج ۲/ ۱۸۵ ، و ص ۱۹۲ خلاصہ دے طور پر
۲۔ طبقات ابن سعد ج۲ ق ۲ / ۵۳ ، کنزل العمال ج ۴/ ۵۳ ، تریخ خمیس ج ۲/ ۱۸۵، السیرة الحلبیة ج ۳/ ۳۹۲۔
۳۔ بعض نے کہیا اے : عائشہ نے کسی نوں بھیجیا تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت توں انہاں نوں باخبر کيتا،
۴۔ سالم اصحاب تے مسجد النبی وچ اہل صفہ وچوں تھا
۵۔تریخ ابن کثیر ج ۵ ۲۴۲ تے حاشیة الحلبیہ از زینی خلدون ج ۳/ ۳۹۰ ۔ ۳۹۱
٦۔ طبری ج۲/ ۴۴۳ ، ابن کثیر ج ۵/ ۳۱۹، و ابن ابی الحدید ، ج ۱/ ٦۰۔
٧ ۔رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے دن آپ دی موت اُتے شک کرنا عمر ابن خطاب دی خصوصیات وچوں اے ، کیونجے مؤرخین نے انہاں دے علاوہ کسی تے دا ناں نئيں لیا اے جس نے وفات پیغمبر اُتے شک کيتا ہوئے۔
۸۔ کنز العمال ج ۴/ ۵۳ حدیث نمبر ۱۰۹۲۔
۱۰٧ ابو بکر نے خداوند عالم دی حمد و ثنا دی تے کہیا:
خدا دی عبادت کرنے والے جان لاں کہ خدا ہمیشہ زند ہ اے تے اوہ کدی نئيں مرے گا ، جو محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی پوجا کردے نيں اوہ جان لاں کہ محمد رحلت کر گئے نيں ، اس دے بعد اس آیت دی تلاوت دی :<و ما محمّد إلا رسول قد خلت من قبله الرسل >(۱)
(اوہی آیت جس دی انہاں توں پہلے ابن ام مکتوم نے عمر دے لئی تلاوت دی تھی) ، عمر نے سوال کيتا : جو تسيں نے پڑھیا ، کیہ اوہ قرآن دی آیت اے ؟!
ابو بکر نے جواب وچ کہیا : جی ہاں(۲)
عمر نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی موت دے بارے وچ اپنی رائے نوں نہ مغیرہ دیاں گلاں توں ، نہ عمر ابن قیس دی قرآنی آیت دی تلاوت توں تے انہاں دے واضح طور اُتے رسول اللہ دی موت دی خبر دینے توں تے نہ پیغمبر خدا دے چچا عباس دی وضاحت طلبی تے استدلال توں تے نہ کسی دوسرے دے استدلال توں بدلا : انہاں سب دا کوئی احترام نہ کيتا تے نہ انہاں دیاں گلاں دی قدر دی ، جدوں ابو بکر آکے بولے تاں انھاں اطمینان ہويا تے خامو ش ہوئے ، بعد وچ اوہ خود اس قضیہ دے بارے وچ حسب ذیل نقل کردے سن ۔
” خدا دی قسم ! جاں ہی ميں نے سناکہ ابو بکر ايسے آیت دی تلاوت کررہے نيں تاں میرے گھٹنے اس قدر سست پئے کہ وچ زمین اُتے گر گیا تے فیر توں اٹھنے دی ہمت نہ
____________________
۱۔طبقات ابن سعد ج ۲/ ق۲ ۵۴ ، تریخ طبری ج ۲/ ۴۴۴ تریخ ابن کثیر ج ۵/ ۲۱۹ ، تے سیرہ حلبیہ ج ۳/ ۳۹۲
۲۔ عمر دا ایہ سوال کہ کيتایہ کتاب خدا اے تے ابو بکر دا جواب طبقات ابن سعد توں نقل کيتا گیا اے۔
۱۰۸ پئی تے مینوں یقین ہويا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وفات کرگئے نيں ۔(۱) وفات پیغمبر توں عمر کیوں انکار کردے سن ؟
کیا عمر حقیقت وچ پیغمبر خدا دے نال محبت دی شدت تے لگاؤ دی وجہ توں تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں کھو دینے دے سبب غم و اندوہ دے مارے تلوار کھچ کر رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی موت دی تائید کرنے والے مسلماناں نوں دھمکاندے سن ؟
کیا بعض مؤرخین دا ایہ لکھنا درست تے صحیح اے کہ عمر اس دن دیوانے ہوگئے سن (۲) لیکن ایسا نئيں سی ، اسيں جاندے نيں کہ مطلب اس دے علاوہ کچھ تے ہی سی ، ساڈے خیال وچ ابن ابی الحدید نے حقیقت نوں درک کرکے بیان کيتا اے :
” عمر نے جدوں سمجھ لیا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم رحلت کرگئے نيں تاں اوہ اس امر اُتے ڈر گئے کہ امامت دے مسئلہ اُتے شورش تے بغاوت رونما ہوجائے گی تے انصار یا ہور لوک حکومت نوں اپنے ہتھ وچ لے لاں گے ، لہذا انہاں نے اس وچ مصلحت سمجھی لوکاں نوں بہر صورت تے ہر ممکن طریقے توں خامو ش تے مطمئن کرداں ۔ اس سلسلے وچ جو کچھ انھاں نے کہیا لوکاں نوں شک و شبہ وچ ڈالدتا ، اس دا مقصد ابو بکر کے آنے تک دا احترام تے اس دا دین تے حکومت دا تحفظ تھا(۳)
____________________
۱۔سیرہ ابن ہشام ۴/ ۳۳۴ ،و ۲۳۵ ، تریخ طبری ج ۲/ ۴۴۲، ۴۴۴ ، ابن کثیر ج ۵/ ۲۴۲ ، ابن اثیر ، ج / ۱۹ ، ابن ابی الحدید ج ۱/ ۱۲۸ ، صفری الصفوھ ج ۱/ ۹۹/ خلاصہ دے طور اُتے کنزل العمال ج ۴/ ۴۵ حدیث نمبر ۱۰۵۳۔
۲۔ سیرہ حلبیہ ج ۳/ ۳٦۲ تے حاشیہ سیرہ ج ۳/ ۳۱۹۔
۳۔ شرح ابن ابی الحدید ج ۱/ ۱۲۹۔
۱۰۹ ساڈی نظر وچ ا بن ابی الحدید دا ایہ کہنا کہ عمر امامت دے عہدہ اُتے انصار یا دوسرےآں دے غلبہ توں سے ڈر تے سن ، صحیح اے ، کیونجے دوسرےآں دے گٹھ وچ حضرت علی علیہ السلام سن تے عمرکو خوف سی کہ کدرے ایسا نہ ہوئے کہ خلافت دا قرعہ فال حضرت علی علیہ السلام دے ناں کھل جائےکیونجے اس زمانے وچ خلافت دے امیدوار تن افرد توں زیادہ نئيں سن ۔
پہلے علی ابن ابیطالب علیہ السلام سن کہ تمام بنی ہاشم انہاں دے طرفدار تے حامی سن تے ابو سفیان وی انہاں دا ناں لیندا سی تے زبیر انہاں دے حق وچ تبلیغ کردے سن تے ايسے طرح خالد بن سعید اموی ، براء ابن عازب انصاری ، سلمان ، ابو ذر ، مقداد اورہور بزرگ اصحاب رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سب دے سب علی علیہ السلام دی حمایت کردے سن (۱)
دوسرا سعد ابن عبادہ انصاری سن جو انصارکے قبیلہ خزرج دا امیدوار سن،
تیسرے ابو بکر سن جس دی حمایت عمر ، ابو عبیدہ ، مغیرہ بن شعبہ تے عبد الرحمان بن عوف ،(۲) کردے سن ۔
لیکن سعد بن عبادہ خلافت دی کرسی تک نئيں پہنچ سکدے سن ، کیونجے ا نصار وچوں قبیلہ اوس اس دا مخالف سی تے مہاجر وچوں وی کوئی انہاں دی بیعت کرنے نوں آمادہ نئيں سی۔ لہذا جے ابو بکر کے حامی گروہ علی علیہ السلام دے خلاف بلا تاخیر بغاوت نہ کردے ، اورپیغمبر دی تجہیز و تکفین توں پہلے ہی قدم نہ اٹھاندے تاں خلافت دا کم علی علیہ السلام دے حق وچ تمام ہوئے چکيا ہُندا ، جے علی علیہ السلام نوں اس امر دی مہلت دتی جاندی کہ پیغمبر خدا دی تجہیز و تکفین دے کم نوں اختتام تک پہنچیا کر اس مجمع وچ حاضر ہُندے تاں مہاجرین ، انصار تے تمام بنی ہاشم تے آل عبد مناف دے بعض افراد جو خلافت نوں علی علیہ السلام دا مسلم حق جاندے سن (کے ہُندے ہوئے ہرگز ابو بکر اپنے مقصد واور دیرینہ تمنا نوں نئيں پہنچدے) حقیقت وچ انہاں نوں حالات دے پیش نظر عمر دے دل وچ اوہ خوف و اضطراب پیدا ہويا سی تے اس طرح دی اشتعال انگیزی کررہے سن ، علماء تے دانشور وی ایہی عقیدہ رکھدے نيں کہ عمر دی تمام کوششاں تے کارکردگیاں ايسے دا پیش خیمہ سن ، خواہ رسول اللہ دی وفات دے بعد کہ آپ دی موت دا انکار کرنا خواہ رسول اللہ دی زندگی دے آخری لمحات وچ جدوں آپ وصیت لکھنا چاہندے سن قلم و تے دوات دینے توں منع کرنا ۔
۱۱۰ حقیقت ایہ اے کہ جے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال محبت تے آنحضرت دی مفارقت دا غم اس گل کيتی اجازت دیندا اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا جنازہ بغیر غسل و کفن مصیبت زدہ خاندان رسالت وچ چھڈ کے ابو بکر دے لئی بیعت لینے سقیفہ بنی ساعدہ دی طرف دوڑاں تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے انصار دے نال جنگ و جدال کرن ؟!
سقیفہ دی جانب
جب عمر و ابو بکر نوں ایہ خبر ملی کہ انصار سقیفہ وچ جمع ہوئے نيں -(اور ایہ خبر انہاں نوں اس وقت ملی جدوں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا جنازہ آپ دے گھر اُتے سی تے تجہیز و تکفین دا کم حالے اختتام نوں نئيں پہنچیا سی)(۱)
____________________
۱۔ سیرہ ابن ہشام، ج ۴/ ۳۳٦ ، ریاض النضرہ ،ج ۱ ۱٦۳ ، تریخ الخمیس ،ج ۱/ ۱۸٦ ، السقیفہ تالیف ابو بکر جوہری تے ابن ابی الحدید،ج ٦/ ۱)
۱۱۱ عمر نے ابو بکر توں کہیا : آجاؤ! ذرا اپنے بھائی (انصار) دے پاس چلے جاندے نيں تے دیکھ لاں کہ اوہ کیہ کررہے نيں ۔
طبری دی روایت وچ آیا کہ علی ابن ابیطالب علیہ السلام نہایت انہماک تے لگن دے نال رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ دی تجہیز و تکفین وچ لگے ہوئے سن کہ ایہ دونے وڈی سرعت توں انصارکی طرف چلے گئے ، راستے وچ ابو عبیدہ جراح نوں دیکھیا تے تِناں اک نال ہوئے گئے(۱)
رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں ايسے حالت وچ رکھ دے دروازے نوں انہاں اُتے بند کرکے(۲) سقیفہ دی طرف دوڑ پئے(۳)
انصار دا گروہ خلافت دے موضوع اُتے مشورت تے گفتگو کرنے دے لئی پہلے ہی سقیفہ وچ جمع ہويا تھا،مہاجرین دے چند افراد وی انہاں توں جا ملے ، اس طرح پیغمبر دے رشتہ داراں تے اعزہ دے علاوہ کوئی آپ دی تجہیز و تکفین کےلئے باقی نہ بچا سی ، صرف ایہی لوک سن جنہاں نے آپ دی تجہیز و تکفین دی ذمہ داری لی تھی(۴)
____________________
۱۔ تریخ طبری ج ۲/ ۴۵٦ تے الریاض النضرة نے وی انہاں تن افرادکے باہم سقیفہ جانے دا ذکر کيتا اے ۔
۲۔ ایہ جملہ ” دروازہ نوں انہاں اُتے بند کردتا “ البداء و التریخ ج ۵/ ۱٦۵ وچ اے تے سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۳۳٦ وچ یو ں آیا اے : ”و قد اغلق دونه الباب اهله “ تریخ الخمیس ج ۱/ ۱۸٦ تے الریاض النضرة ج ۱/ ۱٦۳ وچ وی ایسا ہی آیا اے
۳۔ جملہ : سقیفہ دی طرف دوڑ پئے “ نوں البداء و التریخ توں نقل کيتا گیا اے ۔
۴۔ مسند احمد ج ۴/ ۱۰۴ ۔ ۱۰۵ تفصیل توں مسند ابن عباس وچ نقل کيتا اے تے ابن کثی ج ۵/ ۲٦۰ تے صفوة الصفوة ج ۱/ ۵ ، تریخ الخمیس ج ۱/ ۱۸۹ ، طبری ج ۲/ ۴۵۱ ، تے ابن شحنہ نے حاشیہ کامل دے ص ۱۰۰ خلاصہ دے طور اُتے ، ابو الفداء ج ۱/ ۱۵۲ ، اسد الغابہ ج ۱/ ۳۲ وچ لفظاں وچ تھوڑاکچھ اختلاف دے نال، العقد الفرید ج ۳/ ٦۱ ، تریخ الذھبی ج ۱/ ۳۲۱ ، طبقات ابن سعد ج ۲/ ق۲/ ٧۰ ، تریخ یعقوبی ج ۲/ ۹۴ ، البداء و التریخ ج ۵/ ٦۸، التبیہ و الاشراف مسعودی ص ۲۲۴ او ر نہایةا لارب ج ۱۸ / ۳۸۹ ۔ ۳۹۱۔ انہاں تمام مؤرخین نے صراحت توں کہیا اے کہ صرف خاندان رسالت نے تجہیز و تکفین دا کم انجام دتا ، جوعبارت انھو ں نے نقل کيتی اے اوہ عبارت مسند ابن احمد توں لی گئی اے ۔
۱۱۲ ابو ذویب ھذلی(۵) ۔۔ جو اس دن مدینہ پہنچیا سی ۔۔۔ کہندا اے :
’ ’ جس وقت وچ مدینہ پہنچیا ، ميں نے شہر نوں نالہ وزاری دی اس حالت وچ دیکھیا جدوں لوک حج دے لئی احرام باندھدے نيں ، ميں نے پُچھیا، کيتا ماجرا اے ؟ انہاں نے جواب دتا : پیغمبر رحلت فرماگئے نيں ، وچ مسجد دی طرف دوڑا لیکن مسجد نوں خالی پایا اس دے بعد رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے گھر دی طرف دوڑا ، لیکن اوتھے اُتے دروازہ نوں بند پایا ، ميں نے سنیا کہ اصحاب رسول نے جنازہ نوں خاندان ِ رسالت وچ تنہا چھڈیا اے، ميں نے سوال کيتا ؛ لوک کتھے نيں ؟ جواب دتا گیا : اوہ سقیفہ وچ انصار دے پاس چلے گئے نيں(٦)
جی ہاں : رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی تجہیز و تکفین دا کم انجام دینے دے لئی خاندانِ رسالت دے علاوہ کوئی تے نہ رہیا سی ، ایہ لوک ایہ نيں : پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا ، عباس بن عبد المطلب ، علی ابن ابیطالب علیہ السلام ، فضل بن عباس ، اسامہ بن حارثہ تے اس دا غلام صالح، علی علیہ السلام نے پیغمبر اکرم دے جسم توں کردا اتارا، جسم نازنین نوں اپنے سینے توں لگیا لیا ، عباس ، فضل تے قشم بدن دے کروٹ بدلنے وچ علی علیہ السلام دی مدد کردے سن ، اسامہ تے صالح پانی ڈالدے سن تے علی علیہ السلام پیغمبر دے بدن مبارک نوں غسل دیندے سن ، اوس بن خولی انصاری وی انہاں دے پاس آیا لیکن کوئی کم انجام نئيں دتا ۔
۵ ۔ ابو ذویب بادیہ وچ رہندا سی جدوں اس نے سناکہ پیغمبر بیمار ہوئے نيں تاں مدینہ آیا ، اس دی زندگی دے حالت آئندہ بیان ہون گے ۔
____________________
٦۔ سقیفہ دے بارے وچ ابو ذوب دا بیان کتاب استیعاب ج ۲/ ص ۲۴ او اسد الغابہ ج ۵/ ۱۸۸ س نقل کيتا اے ، اوراصابہ وچ ج ۴/ ۳۸۸ وچ وی ذکر آیا اے ۔
۱۱۳ پیغمبر خدا دی تدفین توں پہلے خلافت دے امیدوار
یاعلیّ امدد یدک ابایعک یبایعک الناس
اے علی ! اپنا ہاٹھیا بڑھائیے توں کہ وچ آپ کیبیعت کراں تے سب لوک تیری بیعت کرن ۔
پیغمبر اکرم دے چچا ، عباس
فابیٰ انہاں یمد یده للبیعة و الرسول مسجیٰ بین ایدیهم
علی علیہ السلام نے اس حالت وچ بیعت قبول کرنے توں انکار کيتا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا جنازہ انہاں دے سامنے زمین اُتے پيا ہو
مؤرخین
خلافت دا پہلا امیدوار
رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے رشتہ دار تے اصحاب، رسول اللہ دی تجہیز و تکفین نوں اختتام تک پہنچانے توں پہلے ہی خلافت دے لئی بیعت لینے دی تلاش وچ لگ گئے، ایہ تن گروہ سن تے ہر گروہ اپنے سردار نوں خلافت دے لئی امیدوار دے عنوان توں پیش کردا سی ۔ پہلے امیدوار علی ابیطالب علیہ السلام سن ۔
ابن سعد روایت کردے نيں کہ عباس نے علی علیہ السلام توں کہیا:
۱۱۴ ” اپنے ہتھ نوں بڑھائیے وچ بیعت کراں گا تاکہ تے لوک وی آپ دی بیعت کرن “(۱)
مسعودی دی روایت وچ ایويں آیا اے :
” اے میرے چچیرے بھائی : آؤ وچ آپ دی بیعت کراں گا توں کہ دو آدمی وی آپ دی بیعت کيتی مخالفتنہ کر سکن “(۲)
ذہبی تے دوسرےآں دی روایت وچ ایويں آیا اے :
اپنے باتھ اگے بڑھائیے وچ آپ دی بیعت کراں گا تے لوک کدرے گے کہ پیغمبر دے چچا نے پیغمبر دے چچیرے بھائی دی بیعت کيتی اے اس وقت آپ دے خاندان دے سب لوک آپ دی بیعت کرن گے تے بیعت دا کم ایداں دے انجام پائے گا تے کوئی اس وچ رخنہ نئيں ڈال سکے گا ۔(۳)
جوہری دی روایت وچ آیا اے کہ بعد وچ عباس ،علی علیہ السلام دی سرزنش کردے ہوئے کہندے سن :
” جدوں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وفات پائی تاں ابو سفیان بن حرب ايسے وقت ساڈے پاس آیا تے کہیا اسيں آپ دی بیعت کرناچاہندے سن ۔ ميں نے تیرے توں کہیا
____________________
۱۔ طبقات ابن سعد ج ۲/ ۳۸
۲۔ مسعودی دی مروج الذہب ج ۲/ ۲۰۰، تریخ ذہبی ج ۱/ ۳۲۹ ، ضحی الاسلام ج ۳/ ۲۹۱ تے الامامة و السیاسة ابن قتیبہ ج ۱/ ۴۔
۳۔تریخ السلام ج ۱/ ۳۲۹
۱۱۵ اپنے ہتھ نوں بڑھاؤ توں کہ وچ تیری بیعت کراں تے ایہ شیخ (قبیلہ دا سرداد) وی بیعت کريں گا ۔ یقینا جے اسيں دو آدمی آپ دی بیعت کرلاں گے تاں عبد مناف دی اولاد وچوں اک آدمی وی مخالفت نئيں کريں گا تے جدوں بنی عبد مناف آپ دی بیعت کرلاں گے تاں قریش توں کوئی مخالفت نئيں کريں گا تے جدوں قریش آپ دی بیعت کرلاں گے تاں عرباں وچوں اک شخص وی آپ دی مخالفت نئيں کريں گا۔
تو آپ نے جواب وچ کہیا: اسيں اس وقت رسول الله دے جنازہ دی تجہیز وچ مصروف نيں “(۱)
طبری دی روایت وچ ایويں آیا اے :
” ميں نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے بعد چاہیا سی کہ آپ اس کم وچ چھیندی کرن لیکن آپ نے اس توں پرہیز کيتا “‘(۲)
عباس تے ابو سفیان دے علاوہ اصحاب رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وچوں چند ہور افراد وی علی علیہ السلام دے حق وچ کم کردے سن تے اس دی بیعت دے حامی سن لیکن علی ابن ابیطالب علیہ السلام نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ دی تجہیز دے سبب خلافت دی فکر نوں ذھن توں کڈ دتا سی تے اوہ راضی نئيں ہوئے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا جنازہ گھر وچ چھڈ کے خود اپنی بیعت دے پِچھے پڑاں ، ايسے وجہ توں عباس بعد وچ انہاں دی ملامت کردے سن کہ کیوں انہاں نے اپنے لئے بیعت لینے توں انکار کيتا، حقیقت وچ نہ عباس دا نظریہ صحیح سی تے نہ انہاں دتی سرزنش بجا سی ! کیونجے
____________________
۱۔ جوہری دی روایت نوں ابن ابی الحدید نے شرح نہج البلاغہ ج ۱/ ۱۳۱ وچ کتاب سقیفہ توں نقل کيتا اے تے ۵۴ اُتے وی خلاصہ دے طور اُتے درج کيتا اے تے ج ۹ وچ خطبہ و من کلام لہ خاطب بہ اھل البصرہ دی شرح وچ تے ج ۱۱ وچ وی نقل کيتا اے ۔
۲۔ طبری ج ۳/ ۲۹۴ ، العقد الفرید ج ۳/ ٧
۱۱٦ اگر رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنے چچیرے بھائی نوں ولایت اُتے معین فرمایا تھا(چنانچہ بعض مسلماناں دا ایہی عقیدہ اے ) تاں بیعت کرنے یا نہ کرنے توں علی علیہ السلام دے حق وچوں کوئی چیز کم نئيں ہُندی ۔
اگر مسلمان پیغمبر دی مرضی نوں پورا کرنا چاہندے تاں آپ اُتے ھذیان بکنے دی تہمت نئيں لگاندے فرض کرن رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی امت تے پیرواں دے اس کم وچ لا پروائی تے غفلت دی اے (جداں کہ مسلماناں دے اک گروہ دا ایہی عقیدہ اے ) تاں عباسنوں ایہ حق نئيں سی کہ اس تدبیر توں انتخاب دے حق نوں دوسرےآں توں کھو لاں ۔ بہر حال جے علی اس دن اپنے چچا دی نصیحت نوں مندے ، تاں ابو بکر دی بیعت نوں غلط کہنے(۱) والے علی علیہ السلام دے بارے وچ وی ایہی اظہار نظر کردے،اس وقت مخالفین اک ایسی جنگ کيتی اگ نوں بھڑکاندے جو برساں تک نہ بجھ پاجاندی، کیونجے اوہ ایداں دے افراد سن جو ہرگز ایہ نئيں چاہندے سن کہ نبوت و خلافت دونے دا افتخار بنی ہاشم نوں ملے۔
ابن عباس نے روایت کيتی اے :
” حضرت عمر نے میرے توں پُچھیا ؛ کیہ تسيں جاندے نيں کہ محمد؟ دے بعد کس چیز نے لوکاں نوں آپ توں دور کيتا ، ميں نے جواب وچ کہیا؛ جے نئيں جاندا ہاں تاں امیر المؤمنین مینوں آگاہ کرن گے ، کہیا؛ اوہ نئيں چاہندے سن کہ نبوت تے خلافت آپ وچ جمع ہوجائے تے اس اُتے فخر و مباہات کرن “(۲)
ان گلاں توں واضح ہُندا اے کہ انہاں دے سیناں وچ کس حد تک کینہ دی اگ سی کہ (غدیر اور
____________________
۱۔ہم ابو بکر دی بیعت دے بارے وچ عمر دے نظریہ نوں بعد وچ لکھی ں گے جس وچ عمر نے ابو بکر دی بیعت نوں لغزش توں تعبیر کيتا اے )
۲۔ اس روایت دے باقی حصہ نوں طبری توں اس وقت بیان کری ں گے جدوں ابو بکر دی بیعت دے بارے وچ ابن عباس دا نظریہ پیش کری ں گے ۔
۱۱٧ دوسری جگہاں پر) پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا اقرار تے یاددہانی وی اس اگ نوں بجھا نہ سکی بلکہ اسنوں کچھ تے ہی ہويا دے دی، اس لحاظ توں علی علیہ السلام اپنے امور اپنے چچا عباس توں دور اندیش تر تے آپ دی نظر عمیق تر سی ، اس دے علاوہ حضرت علی علیہ السلام ہرگز حاضر نہ سن کہ انہاں دی بیعت گھر وچ مخفیانہ طور اُتے کيتی جائے تے لوکاں نوں اس دے مقابلہ وچ کھڑے ہونے دی فرصت مل جائے جیساکہ آپ نے عثما ن دے قتل ہونے دے بعد وی ایسی بیعت توں انکار کيتا سی ۱
ان سب چیزاں نوں نظر انداز کردے ہوئے ، کيتا علی علیہ السلام(جو پیغمبر خدا دی نظراں وچ برگزیدہ ترین شخصیت سن ) کےلئے سزاورار سی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی نسبت گزشتہ فداکاریاں تے عشق و محبت دے باوجو دآپ دے جنازہ نوں دوسرےآں دی طرح بے غسل و کفن چھڈ کے اپنی بیعت لینے دے لئی دوڑپراں ؟!! علی علیہ السلام دے پاک ضمیر تے پیغمبر دے عشق و محبت توں لبریز دل توں کدی اس چیز دی امید نئيں رکھنی چاہیدا ۔
خلافت دا دوسرا امیدوار
انصار نے سقیفہ بنی ساعدہ وچ جمع ہوکے کہیا : اسيں اس کم دی باگ وڈور نوں محمد دے بعد سعد بن عبادہ دے ہتھ سونپتے نيں تے سعد نوں بیمار حالت وچ سقیفہ لے آئے
سعد نے خدا دی حمد و ثنا دے بعد دین اسلام دی نصرتماں انصار دی پیش قدمی تے اسلام وچ انہاں دی برتری دی طرف اشارہ کيتا، اس دے علاوہ انصار دے بارے وچ پیغمبر خدا تے آپ دے اصحاب دا احترام انہاں دے جہاد وچ حصہ لینے تے عرباں نوں صحیح راستے اُتے لیانے تے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے انہاں توں راضی حالت وچ دنیا توں رخصت ہونے تک بیان کيتا ، اس دے بعدکہیا :
اس دا راہ حل آپ لوکاں نوں تلاش کرنا چاہیدا نہ دوسرےآں کو، سب نے اک بولی ہوکے جواب دتا : آپ دے خیال دی اسيں تائید کردے نيں او رآپ دی گل صحیح اے ، اسيں آپ دی رائے دی ہرگز مخالفت نئيں کرن گے تے انہاں امور دی باگ ڈور آپ دے ہتھ وچ دیدین گے ، اس دے بعد گفتگو تے کچھ مذاکرات ہوئے۔
۱۱۸ گفتگو دے آخر وچ انہاں نے پُچھیا : جے قریش دے مہاجرین نے اسنوں قبول نئيں کيتا اس خیال وچ کہ اسيں مہاجر ، رسول خدا دے اصحاب تے انہاں دے دوست تے رشتہ دار نيں لہذا انہاں دے بعد اس امر وچ اختلاف مناسب نئيں اے تاں فیر سانوں کيتا کرنا چاہیدا۔
بعض لوکاں نے کہیا: جے ایسا اعتراض ہوئے تاں اسيں جواب وچ لکھياں گے : اک امیر آپ وچوں تے اک امیر اسيں وچوں چنا جائے۔
سعد بن عبادہ نے کہیا: ایہ بذات خود ساڈی پہلی شکست ہوئے گی(۱)
تیسرا امیدوار ، یا کامیاب امیدوار
سقیفہ وچ انصار دے جمع ہونے تے انہاں دی گفتگو دی خبر ابو بکر تے عمر نوں پہنچی ، تاں دونے ابو عبیدہ جراح
____________________
۱۔ تریخ طبری ج ۳/ ۴۵ وچ ضمن حوادث ۱۱ھ ء ، تریخ ابن اثیر ج ۲/ ۲۲۲، الامامة و السیاسةابنفتیبة ج ۱/ ۵، جوہری سقیفہ وچ ابن ابی الحدید توں روایت کرکے ج ٦ وچ شرح خطبہ و عن کلام لہ فی معنی الانصار نيں ۔
۱۱۹ کہ ہمراہ بغیر کسی تاخیر دے سقیفہ دی طرف روانہ ہوئے۔
انصار دے بنی عجلان طائفہ توں اسید بن حضیر(۱) ، عویم بن ساعدہ ،عاصم بن عدی، مغیرہ بن شعبہ و عبد الرحمان بن عوف وی انہاں توں جا ملے ۔
ان لوکاں نے خصوصی طور اُتے اس دن ابو بکر دی بیعت دے لئی انتہائی تگ و دو دی تے قابل ذکر خدمات انجام دئے، لہذا دونے ہی خلیفہ ابوبکر تے عمر ہر وقت انہاں دی خدمات نوں مد نظر رکھدے ہوئے انہاں دا خیال رکھدے سن ۔
ابو بکر انصار وچوں کسی اک نوں وی اسید بن حضیر اُتے ترجیح نئيں دیندے سن تے عمر اسنوں اپنا بھائی کہندے سن تے اس دے مرنے دے بعدیہ کہندے سن کہ اوہ میرا حق شناس سی۔
عویم جدوں مرگیا تاں عمرنے اس دی قبر اُتے بیٹھ کر کہیا: روئے زمین اُتے کوئی وی شخص ایہ نئيں کہہ سکدا کہ وچ اس صاحب قبر توں بہتر ہاں “
ابو عبیدہ نوں مشرقی روم دے پادشاہ توں لڑنے دے لئی بھیجیا گیا ہور اسنوں لشکر دا کمانڈ ڑمقرر کيتا گیا ۔ عمر نے جس وقت اپنا خلیفہ تے جانشین معین کررہے سن تاں اس دی موت اُتے افسوس کررہے سن کیونجے اسنوں اپنے بعد مسلماناں دا خلیفہ بنانا چاہندے سن لیکن اوہ تاں عمواس نامی طاعون ہی وچ فوت کرچکيا سی ۔
دوسرے خلیفہ نے مغیرہ بن شعبہ دے لئی کافی تگ و دوکيتی سی ہور اس اُتے زنا دی حد جاری نئيں ہونے دتا۔
____________________
۱۔ سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۳۳۵
۱۲۰ اور ا س دا ناں ہمیشہ گورنراں دی لسٹ وچ ہويا کردا سی عمر نے عبد الرحمان بن عوف دا احترام کرنے وچ کِسے قسم دی کوتاہی نئيں کيتی تے اپنے مرنے دے بعد تعیین خلافت دی کنجی اس دے حوالہ کردتی۔
یہ اوہ بزرگ شخصدیاں سن جو رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ نوں آپ دے خاندان والےآں وچ چھڈ نوں خود سقیفہ دی طرف دوڑپڑاں تے انصار توں حکومت تے فرمانروائی دے مسئلہ اُتے بر سر پیکار ہوگئے اورحضرت ابو بکر کے طرفدار ہوکے اس دی بیعت کيتی، اس طرح توں ابو بکر نے خلافت دی گیند میدان خلافت وچ دوسرے امیدواراں توں کھو لی۔
آیند ہ فصول وچ انشا ء اللہاس دتی تفصیلات آئیگی
۱۲۱ سقیفہ وچ ابو بکر دی بیعت
لا نبایع الا علیاً
ہم علی علیہ السلام دے سوا اورکسی دی بیعت نئيں کرن گے
انصار دا اک گروہ
سقیفہ وچ خلافت اُتے ہنگامہ
ہم کہہ چکے نيں کہ رسول خدا دے اکابر اصحاب آپ دے جنازہ نوں چھڈ کے سقیفہ وچ چلے گئے توں کہ آپ دا کسی کوجانشین معین کرن تے اس سلسلے وچ ہر گروہ نے اپنی رای دا ظہار کيتا تے ہر کوئی کسی نہ کسی نوں امید وار دی حیثیت توں خلفہ نامزد کردا تے اس دی حمایت دا اعلان کردا سی گل کچھ اِنّی اگے بڑھی کہ نزاع تے کشمکش دی حد تک پہنچ گئی، انہاں وچوں کچھ لوک ابو بکر دی حمایت کردے سن کہ جنہاں وچ سرلسٹ عمرتھے اوہ لوکاں نوں ابو بکر دی بیعت کرنے دے لئی ترغیب دلاندے تے اس دے مخالفاں نوں دھمکیاں دیندے سن ۔ اس وقت ابو بکرنے کھڑے ہوکے عمر نوں خاموش کرایا ۔ خدا دی حمد و ثنا بجا لیائے تے مہاجرین دے افتخارات تے کارگردیاں نوں بیان کرنے دے بعد کہیا؛ لوگو ! مہاجرین اوہ افراد نيں جنہاں نے روئے زمین اُتے سب توں پہلے خد اکی پرستش دی اے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ایمان لیائے نيں اوہ پیغمبر دے دوست تے اعزّہ نيں ۔ اوہ پیغمبر دے بعد خلافت دے لئی سزاوار تر نيں تے افضل نيں ۔ اس سلسلے وچ ظالم دے سوا کوئی انہاں دی مخالفت تے انہاں توں جھگڑا نئيں کريں گا ۔
اس دے بعد ابو بکر نے انصار دی فضیلت وی بیان کيتی تے اپنی گل ایويں جاری رکھی :
مہاجرین : جو اسلام وچ سبقت حاصل کرنے دا افتخار رکھدے نيں ۔۔ ساڈے پاس آپ دے مقام و منزلت دے برابر کوئی نئيں اے ، لہذا اس حساب توں اسيں امیر نيں تے آپ وزیر
۱۲۲ حباب بن منذور اپنی جگہ توں اٹھیا کر بولا: ” اے انصار ! حکومت کیتی باگ ڈور نوں مضبوطی توں پھڑ لو توں کہ دوسرے آپ دی حکومت دے ماتحت زندگی گزاراں تے کسی نوں آپ دی مخالفت کيتی جرات نہ ہوئے ۔ ایسا نہ ہوئے کہ آپس وچ ا ختلاف پیدا ہوئے ورنہ دشمن اس توں فائدہ اٹھا کے آپ دی رائے نوں بے کار کردے گا تے آپ لوکاں دی شکست قطعی ہوجائے گی ۔ ایہ لوک اس توں زیادہ کچھ نئيں کرسکن گے جو تسيں نے سنیا اسيں اپنے لئے اک امیر دا انتخاب کرن گے تے اوہ وی اپنے لئے اک امیر دا انتخاب کر لین ۔
عمر نے کہیا : اک خط اُتے دو پادشاہ حکومت نئيں کرسکدے ،خدا دی قسم عرب ہر گز اس اُتے راضی نئيں ہون گے کہ تسيں لوک انہاں اُتے حکومت کرو جدوں کہ انہاں دا پیغمبر آپ لوکاں وچوں نئيں اے ، لیکن عرباں دے لئی اس وچ کوئی رکاوٹ نئيں اے کہ حکومت انہاں دے ہتھ وچ اے جنہاں وچوں پیغمبر وی نيں ۔
ہم اپنے اس دعویٰ دے بارے وچ اک واضح دلیل تے روشن مآخذ دے مالک نيں ۔ محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی پادشاہی تے اس دی حکومت کیتی وراثت دے بارے وچ اسيں توں کون مقابلہ کرسکدا اے ؟ چونکہ اسيں انہاں دے دوست تے قبیلہ والے نيں(۱)
مگر ایہ کہ اپنے آپ نوں کسی باطل راستہ اُتے لگادے یا خود نوں کسی گناہ وچ آلودہ کيتا ہو، خود نوں ہلاکت دے بھنور وچ ڈال دیاہو ۔
حباب بن منذر دوبارہ اپنی جگہ توں اٹھا تے بولا : اے انصار ! رک جاؤ تے اس شخص تے اس دے دوستاں دیاں گلاں اُتے کان نہ دھرو، ایہ تسيں لوکاں دا حق تلف کرن گے تے اس کم وچ آپ نوں نقصان پہنچاواں گے ، لہذا جے انہاں نے آپ لوکاں دی تجویز دی مخالفت کيتی تاں انھاں اس شہر توں جلا وطن کردو تے حکومت کیتی باگ ڈور نوں اپنے ہتھوں وچ لے لو خدا دی قسم اس کم دے لئی مستحق ترین افراد تسيں لوک ہوئے ، ایہ اوہ افراد نيں جو ہرگز حاضر نہ سن اس دین نوں قبول کرن انہاں نے تواڈی تلواراں دے خوف توں ہتھیار ڈالے نيں ۔
ماں تواڈے درمیان ا س لکڑی دے مانند ہاں جو اونٹھاں دے اصطبل وچ رکھی جاندی اے تاکہ کھجلی آنے اُتے اونٹھ اپنے بدن نوں اس دے نال رگڑ لاں (یہ اس گل کيتی طرف کنایہ اے کہ مشکل اوقات وچ میرے مشورہ دا سہارا لاں) تے ا س مضبوط درخت دے مانند ہاں کہ طوفان ِ دے حوادث
____________________
۱۔ جدوں علی علیہ السلام نے اس استدلال نوں سنیا تاں فرمایا: انہون نے نبوت دے درخت توں استدالال کيتا اے جدوں کہ اس درخت دے میوہ نوں بھُل گئے ( احتجوا بالشجرة و اضاعوا الثمرة ) مہاجرین اس بناپر خلافت نوں اپنا حق جاندے سن کہ اوہ قریش وچوں نيں تے پیغمبر دے رشتہ دار نيں پیغمبر دے رشتہ دار نئيں سن اس لئی انہاں نوں خلافت دا حقدار نئيں سمجھدے سن ، علی ابن ابیطالب علیہ السلام نے فرمایا: آپ پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے رشتہ دار ہونے دے ناطے اپنے آپ نوں خلافت دا حقدار سمجھدے نيں تاں فیر کیوں انہاں لوکاں نوں بھلائے بیٹھے ہوئے جو اس درخت دے میوے اورپیغمبر دے رشتہ دار نيں ۔
۱۲۳ حوادث وچ لوک اس دے تھلے پناہ لیندے نيں ۔ وڈے وڈے کماں دے بارے وچ مجھ اُتے بھروسہ کردے نيں تے میری طاقت توں فائدہ اٹھاندے نيں ، خدا دی قسم جے چاہندے ہوئے تاں اسيں جنگ دے شعلاں نوں فیر توں بھڑکادیندے۔ خدا دی قسم جو وی ساڈی تجویز دی مخالفت کريں گا وچ اپنی تلوار توں اس دی ناک کٹ کر اسنوں ذلیل خوار کرداں گا ۔
عمر نے کہیا؛ فیر توخدا تینوں موت دے !
اس نے جواب وچ کہیا: خدا تینوں موت دے “ عمر نے اسنوں پھڑ کر اس دے پشت اُتے اک لات ماری تے اس دے منہ نوں مٹی توں بھر دتا(۱)
اس دے بعد ابو عبیدہ نے جھلّاندے ہوئے بولنا شروع کيتا: اے انصار دی جماعت! ” تسيں پیغمبر خدا دے سب توں پہلے یار تے حامی سن ، اس وقت تسيں لوک تبدیلی لیانے والےآں وچ پہل نہ کرو!
اس اثناء وچ ، بشیر بن سعد خزرجی ، (نعمان بن بشیر دا باپ جو خزرج دے سرداراں وچ شمار ہُندا سی سعد بن عبادہ تے اسکے درمیان دیرینہ حسادت(۲) وی تھی) اپنی جگہ توں اٹھا تے کہیا : اے انصار دی جماعت !
خدا دی قسم اگرچہ اسيں مشرکین توں جہاد کرنے تے ترویج دین وچ طولانی سابقہ رکھنے
____________________
۱۔ جملہ ” اسنوں پھڑ کر“ جوہری دی سقیفہ دی روایت وچ اے ، ملاحظہ ہوئے شرح ابن ابی الحدد ج ٦/ ۲۹۱
۲۔- جملہ سابقہ حسادت “ توں آکے ، نوں جوہیر نے کتاب سقیفہ وچ نقل کيتا اے ملاحظہ ہوئے شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج ٦، و من کلام لہ فی منی الانصار “ دی تشریح وچ )
۱۲۴ ماں صاحب فضیلت نيں ، لیکن خدا دی خوشنودی ، پیغمبر خد اکی فرمانبرداری تے اپنے لئے مشکلات برداشت کرنے دے علاوہ کوئی تے مقصد نئيں رکھدے سن ، لہذا شائستہ نئيں اے کہ اسيں لوکاں دے سامنے غرور دے نال پیش آئیاں ساڈا مقصد دنیوی آبرو حاصل کرنا نئيں سی تے ایہ خدا دی نعمتاں وچوں اک نعمت اے جو سانوں عطا ہوئی اے ، محمد قریش دے خاندان توں نيں تے آپ دے رشتہ دار آپ دے وارث اس دے زیادہ حقدار نيں ، وچ خدا دی قسم کھا کر کہندا ہاں خداوند اہر گز سانوں اس کم وچ انہاں توں لڑدے ہوئے نئيں دیکھے گا ، تسيں لوک وی خداسنوں پنا ہ منگو تے انہاں توں مخالفت تے جنگ نہ کرو۔
ابو بکر نے کہیا : عمر او رابو عبیدہ ایتھے اُتے حاضر نيں انہاں وچوں جس دی وی چاہو ، بیعت کرو۔
عمر تے ابو عبیدہ نے اک بولی ہوکے کہیا: خدا دی قسم آپ دے ہُندے ہوئے اسيں ہرگز ایسا اقدام نئيں کرن گے(۱)
عبد الرحمان بن عوف نے اپنی جگہ توں اٹھیا کر ایويں کہیا : اے انصار دی جماعت ! اگرچہ اس حقیقت دا اعتراف کرنا چاہیدا کہ آپ لوکاں دی بہت فضیلت اے ، لیکن اس دے باوجود اس امر توں چشم پوشی نئيں کيتی جاسکدی اے کہ آپ لوکاں وچ حضرت ابو بکر، حضرت عمرا ورعلی علیہ السلام، دے مانند لوک نئيں پائے جاندے۔
____________________
۱۔ اساں اختصار دی وجہ توں اس گفتگو دا باقی حصہ تے اس اُتے اپنی تفسیر لکھنے توں اجتناب کيتا اے ۔
۱۲۵ منذر بن ارقم اٹھا تے ر اس دے جواب وچ ایويں بولا :ہم مذکورہ لوک دے فضل توں انکار نئيں کردے خاص کر جے انہاں تن لوک وچوں کوئی اک فرد حکومت کیتی باگ ڈور سنبھالےتو اک فرد وی اس دی مخالفت نئيں کريں گا اس دا مقصود علی ابن ابیطالب علیہ السلام تھا(۱)
اس وقت تمام انصار یا انہاں وچوں اک جماعت نے بلند آواز وچ کہیا : اسيں علی علیہ السلام دے سوا کسی تے دی بیعت نئيں کرن گے ۔
طبری تے ابن اثیر نے نقل کيتا اے :(۲) جدوں عمر نے ابوبکر دی بیعت کيتی تاں اس وقت انصار نے کہیا: اسيں علی علیہ السلام دے سوا کسی تے دی بیعت نئيں کرن گے ۔
زبیر بن بکار کہندا اے :(۳)
جب انصار نوں خلافت نہ ملی تاں انہاں نے کہاکہ : اسيں علی علیہ السلام دے علاوہ کسی تے دی بیعت نئيں کرن گے۔
حضرت ابو بکر دی بیعت وچ اک عجیب سیاست
عمراس داستان نوں نقل کردے اس طرح کہندے نيں : ” اس قدر شور مچا مینوں ڈر لگنے لگیا کہ کدرے
____________________
۱۔ تریخ یعقوبی ج ۲/ ۱۰۳ ، :
و انہاں فیهم رجلاً لو طلب هذا الامر لم ینازعه فیه احد، یعنی علیّ ابن ابیطالب علیه السلام )
۲۔ طبری ج ۲/۴۴۳، تے ابن اثیر ج ۲/ ۲۲۰،
۳۔ شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج ٦ وچ کتاب موفقیات توں ایہ روایت نقل کيتی گئی اے تے ج ۲/ ۱۲۲ وچ وی اس روایت نوں نقل کيتا اے )
۱۲٦ اختلاف پیدا نہ ہوئے ، ميں نے ابو بکر توں کہیا: اپنے ہتھ نوں اگے بڑھائیے توں کہ آپ دی بیعت کراں(۱)
اک دوسری روایت وچ عمر توں نقل ہويا اے کہ انہاں نے کہیا:
” اسيں ڈر گئے کہ جے اس اجتماع وچ بیعت نہ لی جاگئی تاں لوک منتشر ہوجاواں گے، تے انہاں توں بیعت لینے دا موقع ہتھ نئيں آئے گا تے کسی تے دی بیعت ہوئے جائے گی تے اس وقت اسيں مجبور ہوجاواں گے کہ اپنی مرضی دے خلاف کسی تے دی بیعت کرن یا اس دی مخالفت کرن تے اک دوسرا فتنہ پیدا ہوجائے ۔
عمر تے ابو عبیدہ بیعت کرنے دے ارادہ توں ابو بکرنے اگے ودھے لیکن اس پہلے کہ انہاں دے ہتھ ابوبکر کے ہتھ تک پہنچ جائےں بشیر بن سعد نے انہاں اُتے سبقت لے لی تے اگے ودھ کے ابو بکر دی بیعت کرلئی-
حباب بن منذر نے چلیا کے کہیا؛ اے بشیر بن سعد ! اے بد بخت ! تسيں نے قطع رحم کيتا ، تسيں نئيں دیکھ سکے کہ تیر اچچیرا بھائی حاکم مقرر ہوئے ؟
بشیر نے کہیا : ” خدا دی قسم ہر گز ایسا نئيں اے ، لیکن وچ نئيں چاہندا کہ اک ایسی جماعت توں بر سر پیکار ہوجاواں جنہاں دے لئی خداوند عالم نے اک حق قرار دتا اے “
قبیلہ اوس دے بعض بزرگاں نے جنہاں وچ اسیر بن حضیر وی شامل سی جدوں بشیر نوں ابو بکر کی
____________________
۱۔ سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۲۳٦ تے تمام موخین جنہاں نے بیعة ابی بکر کانت فلتة دی روایت نوں نقل کيتاہے اس جملہ نوں روایت کيتا اے ، اس دے علاوہ تریخ ابن اثیر ج ۵ / ۲۴٦ اسيں ڈر گئے کہ دوسرا فتنہ نقل کيتا اے ۔
۱۲٧ بیعت کردے دیکھیا تے قریش دی دعوت نوں سنیا خزرج والےآں دی انہاں گلاں دے وی شاہد سن جو سعد بن عبادہ نوں منتخب کرناچاہندے سن انھاں ، نے کہیا: خدا دی قسم ! اگرچہ قبیلہ خزرج والے اس کم دی باگ ڈور اک بار وی اپنے ہتھ وچ لے لاں تے اج اس حساس موقع اُتے اوہ کامیاب ہوجاواں تاں ہمیشہ دے لئی اوہ اس فضیلت دے مالک بن جاواں گے تے ہرگز تسيں لوکاں نوں ایہ فضیلت نصیب نہ ہوئے گی ، لہذا جِنّا جلد ممکن ہوسکے اٹھیا کر ابو بکر دی بیعت کرو ۔
ابو بکر جوہری نے کتاب سقیفہ وچ نقل کيتا اے : ” جدوں قبیلہ اوس نے قبیلہ خزرج دے اک سردار نوں ابو بکر دی بیعت کردے دیکھیا تاں اسید بن حضیر جو قبیلہ خزرج دا اک سردار سی نے سعد بن عبادہ دی کامیابی نوں روکنے دے لئی فرصت توں فائدہ اٹھاندے ہوئے فوراً اپنی جگہ توں اٹھیا کر ابو بکر دی بیعت کيتی(۱) خزرج دے کم وچ اوس دی کارشکنی تے رخنہ اندازی دے بعد لوک جوق در جوق اٹھے تے ہر طرف توں اگے ودھ کے ابو بکر دی بیعت کرنے لگے تے کہیا جاندا اے کہ اک ایسا ہجوم ہويا کہ نیڑے سی سعد بن عبادہ پیراں تلے دب جائے۔
تریخ یعقوبی وچ ایويں آیا اے:
” لوک ابو بکرکی بیعت کرنے دے لئی سعد تے اس کےلئے بچھے فرش اُتے اس طرح دوڑے کہ نیڑے سی اوہ کچل جائے جو لوک سعد دے اطراف تے حوالی موالی وچ شمار ہُندے سن چلائے احتیاط توں کم لو ورنہ سعد دب جائےں گے۔
____________________
۱۔ شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج ٦/ماں و من کلام لہ فی معنی الانصار ملاحظہ ہوئے۔
۱۲۸ عمر نے جواب وچ کہیا ؛ اسنوں ماڑ ڈالو خدا اسنوں مار ڈالے ، اس دے بعد سعد دے سرہانے اُتے کھڑے ہوئے کے کہیا ؛ تینوں اس طرح پامال کرنا چاہندا ہاں کہ تیرے بدن دے اعضا چور چور ہوجاواں ۔ یہا ں اُتے قیس بن سعد اگے ودھے تے عمر دی داڑھی پھڑ کر کہیا:
خدا دی قسم جے سعد دے سرسے اک بال وی کم ہوجائے تاں تیرے دنداں وچوں اک دانت وی سالم نہ بچے گا ۔
ابو بکر نے فریاد بلند دی : اے عمر !خاموش رہنا اس نازک موقع اُتے امن و سکون دی اشد ضرورت اے (۱)
عمر ،سعد نوں اپنے حال اُتے چھڈ کے واپس لوٹے ۔ اس وقت سعد نے عمر توں مخاطب ہوکے کہیا: خدا دی قسم ! جے ميں اٹھیا سکدا تاں مدینہ دی گلی کوچےآں تے اس دے اطراف وچ میرا ایسا نعرہ سندے کہتم اورتواڈے دوست ڈر دے مارے بل وچ چھپ جاندے خدا دی قسم تینوں اک ایداں دے گروہ دے پاس بھیج دیندا کہ تسيں انہاں دے فرمانبردار ہُندے نہ فرمان روا، اس دے بعد اپنے حامیاں دی طرف مخاطب ہوکے بولا : مینوں ایتھے توں باہر لے چلو فیر انہاں لوکاں نے اسنوں اپنے کاندھاں اُتے اٹھا کے گھر پہنچیا دیا“(۲)
ابو بکر جوہری کہندا اے :
” عمر اس دن یعنی ابوبکر دی بیعت دے دن کمر کس کر ابو بکر کے اگے پیچھےہورہے سن تے نعرہ
____________________
۱۔ یہا ں اُتے اس دا بخوبی اندازہ کيتا جاسکدا اے کہ دو خلیفو ں نے کس طرح سیاست وچ ا یک دوسرے دی مدد کيتی ۔
۲۔ تریخ طبری ج ۲/ ۴۵۵، ۴۵۹، تریخ یعقوبی ج / ص ۱۲۳ ۔
۱۲۹ لگا رہےتھے: سنو!لوکاں نے ابو بکر دی بیعت کرلئی اے
لوکاں نے ابو بکر دی بیعت کرنے دے بعد ايسے حالت وچ اسنوں مسجد وچ لے آئے توں کہ تے لوک وی انہاں دی بیعت کرن ، علی علیہ السلام تے عباس (جو حالے رسو خدا دے بدن نوں غسل دینے توں فارغ نئيں ہوئے سن )نے مسجد النبی توں تکبیر دی آواز سنی ، علی علیہ السلام نے پُچھیا :
یہ شور و غل کیواں دا اے ؟
عباس نے کہیا: اج تک کدی ایسا نئيں ہويا اے ! اس دے بعد علی توں مخاطب ہوکے کہیا : ميں نے آپ نوں کيتا کہاتھا(۱)
سقیفہ دی بیعت دا اختتام
تریخ یعقوبی وچ آیا اے :
” جدوں لوکاں نے سقیفہ وچ ابوبکر دی بیعت کيتی ، براء بن عازب نے اضطراب و گھبراہٹ دے عالمماں بنی ہاشم دے دروازہ کھٹکھٹایا تے فریاد بلند دی : اے گروہ بنی ہاشم ، آگاہ ہوجاؤ ! لوکاں نے ابو بکر دی بیعت کرلئی اے ۔
بنی ہاشم اک دوسرے دی طرف تعجب دی نگاہ توں دیکھدے ہوئے کہندے سن : مسلمان تاں ساڈی ، یعنی اسيں محمد دے نزدیک ترین رشتہ داراں دی عدم موجودگی وچ کوئی کم انجام نئيں دیندے سن ؟!
عباس نے کہیا : کعبہ دے رب دی قسم ! انہاں نے ایسا کم انجام دتا اے جسنوں انجام نہ دینا چاہیدا سی فعلوھا و ربّ الکعبة ، مہاجر و انصار سب نوں یقین سی کہ خلافت علی علیہ السلام دے علاوہ کسی تے نوں نئيں ملے گی یعقوبی براء بن عازب توں نقل کردے نيں :
” عباس نے بنی ہاشم توں مخاطب ہوکے کہیا: توانوں ہمیشہ دے لئی حقیر بنادتا گیا اے ، جان لوکہ ميں نے تسيں توں کہیا سی ، لیکن تسيں لوکاں نے میری نافرمانی دی “
اس طرح ابو بکر دی خصوصی بیعت سقیفہ وچ اختتام نوں پہنچی۔
۱۳۰ ابو بکر دی عام بیعت تے پیغمبر اکرم دی تدفین
قد ولیتکم و لست بخیرکم
لوگو! وچ تواڈا امیر منتخب ہويا ہاں جدوں کہ وچ تسيں لوکاں توں بہتر نئيں ہاں !
ابو بکر
و انہاں ابابکر و عمر لم یشهدا دفن النبیّ
ابو بکر تے عمرپیغمبر دی تدفین وچ شریک نئيں ہوئے ۔
مؤرخین
۱۳۱ ابو بکرمنبر رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم پر
اساں گزشتہ فصلاں وچ کہیا کہ جنگ و جدال دے بعدآخرکار ابو بکر خلافت دے مسئلسانوں دوسرےآں اُتے بازی لے گئے تے بیعت کرنے والےآں دے ہتھ انہاں دی طرف ودھ گئے نیزباقی لوکاں نے وی قدرتی طور اُتے انہاں دی پیروی دی ، اس طرح سقیفہ وچ ابو بکر دی عام بیعت انجام پائی لیکن اس دے باوجود اس دی کامیابی قطعی صورت اختیار نہ کرسکی تے اس بیعت نوں عوامی سطح اُتے باقاعدہ صورت وچ قبول نئيں کيتا گیا ۔
اس سلسلہ وچ طبری کہندا اے :
” قبیلہ اسلم مدینہ آیا ، جداں کہ مدینہ دی گلیاں انہاں دے لئی تنگ ہوچکیاں سن تے انہاں نے ابو بکر دی بیعت کيتی ۔ عمر مکرر کہندے سن : جاں ہی ميں نے قبیلہ اسلم نوں دیکھامینوں یقین ہوگیاکہ اسيں کامیاب نيں(۱) لیکن قبیلہ اسلم دے مدینہ آنے دا سبب شیخ مفید نے اپنی کتاب ” الجمل“ وچ ایويں لکھیا اے :
” اوہ اجناس تے کرانہ خریدنے دے لئی مدینہ آئے سن کہ انہاں نوں کہیا گیا : آؤ ساڈی مدد کیجئے توں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلیفہ دے لئی بیعت لے لاں اس دے بعد اسيں توانوں اجناس دین گے ، ایہی وجہ اے کہ قبیلہ اسلم نے لالچ وچ آکے ابوبکر دی مدد کيتی “۔
جب سقیفہ وچ ابو بکر دی بیعت دا کم اختتام نوں پہنچیا تاں ، انہاں دی بیعت کرنے والےآں نے جلوس دی صورت وچ خوشیاں مناندے تے چلاندے ہوئے انھاں مسجد النبی لے چلے !
ابو بکر منبر رسول اللہ اُتے چڑھے تے لوک رات گئے تک انہاں دی بیعت کردے رہے تے کسی نوں وی رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی تدفین دی فکر نئيں تھی(۲)
ابو بکر دوسرے دن وی مسجد النبی وچ آئے تے منبر اُتے گئے توں کہ لوکاں توں بیعت لے لاں ۔
____________________
۱۔ طبری ج ۲ ( ص ۴۵۸ ) ابن اثیر ج ۲/ ۲۲۴ تے زبیر بکار دی روایت وچ شرح ابن ابی الحدید ج ٦/ ۲۸٧ماں آیا اے ” ابو بکر نوں قبیلہ اسلم دی بیعت توں تقویت ملی “)
۲۔ الریاض النضرة ج ۱/ ۱٦۲ تے تریخ الخمیس ج ۱/ ۱۸٧ ملاحظہ ہوئے۔
۱۳۲ پہلے اس دے کہ ابو بکر اپنی گل نوں شروع کرن عمراٹھے تے حمد و ثنائے خدا دے بعد بولے :
کل دی میری گل نہ قرآن توں سی تے نہ پیغمبر دی کسی حدیث توں لیکن وچ خیال کردا سی کہ پیغمبر چھ لوکاں دے امور دی خود تدبیر کرن گے تے اس دنیا توں رخصت ہونے والے آخری فرد ہون گے ، بہر حال پیغمبر نے آپ دے درمیان قرآن نوں چھڈیا اے ، لہذا جے آپ لوک اس دا سہارا لاں گے تویہ آپ نوں ا س راستے اُتے راہنمائی کريں گا جس اُتے توانوں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم لے جارہے سن ، ہن آپ دے امور دی باگ ،ڈور وی اک ایداں دے شخص دے ہتھ وچ آئی اے جو تسيں لوکاں وچوں بہترین صحابی پیغمبر تے آنحضرت دے یارِ غار نيں ، اٹھوا!اور انہاں دی بیعت کرو“
اس طرح سقیفہ وچ بیعت انجام پانے دے بعد ابو بکر دی عام بیعت وی انجام پائی ۔
بخاری کہندا اے :
اس توں پہلے سقیفہ بنی ساعدہ وچ اک گروہ نے بیعت کيتی سی ، لیکن ابوبکر دی عام بیعت منبر اُتے انجام پائی(۱)
انس بن مالک نے روایت کيتی اے :
” ميں نے سناکہ اس روز عمرمکرر ابو بکر نوں منبر اُتے جانے دے لئی کہندے سن تے اس نے اپنی گل نوں اس قدر دہرایا تے زور دتا کہ آخر کارابوبکر منبر اُتے جاپہونچے تے سب لوکاں نے انہاں دی بیعت کيتی ۔
____________________
۱۔ صحیح بخاری ،ج ۴/ ٦۵۔
۱۳۳ اس دے بعد ابو بکر نے حمدو ثنائے باری تعالی کی: اے لوگو! آپ دی حکمرانی کيتی باگ ڈور میرے ہتھ سونپ دتی گئی اے جدوں کہ وچ تسيں لوکاں وچ شائستہ ترین فرد نئيں ہاں پس جے ميں صحیح تے نیک کردار ثابت ہويا تاں میری اطاعت کرنا تے جے ميں نے بد کرداری تے بد سلوکی دی تاں تسيں لوک مینوں سِدھے راستہ اُتے ہدایت کرنا
ایتھے تک کہیا:
” جدوں تک وچ خدا ور رسول خدا دی اطاعت کراں ، تسيں لوک میری اطاعت کرنا تے جے ميں نے خدا تے اس دے رسول دی نافرمانی دی تاں میری اطاعت نہ کرنا ۔
چونکہ نماز نوں وقت نیڑے سی اس لئی کہیا:
”خدا توانوں بخش دے ، اٹھوا ! توں کہ اسيں اک نال نماز پڑھیاں “(۱)
بیعت دے بعد
رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے سوموار دی صبح نوں رحلت فرمائی او رلوک آپ دے جنازہ کو
____________________
۱۔ ملاحظہ ہوئے : سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۳۴۰ ، طبری ج ۳/ ۲۰۳ ، عیون الاخبار ابن قتیبہ ۲/ ۲۳۴، الریاض النضرةج ۱/ ۱٦٧ ، تریخ ابن کثیر ج ۵/ ۲۴۸، تریخ الخلفاء سیوطی ص ۴٧ ، کنزل العمال ج ۳/ ۱۲۹ ، حدیث نمبر ۲۲۵۴ ، سیرہ حلبیہ ج ۳/ ۳۹٧ تے تریخ یعقوبی ج / ۱۲٧ ، شرح نہج البلاغہ دی ج ۱ ۱۳۴ ، روایت دے مطابق اورصفوة الصفوی ج ۱/ ۹۸ نے وی نقل کيتا اے کہ صرف ابو بکر کے سقیفہ دے خطبہ نوں ذکر کرنے والےآں وچ جوہری اے ۔
۱۳۴ دفن کرنے دے بجائے دوسرے کم وچ مشغول ہوئے(۱)
حقیقت وچ لوکاں نے سوموار توں منگل دے عصر تک تن کم انجام دئیے اول : سقیفہ وچ رونما ہوئے مظاہرے تے تقریراں انجام دتیاں ، دوم ۔ ابو بکر توں پہلی بیعت تے سوم ۔ مسجد النبی وچ اس دی عام بیعت ، عمر دی تقریر تے ابو بکر دی لوکاں دے نال نماز پڑھنا۔
مؤرخین کہندے نيں ؛ جدوں ابو بکر دی بیعت دا کم اختتام کوپہنچیا ، تاں منگل دی شب نوں لوک رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ دی طرف ودھے(۲) گھر وچ داخل ہوکے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے نماز پڑھی ،(۳)
اس طرح رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے امام جماعت دے بغیر نماز پڑھی گئی تے مسلمان گروہ گروہ گھر وچ داخل ہوکے آپ اُتے نماز پڑھدے سن (۴)
پیغمبر خدا دی تدفین تے اس وچ شریک افراد
رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بدن مبارک نوں جنہاں نے غسل دتا انہاں نے ہی اسنوں دفن وی کيتا (عباس، علی علیہ السلام ، فضل و پیغمبر دا غلام صالح) ، لیکن رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دوسرے اصحاب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بدن مبارک نوں آپ
____________________
۱۔ طبقات ابن سعد ج ۲/ ق ۲/ ص ٧۸ طبع لندن۔
۲۔ سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۲۴۳ ، طبری ج ۲/ ۴٦۲، کامل ابن اثیر ج ۲/ ۲۲۵ ، ابن کثیر ج ۵/ ۲۴۸، سیرہ حلبیہ ج ۲ ۲٦۲ و ۲۹۴ موخر الذکر مآخذماں بیعت دا کم تمام نہ ہونے دی صورت وچ تجہیز رسول اللہ دے لئی آنے دی تریخ معین نئيں کيتی گئی اے ۔
۳۔ سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۳۴۳۔
۴۔۔طبقات ابن سعد ج۲/ ٧۰ ، کامل ابن اثیر ج ۲/ ۱۱ھء دے وقائع دے ضمن وچ ، نہایة الارب ج ۱۸ ۳۹۲ ۔ ۳۹۳ )
۱۳۵ کے خاندان والےآں نوں سپردکرکے خلیفہ دا انتخاب کرنے دے لئی سقیفہ چلے گئے(۱) اس دے علاوہ ایہ وی روایت کيتی گئی اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی تدفین چار افراد(۲) دے توسط توں انجام پائی، حضرت علی علیہ السلام ، فضل ،قثم ، عباس دے بیٹے تے پیغمبر دا غلام شقرین ، اس دے علاوہ کہندے نيں : اسامہ وی سن، غسل و تکفین تے ہور کم وی انہاں نے ہی انجام دتے نيں(۳) تے ابو بکر و عمر پیغمبر دی تدفاں دے وقت حاضر نئيں سن (۴) عائشہ نے روایت کيتی اے ؛ اسيں رسول اللہ دی تدفین دے بارے وچ بدھ دی نصف شب تک آگاہ نہ ہوئے ، جدوں بیلچاں دی آواز ساڈے کاناں تک پہنچی !(۵)
اک ہور روایت وچ عائشہ نہ کہیا اے : ” اسيں بیلچاں دی آوا ز سننے تک رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی تدفین دے وقت توں آگاہ نئيں ہوئے سن (٦)
ہور روایت کيتی گئی اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے رشتہ داراں دے علاوہ انہاں دے نال کوئی نئيں سی تے انصار دے اک قبیلہ نے زمین اُتے بیلچاں دی آواز اس وقت سنی جدوں اوہ اپنے
____________________
۱۔ ، طبقات ابن سعد ج۲/ ق۲/٧۰ تے البدء و التریخ وچ اس معنی دے نیڑے مطالب نقل ہوئے نيں ۔
۲۔ کنز ل العمال ج ۴/ ۵۴ و ٦۰ ۔
۳۔ العقد الفرید ج ۳// ٦ تے ذہبی نے وی اپنی تریخ وچ اس معنی دے نیڑے نقل کيتا اے ۔
۴۔ کنز العمال ج ۳/ ۱۴۰ ۔
۵۔ سیرہ ابن ہشام ج ۴ ۳۴۲ ، طبری ج ۲/ ۴۵۲، ۴۵۵، ابن کثیر ج ۵/ ۲٧۰، تے اسد الغابہ ج ۱/ ۳۴ وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حالات زندگی وچ کہیا گیا اے دوسری روایتو ں وچ آیا اے کہ بیلچہ دی آواز دا سننا منگل دی شب نوں پیش آیا اے جداں کہ طبقات ج ۲/ ۱ ۲/ ٧۸ تے تریخ الخمیس ج ۱/ ۱۴۱ وچ آیا اے ،ذھبی نے وی اپنی تریخ ج ۱/ ۳۲٧ وچ ایسا ہی کہیا اے ، لیکن صحیح ایہ اے ایہ بدھ دی شب نوں سننے وچ آیا اے ، مسند احمد ج ٦/٦۲ وچ کہیا گیاہے : بدھ دی رات دے آخری حصہ وچ سی ۔
٦۔ مسند احمد ج ٦/ ۲۴۲ ، ۲٧۴۔
۱۳٦ گھراں وچ سوئے ہوئے سن بعد وچ بنی غنم دے بزرگ کہندے سن ، اساں بیلچاں دی آواز آخر شب وچ سنی(۱)
____________________
۱۔ طبقات ابن سعد ،ج ۲/ ق۲/ٰ ٧۸
۱۳٧ حضرت ابو بکر دی بیعت دے مخالفین
عباس ! نحن نرید انہاں نجعل لک سهماً من هذا الامر
عباس ! چونکہ آپ پیغمبر دے چچا نيں ، جے ساڈا نال دین گے تاں خلافت وچوں آپ دا وی اک حصہ معین کرن گے ۔
ابوبکر دی پارٹی
فان کان حقا للمؤمنین فلیس لک انہاں تحکم فیه !
اگر خلافت مومناں دا حق اے ، تاں تسيں لوک اس وچوں مینوں کوئی حصہ دینے دا حق نئيں رکھدے ہوئے تے جے اوہ ساڈا حق اے تاں اسنوں پورا سانوں دینا چاہیدا نہ اس کااک حصہ
پیغمبر دے چچا عباس
۱۳۸ اساں گزشتہ فصلو ں وچ کہیا اے کہ سقیفہ وچ خلافت دے موضوع اُتے شور و غوغا تے وڈی کشمکس پیدا ہوگئی سی تے مسلمان کئی دھڑاں وچ تقسیم ہوگئے سن تے ہر گروہ اک امیدوارکو خلافت دے لئی پیش کردا سی ، کچھ لوک سعد بن عبادہ انصاری نوں کچھ لوک ابو بکرکو تے تیسرا گروہ علی علیہ السلام (جو سقیفہ وچ موجود نئيں سن بلکہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی تجہیز و تکفین وچ مشغول سن ) دی حمایت کردا سی ، انہاں وچ ابو بکر دی پارٹی دا میاب ہوئی تے سعد بن عبادہ دی پارٹی مکمل طور اُتے شکست کھاگئی لیکن حضرت علی علیہ السلام دے طرفدار کامیاب گروہ کےنال حالے وی نبرد آزمااور حکومت وقت دے خلاف اپنی مخالفت دا اظہار کردے سن تے کوشش وچ سن کہ انصار دی رای نوں اپنے امیدوار دے حق وچ حاصل کرن ۔
یعقوبی لکھدا اے :
” مہاجرین تے انصار وچوں کچھ افراد نے ابو بکر دی بیعت کرنے توں انکار کيتا اورحضرت علی ابن ابیطالب علیہ السلام دی طرف اپنے رجحان دا اظہار کیہ انہاں وچ عباس بن عبدا لمطلب ، فضل بن عباس، زبیر بن عوام ، خالد بن سعید ، مقداد بن عمرو، سلمان فارسی ، ابوذر غفاری ، عمار یاسر ، براء بن عازب تے ابی بن کعب سن (۱) و(۲)
اور ابو بکر جوہری دی کتاب ”سقیفہ“ اس طرح مذکور اے :
” انہاں نے رات وچ ا یک انجمن تشکیل دے کے فیصلہ کيتا کہ اس کم دے سلسلے وچ مہاجرین تے انصار توں دوبارہ صلاح و مشورہ کيتاجائے ۔ اس انجمن دے اراکین مذکورہ ناواں دے علاوہ عبادة ابن صامت ، ابو الھیثم بن تیھان تے حذیفہ سن (۳)
____________________
۱۔ مذکورہ صحابی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بزرگ اصحاب وچوں سن ، کتاب دے آخر پران دی زندگی دے حالات درج کيتے جاواں گے ۔
۲۔ تریخ یعقوبی ج۲/ ۱۲۴
۳۔ ابو بکر جوہری دی کتاب سقیفہ دی روایت شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید،ج ۲/ ۴۴ تے اس دی تفصیل تحقیق ابو الفضل ابراہیم ج ۲/ ۵ وچ ملاحظہ ہوئے۔
۱۳۹ اس واقعہ دے بعد ابو بکر نے عمر ، ابو عبیدہ تے مغیرة بن شعبہ نوں اپنے پاس بلايا تے انہاں توں پُچھیا کہ اس سلسلہ وچ تواڈی رائے کیہ اے ؟ تِناں افراد نے متفقہ طور اُتے کہیا: آپ نوں عباس بن عبد المطلب توں مفصل ملاقات کرنی چاہیدا تے خلافت دے اک حصہ نوں انہاں توں مخصوص رکھنا چاہیدا توں کہ اوہ خود تے انہاں دے فرزند اس توں استفادہ کرن ، جے عباس راضی ہوئے تاں علی ابن ابیطالب علیہ السلام دی طرف توں بے فکر ہوئے جاؤگے تے عباس دا آپ دی جانب میلان علی علیہ السلام دے ضرر وچ آپ دے ہتھ وچ اک حجت ہوئے گی(۱)
ابو بکر نے اس مشورہ نوں پسند کيتا ور راتوں رات عمر ، ابو عبیدہ جراح تے مغیرہ دے ہمراہ عباس دے گھر گئے ۔
ابو بکر نے خداوندعالم دا حمد و ثنا بجالانے دے بعد کہیا: بے شک خداوند عالم نے محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں مبعوث کيتا اے توں کہ اپنے پیغام نوں لوکاں تک پہنچیا دے انہاں اُتے منت رکھن ، انہاں دی سرپرستی نوں سنبھالاں تے اپنی عمر شریف نوں انہاں دے درمیان اس وقت گزاراں جدوں انھاں اپنی طرف بلائےں ۔ جو انہاں دے لئی محفوظ رکھیا سی اوہ انھاں عطا فرمایا : پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے رحلت دے وقت لوکاں دے کم نوں انہاں اُتے ہی چھوڑدتا توں کہ جو کچھ اوہ اپنے لئے مصلحت جاناں اخلاص دے نال اسنوں اختیار کرن ، انہاں نے مینوں اپنے اُتے حکمراں تے اپنے کماں اُتے نگہبان قرار دتا ،اور ميں نے وی اسنوں قبول کيتا تے خداکی مدد توں مینوں اس
____________________
۱۔ جوہری دی سقیفہ دی روایت اے کہ مشورہ صرف مغیرہ بن شعبہ نے دتا تے ایہ حقیقت دے نزدیک اے کہ ایہ جماعت رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے دو شب بعد عباس دے پاس گئی ۔
۱۴۰ اگر تسيں نے اس حق دی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ناں اُتے حاصل کيتا اے تاں ایہ ساڈا حق اے تے تسيں نے غصب کيتا اے تے اگرپیغمبر دے پیرو ہونے دی حیثیت توں اس مقام و منزلت تک پہنچے ہوئے تاں اسيں وی انہاں دے پیرو نيں لیکن تواڈے کم وچ اساں اگے ودھ کے مداخلت نئيں کيتی اے تے ایہ جان لو کہ اسيں معترض نيں ، اگرمؤمنین دی وجہ توں تسيں اُتے خلافت واجب ہوئی اے تے اس دے سزاوار ہوئے ہوئے تاں ، چونکہ اسيں وی مومنین وچوں نيں تے اسيں اس اُتے راضی نئيں نيں اس لئی ایہ حق تسيں اُتے واجب و ثابت نئيں ہوئے گا ۔ ایہ کیواں دا تناقض اے کہ اک طرف ایہ کہندے ہوئے کہ مجھ اُتے اعتراض کردے ہوئے تے دوسری طرف توں دعویٰ کردے ہوئے توانوں لوکاں نے منتخب کيتا اے تے رای دتی اے ؟ اک طرف توں اپنے آپ نوں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا خلیفہ جاندے ہوئے تے دوسری طرف توں کہندے ہوئے کہ پیغمبر نے لوکاں دے کم نوں انہاں اُتے چھوڑدتا اے توں کہ کسی اک نوں اپنے لئے منتخب کرلاں ، کيتا انہاں نے تینوں منتخب کیہ اے ؟ لیکنجویہ کہندے ہوئے کہ خلافت وچ اک حصہ ساڈے لئے مخصوص اے تواڈی جانب توں ، لہذایہ جو چیز تسيں مینوں دے رہے ہوئے جے مؤمنین دا حق اے تاں اس دا اختیارتم نئيں رکھدے ہو(۱) تے اگریہ حق ہمار اہے تاں پورا حق سانوں دینا چاہیدا اسيں اپنے اس حق توں اک حصہ لےکے باقی توانوں سونپتے اُتے راضی نئيں نيں ، توانوں جاننا چاہیدا کہ رسول خد ا ایداں دے اک درخت دے مانند اے جس دی ٹہنیاں اسيں نيں تے تسيں اس دے سایہ وچ بیٹھنے والے ہوئے۔
گفتگو ایتھے تک نا کم رہی تے ابو بکر اپنے ساتھیاں دے ہمراہ عباس دے گھر توں باہر آگئے۔
پیغمبر دے چچاعباس تے چند افراد دا اساں اس فصل وچ ذکر کيتا اے، انہاں دے علاوہ تے وی نیک خو ، نامور تے اکابر اصحاب نے ابو بکر دی بیعت توں انکار کيتا اے تے صراحت دے نال اس اُتے اعتراض کيتا اے حتی کہ اظہار مخالفت دے لئی ہڑتال دی تے پیغمبر دی اکلوتی بیٹی حضرت فاطمہ زہرا دے گھر وچ دھرنا دتا، اس سلسلے وچ تفصیلات اگلی فصل وچ یبان دی جائیگی
____________________
۱۔ جوہری دی کتاب سقیفہ تے الامامة و السیاسة وچ اس طرح آیا اے : ” جے ایہ تواڈا حق اے تاں اسيں اس دے محتاج نئيں اے ۔
۱۴۱ حضرت فاطمہ زہر ا (س) دے گھر اُتے دھرنا دینے والے
یابن الخطاب اجئت لتحرق دارنا
اے عمر ! کيتا ساڈے گھر نوں اگ لگانے دے لئی آئے ہو
پیغمبر اکرم دی اکلوتی بیٹی
نعم، اتدخلوا فی ما دخلت فیه الامة
جی ہاں ! مگر ایہ کہ ابو بکر دی حکومت کیتی اطاعت کروگے۔
خلیفہ دوم عمر
۱۴۲ جداں کہ گذشتہ فصل وچ بیان کيتا گیا کہ اصحاب دی اک جماعت ابو بکر دی بیعت توں انکار کرکے حضرت علی علیہ السلام دی بیعت کيتی طالب ہوئی ،انہاں وچوں کچھ لوکاں نے ابو بکر دی خلافت دے خلاف اعتراض دے طور اُتے ہڑتال دی تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیٹی حضرت زہرا دے گھر وچ جمع ہوئے کے دھرنا دے کے بیٹھ گئے تے اس طرح نويں تشکیل شدہ حکومت دے خلاف اپنی مخالفت دا عملی اظہار کيتا۔
عمر ابن خطاب اس واقعہ دے بارے وچ ایويں کہندے نيں :
” جدوں خداوند عالم نے اپنے پیغمبر نوں اس دنیا توں اٹھا لیا، تاں سانوں ایہ رپورٹ ملی کہ علی علیہ السلام ، زبیر تے دوسرے چندا فراد اسيں توں منہ پھیر کر فاطمہ(س) دے گھر اُتے جمع ہوئے نيں “(۱)
مورخین نے حضرت فاطمہ(س) دے گھر اُتے پناہ لینے والے افراد نوں حضرت علی علیہ السلام تے زبیر دے علاوہ بیان کيتا اے من جملہ چند افراد دے اسماء درج ذیل نيں :
۱ ۔ عباس بن عبد المطلب
۲ ۔ عتبہ بن ابی لہب
۳ ۔ سلمان فارسی ،
۴ ۔ ابو ذر غفاری
۵ ۔ عمار یاسر،
٦ ۔ مقداد بن اسود
٧ ۔ براء بن عازب
۸ ۔ ابی بن کعب
____________________
۱۔ مسندا حمد ج ۱/ ۵۵ ، طبری ، ج ۲/ ۴٦٦، ابن اثیر ج ۲/ ۲۲۱ ، ابن کثیر ج ۵/ ۲۴٦،صفوہ ج ۱/ ۹٧، شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج۱/ ۱۲۳، تریخ سیوطی ابو بکر دی بیعت وچ ص ۴۵ ، سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۳۳، تے تیسیر الوصول، ج ۲/ ۴۱)
۱۴۳ ۹ ۔ سعد بن ابی وقاص
۱۰ ۔ طلحہ بن عبید اللہ
اس دے علاوہ بنی ہاشم تے بعض مہاجرین و انصار توں کچھ افراد(۱) ” الفصول المھمہ“ وچ مذکورہ دس افرد دے علاوہ چند ہور افرادکا ناں وی لیا گیا اے ۔
ابو بکر دی خلافت توں حضرت علی علیہ السلام تے آپ دے حامیاں دی مخالفت تے حضرت فاطمہ زہرا دے گھر وچ انہاں دے دھرنادینے دی اصل روداد تریخ ، سیر و سیاحت تے علم رجال دیاں کتاباں وچ تواتر دی حد تک نقل ہوئی اے ۔
حقیقت وچ چونکہ مؤرخین اس واقعہ توں مربوط مطالب تے ابو بکر دی کامیاب پارٹی تے حضرت فاطمہ زہراء دے گھر وچ د ھرنا دینے والے افراد دی روداد نوں بیان کرنانہاں نوں چاہندے سن اس لئی انہاں نوں نقل کرنے توں پرہیز کيتا گیاہے ، لیکن بعض روئداداں نوں مجبوراً یا نا دانشتہ طور اُتے لکھ ڈالیا اے ، ایہ واقعات ایداں دے نيں جسنوں بلاذری نے اس طرح نقل کيتا اے:
____________________
۱۔ جنہاں مصادر دا اس توں پہلے ذکر ہويا انہاں دے علاوہ کچھ تے مصادر نيں جنہاں وچ اس گل کيتی وضاحت کيتی گئی اے کہ کچھ لوکاں نے ابو بکر دی بیعت کرنے توں انکار کيتا ، تے حضرت فاطمہ زہرا دے گھر وچ د ھرنادتا ، انہاں مصادر وچوں بعض نے چند افراد دا ناں لیا اے جنہاں نے علی علیہ السلام دی بیعت کرنے دے لئی حضرت فاطمہ زہرا دے گھر وچ اجتماع کيتا سی ایہ مصادر عبارت نيں :
الف الریاض النضر ة ج ۱/ ۱٦٧ ،
ب۔ تریخ خمیس ج۱/ ۱۸۸
ج ۔ العقد الفرید ج ۳/ ٦۴، تریخ ابو الفداء ج ۱/ ۱۵٦ ، ابن شحنة تریخ کامل ۱۱۲
و۔ ابو بکر جوہری بنا بہ روایت ابن ابی الحدید ج۳/ ۱۳۰۔ ۱۳۴،
ھ۔ سیرہ حلبیہ ج ۳/ ۳۹٧۔
۱۴۴ ” جدوں حضرت علی علیہ السلام نے ابو بکر دی بیعت کرنے توں انکار کيتا تاں ابو بکرنے عمر نوں حکم دتا کہ حضرت علی (علیہ السلام) ہر صورت وچ اپنے نال لے آؤ ۔ جدوں عمر علی علیہ السلام دے پاس پہنچے تاں انہاں دونے دے درمیان اک گفتگو ہوئی ۔
حضرت علی علیہ السلام نے عمرسے کہیا: خلافت دے پستاناں توں ایسا دُدھ کھینچدے ہوئے کہ اس دا نصف اپنے لئے رکھنا چاہندے ہوئے ، خدا دی قسم ! ایہ جو ش و ولولہ جو اج ابو بکر دی خلافت دے لئی دیکھیا رہے ہوئے ، ایہ صرف اس لئی اے کہ کل اوہ تینوں دیگرلوکاں اُتے ترجیح داں ۔
اور ابو بکرنے اپنے مرض الموت دے دوران کہیا؛ وچ صرف تن کماں دے علاوہ جو اس دنیا وچ انجام دتا اے کِسے کم اُتے فکر مند تے غمگین نئيں ہاں ، کاش ایہ کم میرے توں انجام نہ پائے ہُندے ایتھے تک کہیا:اور اوہ تن امور درج ذیل نيں :
کاش ، حضرت زہر ا دے گھر دے دوازے نوں نہ کھولیا ہُندا تے اسنوں اپنے حال اُتے ہی چھڈ دتا ہُندا اگرچہ اوہ دروازہ ساڈے نال جنگ کرنے دے لئی بند ہويا تھا(۱)
____________________
۱۔ طبری ، ج ۲/ ۱۹ وچ وفات ابو بکر کے سلسلے وچ ، مروج الذہب مسعودی ج ۱/ ۴۱۴ ، العقد الفرید ج ۳ ۹ماں ابو بکرکی طرف توں عمر نوں خلافت دے لئی منصوب کرنے دے سلسلے وچ ، کنز ل العمال ج ۳/ ۳۵ ، منتخب کنزل ج ۲ / ۱٧۱ ، الامامة و السیاسة ج ۱/ ۱۸۱ ، کامل مبرد بنا بہ روایت ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۳۰۔ ۱۳۱ ، ابا عبید کتاب الاموال ص ۱۳۱، اُتے ابو بکرکے قول نوں یو ں نقل کيتا اے :اما الثلاثة الدی فعلتها فوددتُ انی لم اکن کذا و کذا لخلقه ذکرها قال ابو عبید لا ارید ذکرها ، ابو عبیدہ کہندا اے ابو بکر نے کہالیکن وچ اس دا ذکر کرنا نئيں چاہندا ہوئے ں !ابو بکر جوہری ابن ابی الحدید دی روایت دے مطابق ج ۹/ ۲۹۳ ، لسان المیزان ج ۴/ ۱۸۹، تے تریخ ابن عساکر وچ ابو بکر کے حالا ت دی تفصیل وچ مرآة الزمان سبط ابن جوزی وی ملاحظہ ہو
۱۴۵ اس دے علاوہ تایخ یعقوبی وچ اس طرح لکھیا گیا اے :
اے کاش رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیٹی فاطمہ دے گھر دتی ميں نے تلاشتی نہ لی ہُندی ! تے اس گھر وچ موجود مرداں اُتے حملہ نہ کيتا ہُندا گر چہ دروازہ دا بند رہنا جنگ اُتے تمام ہُندا(۱)
مؤرخین نے حضرت زہراء (س)کے گھر وچ داخل ہونے دی ماموریت رکھنے والےآں دے ناں حسب ذیل درج کيتے نيں
۱ ۔ عمر ابن خطاب
۲ ۔ خالد بن ولید
۳ ۔ عبدا لرحمان بن عوف
۴ ۔ ثابت بن شماس
۵ ۔ زیاد بن لبید
٦ ۔ محمد بن مسلمہ
٧ ۔ سلمة بن سالم بن وقش
۸ ۔ سلمة بن اسلم
۹ ۔ اسید بن حضیر
۱۰ ۔ زید بن ثابت(۲)
رہیا ، حضرت فاطمہ زہراء (س) دے گھر اُتے حملہ دی کیفیت تے حملہ آوراں تے دھرنا دینے والےآں دے درمیان رونما ہونے والی روداد دے بارے وچ تاں ایويں لکھیا گیا اے ۔
” مہاجرین وچوں چند افراد من جملہ علی ابن ابیطالب علیہ السلام تے زبیر لوکاں دی طرف توں ابو بکر دی بیعت کرنے اُتے ناراض ہوئے تے اسلحہ لے کے فاطمہ دے گھر دی طرف روانہ ہوئے(۳)
____________________
۱۔۔ تریخ یعقوبی ج ۲ / ۱۰۵
۲۔ طبری ج ۳/ ۱۹۸ ۔ ۱۹۹ ، ابو بکر جوہری بناء بہ روایت ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۳۰،۱۳۴ ، و ج / ۲۹۵ ، اورج ۱٧ وچ قاضی القضاة دے دوسرے جواب وچ ۔ اس حصہ دے حالات دی تفصیل اگے بیان کردتی جائے ۔
۳۔ الریاض النضرة ،ج ۱/ ۱٦٧، ابو بکر جوہری بنا بر روایت ابن ابی الحدید، ج ۱/ ۱۳۲ ، ج ٦/ ۲۹۳، تریخ الخمیس ،ج ۱/ ۱۸۸
۱۴٦ ابو بکر نوں رپورٹ دتی گئی کہ مہاجر و انصار دی اک جماعت رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیٹی فاطمہ دے گھر وچ علی بن ابیطالب علیہ السلام دے نال جمع ہوئی اے (۱) تے اس دے علاوہ انھاں رپورٹ دتی گئی کہ اس اجتماع دا مقصد علی علیہ السلام توں بیعت لینا اے (۲)
ابو بکر نے عمر بن خطاب نوں حکم دتا کہ اوتھے جاکے انہاں لوکاں نوں فاطمہ دے گھر توں باہر کڈ دو تے ایہ وی کہیا :’ جے انہاں نے مقابلہ کيتا تے باہر آنے توں انکار کيتا تاں انہاں نال جنگ کرنا “ عمر اگ دے اک شعلے نوں ہتھ وچ لئے ہوئے فاطمہ دے گھر نوں نذر آتش کرنے دی غرض توں انہاں دی طرف روانہ ہوئے فاطمہ(س) نے جدوں اس حالت نوں دیکھیا تاں فرمایا: اے ابن خطاب ! کيتا پیغمبر دی بیٹی دے گھر نوں جلانے دے لئی آئے ہوئے ؟ عمر نے جواب وچ کہیا : جی ہاں ! مگر ایہ کہ امت دے نال ہماہنگ ہوکے بیعت کرو(۳)
الامامة و السیاسة دی روایت وچ ایويں آیا اے :
” جدوں اوہ لوک علی علیہ السلام دے گھر وچ جمع ہوئے سن ، عمر نے اوتھے پہنچ کے آوازدی ، لیکن انہاں نے اس دی کوئی پروا نئيں کيتی تے گھر توں باہر نہ نکلے ، عمر نے لکڑی طلب کيتی تے کہیا: اس خدا دی قسم جس دے ہتھ وچ عمر دی جان اے ، باہر آجاؤ !
____________________
۱۔ تریخ یعقوبی ج ۲/ ۱۰۵۔
۲۔ ابن شحنہ، ۱۲۲ حاشیہ کامل ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۳۴۔
۳۔ العقد الفرید ج ۳/ ٦۴ ، ابو الفداء ج ۱/ ۱۵٦۔
۱۴٧ ورنہ اس گھر نوں اس دے اندر موجود افراد دے نال اگ لگاداں گا۔
عمر توں کہیا گیا : اے ابو الحفص، اس گھر وچ فاطمہ نيں ۔
عمر نے جواب دتا : ہونے دو !(۱)
انساب الاشراف وچ ایہ حادثہ ایويں لکھیا گیا اے :
” ابو بکر نے علی علیہ السلام توں بیعت لینے دے لئی کچھ افراد نوں انہاں دے ایتھے بھیجیا ، لیکن علی علیہ السلام نے بیعت نئيں کيتی، تاں عمر اگ دے اک شعلہ ہتھ وچ لئے ہوئے انہاں دے گھر دی طرف روانہ ہوئے ۔
حضرت فاطمہ نے انہاں توں کہیا: اے ابن خطاب ! کیہ تسيں ہی ہوئے جو میرے گھر نوں اگ لگانا چاہندے ہو؟
عمر نے جواب دتا : جی ہاں ! ایہ کم تیرے باپ دی لیائی ہوئی چیز نوں مستحکم کريں گا۔(۲)
جوہری نے اپنی کتاب ” السقیفہ “ وچ ایويں لکھیا اے ؛
” عمر چندمسلماناں دے ہمراہ علی علیہ السلام دے گھر دی طرف روانہ ہوئے توں کہ اس گھر نوں اس دے مکیناں دے نال نذر آتش کرداں(۳)
اور مشہور مؤرخ ابن شحنہ دی عبارت حسب ذیل اے :
تا کہ گھر تے اس وچ جو کوئی وی اے ، اسنوں نذر آتش کردے(۴)
____________________
۱۔ الامامة و السیاسة ج ۱/ ص ۱۲ ، الریاض النضرة ج ۱/ ۱٦٧، ابو بکر جوہری بنابر روایت ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۳۲ و ج ٦، ۲ تے تریخ الخمیس ج ۱/ ۱٧۸۔
۱۔ انساب الاشراف ج ۱/ ۵۸٦۔
۲۔ ابو بکر جوہری بنابہ روایت ابن ابی الحدیدد ج ۲/ ۱۳۴ ۔
۳۔اس دتی تریخ ے ص ۱۱۲ اُتے تریخ کامل دے حاشیہ اُتے ۔
۱۴۸ کنز العمال وچ آیا اے کہ عمر نے فاطمہ توں کہیا:
” با وجود اس دے کہ وچ جاندا ہاں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تیرے توں زیادہ کسی تے نال محبت نئيں کردے سن لیکن ایہ حقیقت مینوں ہرگز اپنے اس ارادے توں منہ موڑ نے دا سبب نئيں بنے گی کہ ایہ چندافراد جو تیرے گھرماں جمع ہوئے نيں انہاں دے ہمراہ تیرے گھر نوں اگ لگادینے دا حکم دیداں !! “(۱)
جب عبد اللہ بن زبیر، بنی ہاشم نال جنگ کررہیا سی ، انھاں اک پہاڑ دے درہ وچ محاصرہ کرکے حکم دیاکہ لکڑی لاکرانھاں اگ وچ جلا دتا جائے اس دا بھائی عروة بن زبیر اپنے بھائی دے اس کم دی توجیہ کردے ہوئے کہندا سی : میرے بھائی نے ایہ کم دھمکی تے ڈرانے دے لئی کيتا سی ، جیساکہ اس توں پہلے وی ایداں دے کم دی مثال ملدی اے، جدوں گذشتہزمانے وچ بنی ہاشم نے بیعت نئيں کيتی سی تاں لکڑی لیائی گئی توں کہ انھاں اگ لگیا دتی جائے(۲)
گذشتہ توں اس دا مقصود سقیفہ دا دن سی کہ بنی ہاشم نے ابو بکر دی بیعت کرنے توں انکار کيتا سی ۔
مصر دا اک عظیم شاعر حافظ ابراہیم نے وی اس روداد دی یاد وچ حسب ذیل اشعار کہے نيں :
و قولة لعلیّ قالها عمر
اکرم بسا معها اعظم بملقیها
حرقت دارک لا ابقی علیک بها
ان لم تبایع و بنت المصطفیٰ فیها
ما کان غیر اُبی حفض یفوه بها
امام فارس عدنان و حامیها
____________________
۱۔ کنز العمال ج ۳/ ۱۴۰
۲۔مروج الذہب ج ۲/ ۱۰۰، ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۸۱ طبع ایران ، وچ اس روئداد دی وہا ں اُتے یاد دہانی کردا اے جہا ں اُتے امیر دی فرمائش ما زال الزبیر منا حتی نشا ابنہ دی تشریح کردا اے ۔
۱۴۹ ” عمر نے ، حضرت علی علیہ السلام توں کہیا: جے بیعت نہ کرو گے تیرے گھر نوں ایداں دے اگ لگیا دواں گا کہ اس دے اندرموجود افراد وچوں اک شخص وی زندہ بچ نئيں سکدا جدوں کہ اس گھر وچ موجود افراد وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیٹی وی سن ۔ ایہ گل ابوحفض (عمر) دے سوا کسی تے دے منہ تاں، عدنا ن دے پیشوا تے انہاں دے حامی حضرت علی علیہ السلام دے حضور وچ نئيں نکلی اس دے علاوہ ایسی گل کرنے دی کسی وچ جرات وی نہ سی۔
یعقوبی کہندا اے :
” اک جماعت دے ہمراہ آئے تے گھر اُتے دھاوابول دتا ایتھے تک کہندا اے :
علی علیہ السلام دی تلوار ٹُٹ گئی تے لوک گھر وچ داخل ہوگئے(۱)
طبری لکھدا اے: عمر بن خطاب وی علی، علیہ السلام گے گھر آئے ، طلحہ، زیبر تے مہاجرین وچوں کچھ لوک گھر وچ موجود سن ، زبیر ننگی تلوار ہتھ وچ لئے ہوئے گھر توں باہر آئے ور عمر اُتے حملہ کيتا ، اس حالت وچ اس دے پیر لڑ کھڑا گئے تے تلوار ہتھ توں گر گئی، عمر دے حامیاں نے انہاں نوں اپنے قبضہ وچ لے لیا(۲)
اس دے بعد علی علیہ السلام نوں گرفتار کرکے ابو بکر کے پاس لے گئے تے انہاں دے درمیان اک گفتگور انجام پائی ، ا س دی تفصیل آئندہ فصل وچ آئے گی۔
____________________
۱۔ تریخ یعقوبی ج ۲، ۱۰۵
۲۔ طبری ج ۳/ ۱۹۸ و ۱۹۹ ،الریاض النضرة ، محب الدین طبری ، ص ۱٦٧
۱۵۰ ابو بکر دی بیعت توں علی دی مخالفت
یا ابا بکر ما اسرع ما اغرتم علی اهل بیت رسول الله
اے ابو بکر : کِنّی چھیندی دے نال تسيں نے خاندان پیغمبر اُتے دھا وابول دتا ؟!
پیغمبر اکرم دی اکلوتی بیٹی ، فاطمہ
و الله لا اکلم عمر حتی القیٰ الله !!
خدا دی قسم ! وچ عمر توں مردے دم تک کلام نئيں کراں گی !!
پیغمبر اکرم دی بیٹی ، فاطمہ(س)
۱۵۱ علی نوں خلافت دی کچہری تک کھچ لیا جاندا اے
اساں گزشتہ فصل وچ کہیا کہ اصحاب وچ کچھ نیک افراد نے ابو بکر دی خلافت اُتے اعتراض کردے ہوئے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی یاد گار حضرت فاطمہ زہراء سلام اللہ علیھا دے گھر اُتے دھرنا دتا تاں ابو بکر دی پارٹی نے حضرت فاطمہ زہرا سلام الله علیھا دے گھر اُتے دھا وابول دتا تے دھرنا دینے والےآں نوں ڈرانے دھمکانے دے لئی اس گھر دے دروازہ اُتے اگ لے کے آگئے تاکہ سب نوں اس اگ وچ جلاداں ، بہر حال علی علیہ السلام نوں گرفتار کيتا گیا ، گرفتار کرنے دے بعد علی علیہ السلام نوں ابو بکر کے پاس لیا کے انہاں توں کہیا گیا کہ :
بیعت کرو !
علی علیہ السلام نے جواب وچ کہیا:
ماں اس کم دے لئی تسيں لوکاں توں مستحق تر ہاں ، وچ ہرگز تسيں لوکاں دی بیعت نئيں کراں گا ، حق ایہ اے کہ توانوں میری بیعت کرنی چاہیے، تسيں لوکاں نے اس کم دی باگ ڈور انصار توں لے لی اے محض اس بنا اُتے کہ تسيں لوک رسول اللہ دے رشتہ دار ہوئے تے انہاں نے وی اس بنا اُتے حکومت کیتی باگ ڈور تسيں لوکاں دے حوالے کردتی تو، وچ وی ایہی دلیل و برہان آپ دے سامنے پیش کردا ہاں ، جے خداسنوں ڈردے ہوئے تاں انصاف دی راہ پرچلو تے جس طرح انصار نے پیغمبر دے رشتہ دار ہونے دے ناطے توانوں اقتدار سونپیا ،تم وی ايسے ناطے توں اس دی باگ ڈور میرے حوالے کردو، ورنہ یاد رہے کہ تسيں لوک ظالم ہوئے۔
عمر نے کہیا: اسيں آپ کو، بیعت لئے بغیر نئيں چھڈن گے ، علی علیہ السلام نے عمر دے جواب وچ کہیا اے عمر ! تسيں اپنے لئے راہ ہموارکررہے ہوئے ، اج اس دے حق وچ کم کررہے ہوئے توں کہ کل اوہ ایہ امور توانوں سونپ دے ، خداکی قسم وچ تیری گل نوں ہرگز نئيں ماناں دا تے ابو بکر دی اطاعت نئيں کراں گا ،
ابو بکر نے کہیا جے رضا مندی توں میری بیعت نئيں کرو گے تاں وچ آپ توں جبر وا کراہ دے ذریعہ بیعت نئيں لاں گا ۔
ابو عبیدہ نے علی علیہ السلام توں مخاطب ہوکے کہیا؛ اے ابو الحسن !آپ نوجوان نيں تے ایہ لوک قریش دے بزرگ نيں جِنّا انہاں نوں مہارت تے تجربہ اے آپ نوں نئيں اے ، میرا اعتقاد ایہ اے کہ ابو بکر اس کم دے لئی آپ توں بیشتر قدرت دے حامل نيں تے اوہ اس کم نوں بہتر صورت وچ نبھا سکدے نيں کیونجے اوہ اس میدان دے کھلاڑی نيں ۔ کم انہاں نوں نوں سونپ کر فی الحال اس اُتے راضی ہوجائیے ، جے آپ زندہ رہے تے معمر ہوئے تاں فضیلت تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں قرابت دی بناء اُتے ااور اسلام تے راہ خدا وچ جہادکرنے وچ سبقت دی وجہ توں آپ اس کم دے لئی زیادہ لائق و سزاوار ہون گے ۔
۱۵۲ علی علیہ السلام نے جواب دتا:
اے گروہ مہاجر ! پرہیز کرو ، تے خد اسنوں ڈرو ،اور محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی فرمانروائی نوں انہاں دے گھر توں باہر نہ لے جاؤ اوراپنے گھراں نوں اس قدرت و منصب دا مرکز قرار مت دو پیغمبر دے گھرانے توں انہاں دے حق تے انہاں دتی اجتماعی حیثیت نوں نہ چھینو ! خدا دی قسم اے مہاجرین ! اسيں اہل بیت رسول جدوں تک قرآن پڑھنے والے ، دین خدا وچ فقیہ ، سنت رسول اللہ دے عالم تے اجتماعی حالات دے ہمدرد، رہن گے انہاں امور دے لئی آپ لوکاں توں زیادہ سزاوار نيں ، خد اکی قسم جو چاہو گے ساڈے خاندان وچ موجود اے اپنے ہوائے نفس دی پیروی تے اطاعت نہ کر و، ورنہ اس طرح حقیقت دی راہ توں زیادہ توں زیادہ دور ہوجاؤ گے “
بشیر بن سعد نے کہیا:
” اے علی(علیہ السلام) ! جے انصار نے ابو بکر توں بیعت کرنے توں پہلے آپ دی ایہ گل سنی ہُندی تاں دو آدمی وی آپ دے بارے وچ اختلاف نہ کردے ، لیکن کیہ کيتا جائے کہ کم تمام ہوچکاہے تے لوکاں نے بیعت کرلئی اے “
لہذا علی علیہ السلام اپنے نظریہ اُتے بدستورقائم رہے تے ابوبکر دی بیعت کيتے بغیر اپنے گھر پرت آئے۔
۱۵۳ حضرت فاطمہ زہرا دے مبارزے
ابن ابی الحدید نے” شرح نہج البلاغہ “ وچ ابو بکر جوہری توں نقل کرکے روایت کيتی اے :
جب فاطمہ نے دیکھیا کہ انہاں دو لوک (علی علیہ السلام و زبیر) دے نال کونسا سلوک کيتا گیا اے، تاں اپنے گھر دے دروازہ اُتے کھڑی ہوکے فرمایا: ” اے ابو بکر ! تسيں نے کتنیجلدی رسول دے خاندان توں مکر کيتا ، خدا دی قسم مردے دم تک وچ عمر توں گل نئيں کراں گی “(۱)
اک دوسری روایت دے مطابق فاطمہ زہراء زار و قطار روندے ہوئے گھر توں باہر آئیاں تے لوکاں نوں اک کنارے پِچھے دی طرف ہٹادتا ۔
یعقوبی کہندا اے ؛ فاطمہ باہر آئیاں تے کہیا:
”خدا دی قسم ! میرے گھر توں باہر چلے جاؤ ورنہ وچ سر برہنہ ہوکے بالاں نوں بکھیر کر بارگاہ الہی وچ فریاد بلند کراں گی “ اس وقت لوک انہاں دے گھر توں باہر آئے تے جو
لوک گھر وچ سن اوہ وی اوتھے توں باہر آگئے “(۲)
____________________
۱۔ ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۳۴ ، ج ٦ / ۲۸٦۔
۲۔ تریخ یعقوبی ، ج ۲/۵۰
۱۵۴ اس دے علاوہ ابراہیم نظام(۱) وی کہندا اے :
” بیعت دے دن عمر نے فاطمہ دے شکم تے پہلو اُتے ایسی ضرب لگائی کہ محسن ساقط ہوگئے ، تے اس طرح نعرے لگاندے سن کہ : اس گھر نوں اس دے مکیناں دے سمیت اگ لگاداں گا ! جدوں کہ اس گھر وچ علی علیہ السلام ، حسن تے حسین دے علاوہ کوئی تے نہ سی ‘(۲)
مسعودی کہندا اے :” جس دن عام لوکاں دی طرف توں ابو بکر دی سقیفہ وچ بیعت ہورہی سی تاں منگل دے دن تجدید بیعت کيتی گئی، حضرت علی علیہ السلام نے ابوبکر توں کہیا: تسيں نے ساڈا کم خراب کردتا تے اس کم وچ ساڈے نال کوئی صلاح و مشورہ نئيں کيتا تے ساڈے کسی حق دی رعایت نئيں کيتی !!“
ابو بکر نے جواب وچ کہیا: جی ہاں ! لیکن کيتا کراں ميں نے فتنہ تے بغاوت دے برپا ہونے توں ڈر گیا(۳)
یعقوبی ہور کہندا اے :
” کچھ لوک علی ابن ابیطالب علیہ السلام دے پاس آئے تے انہاں توں بیعت دا مطالبہ کيتا، علی علیہ السلام نے انہاں توں کہیا : ” کل صبح تسيں سب لوک اپنے سر منڈوا کر میرے پاس آنا “
لیکن دوسرے دن انہاں وچوں صرف تن ا شخاص آئے(۴)
خلاصہ ایہ کہ اس واقعہ دے بعد علی علیہ السلام ، فاطمہ سلام علیھا نوں اک گدھے اُتے سوار کرکے رات نوں انصار دے دروازےآں اُتے لے جا کے انہاں توں مدد طلب کردے سن ، فاطمہ(س) زھرحالے انہاں توں مدد طلب
____________________
۱۔ نظام دا ناں ابراہیم بن سیار سی، اس دی زندگی دے حالات آئندہ بیان کيتے جاواں گے۔
۲۔ شہرستانی م ملل و نحل دے گیارھو ں سوال وچ ، ملل و نحل طبع ایران ج ۱/ ۲٦ و طبعی لیدن ۰ ۴۔
۳۔ مروج الذہب ج ۱ ۴۱۴ ، الامامة و السیاسة ج ۱/ ۱۲ ۔ ۱۴ ۔
۴۔ تریخ یعقوبی ج۲/ ۱۰۵ ، ابن ابی الحدید ج ۲ / ۴۔
۱۵۵ کردیاں سن ۔ اوہ جواب وچ کہندے سن : اے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیٹی ! ساڈی بیعت اس شخص دے نال تمام ہوچکی اے ۔ جے آپ دے چچیرے بھائی ابو بکر توں پہلے اسيں توں بیعت دا مطالبہ کردے، اسيں ہرگز کسی دوسرے نوں انہاں دے برابر قرارنئيں د یندے، تے انہاں دے علاوہ کسی تے کوقبول نئيں کردے ، علی علیہ السلام جواب دیندے سن :
” تعجب دی گل اے تسيں لوک میرے توں ایہ توقع رکھدے سن کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ نوں تجہیز و تکفین دے بغیر، گھر وچ چھڈ کے، پیغمبر خدا توں وی حکومت دے بارے وچ ، جنگ و جدال وچ مشغول ہوجاواں ؟!
فاطمہ وی کہدیاں سن :
” ابو الحسن نے اوہ کم انجام دتا، جس دے اوہ سزاوار سن تے اس طرح انہاں نے اپنا فریضہ نبھایا تے انہاں لوکاں نے وی اک ایسا کم انجام دتا جس دے بارے وچ خداوند عالم انہاں توں پوچھ تاچھ کريں گا “(۱)
معاویہ نے وی علی علیہ السلام نوں اپنے اک خط وچ ايسے روداد دے بارے وچ اشارہ کيتا اے ۔ جسنوں اساں یعقوبی توں نقل کيتا جس اُتے اوہ ایويں کہندا اے :
جداں کہ کل ہی ابو بکر دی بیعت دے دن تسيں اپنے گھر دی پردہ نشین نوں گدھے اُتے سوار کرکے اپنے دو بیٹےآں حسن و حسین دے ہتھ پھڑ کر آگئے اہل بدر تے اسلام وچ سبقت لینے
____________________
۱۔ ابو بکر جوہری اپنی کتاب سقیفہ وچ بہ روایت ابن ابی الحدید ج ٦/ ۲۸ و الامامة و السیاسة ج ۱/ ۱۲۔
۱۵٦ والےآں دے گھراں دے دروازےآں اُتے جا کے انہاں توں اپنے لئے بیعت چاہندے سن ، اپنی بیوی دے ہمراہ انہاں دے پاس چلے گئے تے اپنے دو بیٹےآں نوں لےکے انہاں توں التماس کيتا تے انہاں توں اپنے لئے مدد طلب کيتی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے یار ابو بکر توں منہ موڑ لاں ، لیکن چار یا پنج لوک دے علاوہ کسی تے نے تواڈے مطالبے دا جواب نئيں دتا ، اپنی جان دی قسم ! جے حق تیرے نال ہُندا تاں اوہ تیرا مثبت جواب دیندے لیکن تسيں اک باطل دعویٰ کررہے سن تے اک غیر معمولی مطلب بیان کردے سن تے اک ایسی چیز دا مطالبہ کردے سن جس دے تسيں حقدار نہ سن ۔
ماں جس قدر وی فراموش کار ہواں گا ، لیکن جو گل تسيں نے ابو سفیان نوں کہی اسنوں ہرگزبھلایا نئيں جاسکدا جدوں اوہ توانوں اشتعال دلا رہے سن ، تسيں نے اس توں کہیا : جے چالیس مستحکم ارادے والے آدمی میرا نال دیندے تاں وچ ا نقلاب بر پا کرکے انہاں لوکاں توں اپنے حق دا مطالبہ کردا !(۱)
جنگ صفین وچ جدوں معاویہ دے لشکر کے افراد نے علی علیہ السلام دے لشکر نوں پانی استعمال کرنے توں روکیا ، تاں عمر و عاص نے معاویہ نوں اپنی گفتگو دے ضمن وچ اس گل کيتی طرف یاددہانی کرائی تے کہیا : اسيں دونے نے سنیا اے کہ علی علیہ السلام کہندے سن کاش چالیس آدمی میرا نال دیندے تے اس دے بعدکچھ کہ،“ تے عمرو دا مقصود حضرت فاطمہ زہرا دے گھر دی تلاشی لینے دے دن امیرالمؤمنین کی
____________________
۱ ۔ابن ابی الحدید ج ۲ /٦٧ تے کتاب صفین ص ۱۸۲
۱۵٧ فرمائشات دی طرف اشارہ سی ۔
مبارزات دا خاتمہ اورعلی دی بیعت
ابن اثیر اسد الغابہ وچ ابوبکرکے حالات دے ضمن وچ لکھدے نيں :
” صحیح گل ایہ اے کہ بیعت کيتی مخالفت کرنے والےآں نے چھ ماہ بعد بیعت کيتی “(۱)
تریخ یعقوبی وچ آیا اے :
” علی علیہ السلام نے چھ ماہ بعد بیعت کيتی “(۲)
ابن عبدا لبر ، استیعاب وچ تے مسعودی التنبیہ و الاشراف وچ ایويں لکھدے نيں :
” علی علیہ السلام نے فاطمہ علیہا السلام دی وفات دے بعد ابو بکر دی بیعت کيتی “(۳)
ابن قتیبہ نے ” الامامة و السیاسة “ وچ لکھیا اے :
” علی علیہ السلام نے فاطمہ علیہا السلام دی وفات دے بعد بیعت کيتی ، تے ایہ پیغمبر دی وفات توں ٧۵ روز دا فاصلہ سی اس واقعہ دی تفصیل نوں زہری نے نقل کيتا اے تے پیغمبر خدا دی میراث دے موضوع دے بارے وچ ا بو بکر تے فاطمہ دے درمیان واقع ہونے والی روداد ام المؤمنین عائشہ توں نقل کيتی اے کہ عائشہ نے کہیا اے: فاطمہ نے ابو بکر سے
____________________
۱۔ اسد الغابہ ج ۳/ ۲۲۲۔
۲۔ تریخ یعقوبی ج ۲/ ج ۱۰۵۔
۳۔ الاستیعاب ج ۲/ ص ۴۴۴ ، التنبیہ و الاشراف ص ۲۵۰۔
۱۵۸ منہ موڑ لیا تے انہاں دے نال گل نئيں کيتی تے علی علیہ السلام نے فاطمہ علیہا السلام دے بدن نوں ابو بکر دی اطلاع کيتے بغیر رات دے سناٹے وچ دفن کردتا۔ جدوں تک فاطمہ زندہ سن لوک علی علیہ السلام دا احترام کردے سن تے جدوں فاطمہ اس دنیا توں رحلت کرگئياں تاں لوکاں نے علی علیہ السلام توں منہ موڑ لیا ، فاطمہ پیغمبر خداکے بعد چھ ماہ زندہ رہیاں تے اس دے بعد وفات کرگئياں ۔
راوی کہندا اے : اک شخص نے زہری توں پُچھیا کیہ انہاں چھ ماہ دے دوران علی نے بیعت نئيں کيتی؟! زہری نے جواب وچ کہیا: نہ انھاں نے تے نہ بنی ہاشم وچوں کسی نے مگر ایہ کہ جدوں علی علیہ السلام نے بیعت کيتی(۱)
تیسیر الوصول وچ آیا اے کہ زہری نے کہیا؛ خدا دی قسم نئيں ! تے علی علیہ السلام دی بیعت کرنے تک بنی ہاشم وچوں کسی اک نے بیعت نئيں کيتی(۲)
اور کہیا گیا اے : جدوں علی علیہ السلام نے دیکھیا کہ لوکاں نے انہاں توں منہ موڑ لیا اے تاں ابو بکر کے نال صلح کرلئی الخ(۳)
____________________
۱۔ الامامة و السیاسة ج ۱/ص ۱۳۔
۲۔ تیسیر الوصول ج ۲/ ص ۴٦۔
۳۔ اساں اس حدیث نوں خلاصہ دے طور اُتے مندرج ذیل کتابو ں توں نقل کيتا اے :
طبری ج ۳/ ۲۰۲ ، صحیح بخاری ج ۳/ ۳۸، ( باب غزوہ خابر ) کتاب مغازی تے صحیح مسلم توں باب قول رسول الله و نحن لا نورّث ما ترکناہ صدقہ ج ۱ ٧۴ ، ج ۳ ۱۵۳، ابن کثیر ج ٦، ۲۸۵ ۔ ۲۸٦، العقد الفرید ج ۳/ ٦۴ ، ابن اثیر خلاصہ دے طور اُتے ج ۲/ ۲۲۴ وچ نقل کيتا اے ، گنجی کفایةالطالب ص ۲۲۵ ۔ ۲۲٦ ، ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۲۲ ، مسعودی ج ۲/ ۴۱۴ مروج الذہب توں نقل کرکے صواعق ج ۱/ ۱۲ ، تریخ الخمیس ج۱/ ۱۹۳ ، ابو الفداء ج ۱/ ۱۵٦ و البداء و التریخ ج ۵/ ٦٦ )
۱۵۹ بلاذری نے انساب الاشراف وچ ایويں نقل کيتا اے :
’ جدوں عرباں نے دین توں منہ موڑ لیا تاں اوہ مرتد ہوگئے ، عثمان ،علی علیہ السلام دے پاس گئے تے کہیا اے میرے چچازاد بھائی : جدوں تک آپ بیعت نئيں کرن گے کوئی وی انہاں دشمناں توں لڑنے دے لئی نئيں جائے گا تے مسلسل اس موضوع اُتے گفتگو کردے سن تے آخر کارانھاں ابو بکر کے پاس لے گئے “
ایتھے تک کہندے نيں :
علی علیہ السلام نے انہاں دی بیعت کيتی تے مسلمان خوشحال ہوئے تے جنگ دے لئی آمادہ ہوگئے تے گروہ گروہ سپاہیاں نوں روانہ کيتا گیا(۱)
حقیقت وچ علی علیہ السلام نے اک طرف توں فاطمہ نوں کھویا سی تے دوسری طرف توں مسلماناں دی ،ناگفتہ بہ حالات تے انہاں دی بے توجہی دا مشاہدہ کررہے سن تے ہن تاں اوہ فرصت وی ہتھ توں چلی گئی سی جس دی وجہ توں لوک رونما ہونے والے حالات توں بے توجہ سن، اس لئی انہاں نے مجبور ہوکے ابو بکر توں صلح کيتی لیکن انہاں دناں دی تلخیاں نوں کدی نئيں بھولے حتی اپنی خلافت دے دوران وی انہاں حوادث دی تلخی نوں نئيں بھولے تے مسلسل انہاں دے بارے وچ شکوہ شکایت کردے رہے ، اوہ اپنے معروف خطبہ شقشقیہ وچ فرماندے نيں :
____________________
۱۔ انساب الاشراف، ج ۱/ ص ۸٧۔
۱٦۰ ابو بکر دی بیعت دے بارے وچ بزرگ اصحاب دے فیصلے
واعجباً لقریش ود فعهم هذ الامر عن اهل بیت نبیّهم
تعجب دی گل اے قریش نے خلافت دی باگ ڈور نوں اہل بیت رسول توں کھو لیا !
مقداد ، پیغمبر اسلام دے نامور صحابی
لو بایعوا علیّاً لاکلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم
مسلمان جے علی علیہ السلام دی بیعت کردے تاں لافانی سعادت و سیادت نوں پاندے تے زمین و آسمان دی برکدیاں انہاں اُتے نازل ہُندیاں ۔
سلمان محمدی
۱٦۱ ۱ فضل بن عباس
بنی ہاشم رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بدن مبارک دی تجہیز و تکفین وچ مشغول سن کہ خبر پہنچی کہ سقیفہ بنی ساعدہ وچ ابو بکر کےلئے بیعت لی جارہی اے ۔
اس خبر نوں سننے دے بعد بنی ہاشم دے رد عمل تے پالیسی دے بارے وچ یعقوبی نے ایويں لکھیا اے (۱)
جب گھر توں باہر آئے تاں فضل بن عباس اٹھے تے ایويں بولے :
اے قریش دی جماعت ! دھوکہ دہی تے پردہ پوشی توں تسيں خلافت دے مالک نئيں بن سکدے ، خلافت دے مستحق اسيں نيں نہ کہ تسيں لوک ، اسيں تے ساڈے سردار علی علیہ السلام خلافت کےلئے آپ لوکاں توں سزاوار تر نيں ۔
۲ عتبہ بن ابی لہب
عتبہ بن ابی لہب نے جدوں ابوبکر دی بیعت کيتی روداد سنی تاں اس نے اعتراص دے طور اُتے ایہ اشعار کہے:
ما کنت احسب هذ الامر منصرفا
عن هاشم ثم منها عن ابی الحسن
عن اول الناس ایماناً و سابقة
اعلم الناس بالقرآن و السنن
و آخر الناس عهداً بالنبیّ و من
جبرئیل عون له فی الغسل و الکفن
من فیه ما فیهم لا یمترون به
و لیس فی القوم ما فیه من حسن
ترجمہ:
” وچ ہر گز ایہ تصور نئيں کردا سی کہ خلافت دی باگ ڈور نوں بنی ہاشم خاص کر ابو الحسن توں کھو لیاجائیگا ، کیونجے ا بو الحسن اوہی نيں جو سب توں پہلے ایمان لیائے تے اسلام وچ ا ن دے جداں چنگا سابقہ کسی اور
____________________
۱۔ تریخ یعقوبی ج ۲/ ۱۰۳ روایة اھم وفقیات، شرح نہج البلاغہ ج ٦/ ۲۸٧ وچ قضیہ نوں تفصیلاً بیان کيتا گیا اے ۔
۱٦۲ کو حاصل نئيں اے اوہ تمام لوکاں توں علوم قرآن و سنت پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بار ے وچ دانا تر نيں او روہ تنہا شخص نيں جو پیغمبر دی زندگی دے آخری لمحات تک آنحضرت دے نال رہے حتی آپ دی تجہیز و تکفاں نوں وی انہاں نے جبرئیل دی مدد توں انجام دتا ، اوہ دوسرےآں دے تمام نیک صفات تے روحانی فضائل دے اکیلے ہی مالکدرے لیکن دوسرے لوک انہاں دے معنوی کمالات تے روحانی و اخلاقی خوبیاں توں محروم نيں “
حضرت علی علیہ السلام نے کسی نوں اس دے پاس بھیجیا تے گل نوں اگے ودھانے توں روکیا تے فرمایا ” اسيں دین دی سلامتی نوں تمام چیزاں توں عزیز رکھدے نيں “(۱)
۳ عبد اللہ بن عباس(۲)
ابن عباس کہندے نيں :
ابوبکر دی بیعت دے بارے وچ عمر نے میرے توں کہیا؛اے ابن عباس ! کیہ ایہ جاندے ہوئے کہ کیہڑی چیز اس امر دا سبب بنی کہ پیغمبر دی رحلت دے بعد، لوکاں نے آپ لوکاں دی بیعت نئيں کيتی ؟ چونکہ وچ اس دا جواب دینا نئيں چاہندا سی ، ا سلئے ميں نے کہیا : جے ميں متوجہ نئيں ہاں تاں امیرالمؤمنین مینوں آگاہ فرماواں ۔
عمر نے کہیا؛ اوہ اس گل اُتے آمادہ نہ سن کہ نبوت تے خلافت اک ہی جگہ جمع ہوجائے تے ہر قسم دی عظمت و افتخار تواڈے خاندان کاطرہ امتیاز ہو، اس لئی قریش نے خلافت نوں اپنے لئے منتخب کيتا تے اپنے مقصد نوں حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے ۔
____________________
۱۔ شرح ابن ابی الحدید طبع مصر ج ٦ / ۸ ، ابن حجر نے اصابہ/ ۲٦۳ وچ عباس بن عتبہ دے حالات نوں تفصیل دے صمن وچ نمبر ۴۵۰۸ ، ابو الفداء نے اپنے تریخ ی ج ۱/ ۱٦۴ وچ انہاں ریڈی ایشن نوں پیغمبر دے چچا تے بھائی فضل بن عتبہ بن ابی اللھب توں نسبت دتی اے لیکن ایسا لگدا اے ایہ نسبت صحیح نئيں ہوئے گی ۔
۱٦۳ ميں نے کہیا؛ اے امیر المؤمنین ! جے جازت داں تے میرے توں ناراض نہ ہاں تاں وچ وی کچھ کہاں ،اس دے بعد کہیا: کہو اے ابن عباس!(۱)
ميں نے کہیا:
یہ جو آپ نے کہیا کہ قریش خلافت دے لئی منتخب ہوئے اوہ اس دے مستحق سن تے اس وچ کامیاب ہوئے اس سلسلہ وچ کہنا چاہندا ہاں کہ جے قریش ايسے چیز اُتے منتخب ہُندے جو خدا نے انہاں دے لئی اختیار کيتا سی جے اسنوں اپناتے تاں نہ انہاں دا حق ضائع ہُندا تے نہ کوئی انہاں اُتے رشک کردا، لیکنجو آپ نے کہیا کہ اوہ پسند نئيں کردے سن کہ نبو ت تے خلافت دونے اسيں وچ جمع ہوجائے ، پس جان لو خداوند عالم قرآن مجید وچ اک جماعت نوں اس صفت توں معرفی کردا اے تے فرماندا اے :< ذلک بانھم کرھوا ما انزل اللهفاحبط اعمالھم >“
” چونکہ انہاں نے پیغمبر اُتے بھیجے گئے دستورات نوں پسند نئيں کيتا ، اس لئی خداوند عالم نے انہاں دے کردار نوں قبول نہ کردے ہوئے باطل کر ڈالا“
____________________
۱۔ عبداللہ پیغمبر دے چچا عباس دے بیٹے سن، اس وجہ توں ابن عباس کہندے سن ابن عباس تے عمر دے درمیان اس گفتگو نوں طبری نے ج ۳ وچ سیرت عمر دے موضوع دے تحت لیایا اے تے ابن ابی الحدید نے ”لله بلاد فلان “ دی تشریح وچ ج ۲/ ص ۴۹ اورص۵۱ طبع ایران احمد بن ابی طاہر توں سند دے ذکر کے نال نقل کيتا اے تے اس گفتگو وچ واضح طور اُتے بیان ہويا اے کہ جس چیز نے عمر نوں اس گل اُتے مجبور کيتا توں کہ پیغمبر دی وصیت لکھنے وچ رکاوٹ ڈالے ایہ سی اوہ بخوبی جاندے سن کہ وصیت علی علیہ السلام دے حق وچ لکھی جائے گی ۔
۱٦۴ عمر نے کہیا: افسوس ! اے ابن عباس تواڈے بارے وچ کچھ ایسی رپورٹاں مینوں ملی نيں جنہاں اُتے یقین نئيں آرہاتھا لیکن ہن دیکھ رہیا ہوئے ں کہ اوہ رپوٹاں صحیح سن ۔
ميں نے کہیا: کیہڑی رپورٹ آپ نوں ملی اے ؟ جے ميں نے حق کہیا ہوئے گا تاں اس توں میر ی حیثیت آپ دے سامنے متزلزل نئيں ہونی چاہیدا تے جے جھوٹھ اے تاں مجھ جداں اُتے حق بندا اے کہ جھوٹھ دی تہمت تے باطل توں دور ہوجاواں ۔
عمر نے جواب دتا : رپورٹ ملی اے کہ آپ نے کہیا اے کہ بنی ہاشم اُتے ظلم و ستم تے انہاں توں حسد دی وجہ توں خلافت کھو لی گئی اے ۔
ميں نے کہیا: ایہ جو کہندے ہوئے کہ ميں نے کہیا اے کہ ظلم کيتا گیا اے ایہ ہر عالم ا ور جاہلپر واضح اے لیکن ایہ جو کہندے ہوئے کہ رشک و حسد توں کم لیا گیا اے ، ایہ کوئی نويں گل نئيں اے ،ا بلیس نے آدم اُتے رشک کيتا تے اسيں وی آدم دے اوہی فرزند نيں جنہاں توں رشک کيتا گیا اے ۔
۴ سلمان فارسی :
ابو بکر جوہری نے روایت کيتی اے سلمان ، زبیر تے انصار، پیغمبر دے بعد حضرت علی علیہ السلام دی بیعت کرناچاہندے سن جدوں ابو بکر نے لوکاں توں بیعت لے لی تاں سلمان نے کہیا: تھوڑی جہی خیر و نیکی نوں حاصل کرکے خیر و برکت دے معدن و منبع توں محرم ہوگئے“
۱٦۵ اس دن (سلمان) کہندے سن : اک معمر انسان نوں منتخب کرکے اپنے پیغمبر دے خاندان نوں چھوڑدتا اے ، جے خلافت نوں پیغمبر دے خاندان وچ رہنے دیندے تاں دو آدمی وی آپس وچ ا ختلاف نئيں کردے تے لوک اس درخت دے میوواں توں بیشتر مستفید ہُندے(۱)
انساب الاشراف وچ آیا اے :
سلمان نے اپنی مادری بولی وچ کہیا: ” گرداز و ناگرداز“ تسيں لوکاں نے کيتا لیکن کچھ نئيں کيتا ، یعنی جے خلافت نوں غصب نہ کردے تاں بہتر سی تے جو کم تسيں لوکاں نے انجام دتا اوہ صحیح نئيں سی ،بلکہ ہور اس وچ وادھا کيتا، جے مسلمان علی علیہ السلام دی بیعت کردے تاں خدا دی رحمتاں تے برکدیاں ہر طرف توں انہاں اُتے نازل ہُندیاں تے اوہ ہر طرح دی سعادت و سیادت توں مالا مال ہوتےلو بایعوا علیاً لاکلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم
۵ ام مسطح :
ابو بکر جوہری نے ہور کہیا اے :
جب ابو بکر دی بیعت توں علی علیہ السلام دے انکار دی گفتگو اُتے چہ میگوئیاں ہونے لگياں تاں ابو بکر و عمر نے علی علیہ السلام دے بارے وچ شدید رد عمل دا اظہار کيتا ، ام مسطح بن اثاثہ نے اپنے گھر توں باہر نکل کے پیغمبر خدا دی قبر دے پاس آکے ایہ اشعار پڑھے :
قد کان بعدک انباء و هنبتة
لو کنت شاهدها لم تکثر الخطب
انا فقدناک فقد الارض و ابلها
و اختلّ قومک فاشهدهم و لا تغب
____________________
۱۔ ابو بکر جوہری ، سقیفہ بر وایت ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۳ ، ج ٦/ ۱٧۔
۱٦٦ اے پیغمبر ! آپ دے بعد چہ میگوئیاں تے اہم حواد ث رونما ہوئے جے آپ زندہ ہُندے تاں ہرگز اس قدر پریشانیاں پیدا نئيں ہُندیاں ، ایداں دے حوادث رونما ہوئے جداں زمین باران توں محروم ہوجائے تے نمی تے طراوٹ نہ ملنے دی وجہ توں اپنی زندگی توں ہتھ دھو بیٹھے ، اسيں آپ توں محروم ہوگئے تے لوکاں دے کم دا شتہ ٹُٹ گیا ، اے پیغمبر ! اس گل اُتے گواہ رہئے گا!“(۱)
٦ ابوذر
رسول اللہ نے جدوں رحلت فرمائی تاں اس وقت ابوذر مدینہ وچ موجود نہ سن جدوں اوہ مدینہ پہنچے تاں اس وقت ابو بکر نے حکومت کیتی باگ ڈورسنبھالی سی ، انھاں نے اس سلسلے وچ کہیا: تسيں لوکاں نے تھوڑی جہی چیز نوں حاصل کرکے ايسے اُتے اکتفا کيتا تے پیغمبر دے خاندان کوکھودتا جے اس دا م نوں اہل بیت رسول دے سپرد کردے تاں دو آدمی وی آپ دے نقصان وچ آپ توں مخالفت نہ کردے ۔ ۲
٧ مقداد بن عمرو
یعقوبی نے عثمان دی بیعت کيتی، روداد بیان کردے ہوئے، راوی توں روایت کيتی اے :
’ مسجد النبی توں اک دن میرا گزر ہوئے ا، ميں نے اک شخص نوں دوز انو بیٹھے اس قدر حسرت بھری آہ بھردے ہوئے دیکھیا کہ گویا تمام عالم اس دی ملکیت سی تے وہ
____________________
۱۔ ام مسطح بن اثاثہ دا ناں سلمی بنت ابو رہم اے ، اس دی گل نوں ابو بکر جوہری نے سقیفہ وچ بنا بہ روایت ابن ابی الحدید ۲/ ۱۳۱ ۔ ۱۳۲ و ج ٦/ ۱٧ ذکر کيتا اے ۔
۲۔ ابو بکر جوہری نے کتاب سقیفہ وچ ابن ابی الحدید شرح ، نہج البلاغہ ج ٦/ ص ۵ طبع مصر توں نقل کيتا اے ، تریخ یعقوبی وچ ابوذر دی تنقید کردے ہوئے نقل کيتا گیا اے ۔
۱٦٧ اسنوں کھو بیٹھیا سی تے کہہ رہیا سی ’ قریش دا کردار کس قدر تعجب آور اے کہ مستحق توں کم کھو لیا گیا“ ۔
۸ بنی نجار دی اک عورت
ابو بکر جوہری کہندے نيں :
” جدوں ابو بکر دی بیعت دا کم مستحکم ہوگیا ، تاں انہاں نے بیت المال توں اک حصہ مہاجر و انصار دی عورتاں دے لئی معین کيتا تے بنی عدی بن نجار دی اک عورت دا حصہ زید بن ثابت دے ہتھ سپرد کيتا توں کہ اسنوں پہنچیا دے، زید اس عورت دے پاس آئے تے اس دے حصہ نوں اسنوں پیش کيتا، عورت نے پُچھیا ، ایہ کیہ اے ؟
زید نے کہیا؛ بیت المال دے اک حصہ وچوں اے جسنوں ابو بکر نے عورتاں وچ تقسیم کيتا اے ۔ اس نے کہیا؛ کیہ تسيں میرے دین نوں رشوت دے کے خریدنا چاہندے ہوئے ؟
خدا دی قسم ! انہاں توں کوئی چیز نئيں لاں گی تے ایہ حصہ ابو بکرکو واپس دیدو(۱)
____________________
۱۔ ابو بکر جوہری کتاب سقیفہ وچ ابن ابی الحدید دی شرح ج ۲ / ۱۳۳ طبع مصر وچ ، طبقات ج ۲/ ۱۲۹ وچ وی اس داستان نوں تقریباً اس مضمون توں نقل کيتا گیا اے ۔
۱٦۸ ۹ معاویہ دا نظریہ
معاویہ نے محمد بن ابو بکر کے ناں لکھے گئے اپنے اک خط وچ ایويں کہیا اے :
ہم تے تیرے باپ فرزند ابو طالب دی فضیلت تے برتری توں واقف سن تے اپنے اُتے انہاں دے حق نوں ضروری سمجھدے سن ، جدوں خداوند عالم نے اپنے پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے لئی جو کچھ اس دے پاس سی اس اُتے عمل کيتا تے انہاں توں کيتے گئے عہد و پیمان نوں پوراکیا تے اس دی دعوت نوں واضح کرکے حجت نوں تمام کيتا تے اس دی روح نوں قبض کرے اپنی طرف بلايا تاں تواڈے باپ تے عمر پہلے لوک سن جنہاں نے علی (علیہ السلام) دے حق نوں غصب کيتا تے انہاں دے نال مخالفت کيتی ۔ انہاں دو آدمیاں نے پہلے توں مرتب کيتے گئے منصوبہ دے تحت آپس وچ ملی بھگت کرکے علی علیہ السلام توں اپنی بیعت دا مطالبہ کيتا حضرت، علی (علیہ السلام) نے جدوں اجتناب تے انکار کيتا تاں انہاں نے نا مناسب اقدامات کيتے تے انہاں دے خلاف خطرناک منصوبے مرتب کيتے ، ایتھے تک کہ علی علیہ السلام نے مجبور ہوکے انہاں دی بیعت کيتی تے ہتھیار ڈالدئے ، لیکن فیر وی ایہ دو شخص ہرگز انھاں اپنے کم وچ شریک قرار نئيں دیندے سن نیزانھاں آگاہ نئيں کردے سن ، ایتھے تک کہ خداوند عالم نے انہاں دونے دی روح قبض کرلئی، اس بنا اُتے اج جس راہ اُتے اسيں گامزن نيں ، جے اوہ صحیح اورحقیقت اُتے مبنی اے تاں اس دی بنیاد تواڈے باپ نے پائی اے تے اسيں اس دے شریک نيں تے جے تیرے باپ ایسا نہ کردے، تاں اسيں ہرگز فرزند ابو طالب دی مخالفت نئيں کردے تے خلافت دی باگ ڈورانھاں سونپ دیندے ، لیکن تیرے باپ نے اسيں توں پہلے انہاں دے بارے وچ ایہی کم انجام دتا تے اساں وی تیرے باپ دے ہی مانند انہاں توں برتاؤ کيتا ، ہن تم
۱٦۹ یا اپنے باپ دی عیب جوئی کرویا سانوں سرزنش تے ملامت کرنا چھوڑدو ، خداوند عالم توبہ کرنے والےآں اُتے درود بھیجے(۱)
۱۰ خالد بن سعیداموی
خالد بن سعید بن عاص انہاں افراد وچوں سی جنہاں نے مسلمان ہونے وچ سبقت حاصل کيتی سی ، اوہ تیسرا یا چوتھا یا پنجواں شخص سی جس نے اسلام قبول کيتا اے ابن قتیبہ ’ ’ المعارف “ دے صفحہ نمبر ۱۲۸ اُتے لکھدا اے : ” خالد ابو بکرسے پہلے اسلام لیایا سی “
خالد انہاں افراد وچوں سی جنہاں نے حبشہ ہجرتکيتی سی اسلام دے مضبوط تے مستحکم ہونے دے بعد پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اسنوں اس دے دو بھائیاں ابان و عمرو دے ہمراہ قبیلہ ’ ’ مذحج“ توں زکات وصول کرنے اُتے مامور فرمایا سی ، اس دے بعد اوہ یمن دے شہر صنعا وچ آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم دا مامور مقرر ہويا ، جدوں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے رحلت فرمائی تاں خالد اپنے دو بھائیاں دے ہمراہ ماموریت دی جگہ توں مدینہ دی طرف واپس آیا ۔ ابو بکر نے انہاں توں پُچھیا تسيں لوک کیوں اپنی ماموریت دی جگہ نوں چھڈ کے آئے ہوئے ؟ اس دے علاوہ حکمرانی دے لئی پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے منتخب کردہ افراد توں سزاوار تر کوئی نئيں اے ، اپنی جگہ جاکے اپنا فریضہ انجام دینے وچ مشغول ہوجاؤ ، انہاں نے جواب وچ کہیا؛ اسيں عبدا للہ دے بیٹے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے بعد کسی تے دی نوکری کرنا نئيں چاہندے(۲)
____________________
۱۔ مروج الذہب مسعودی ج ۲/ ٦۰ ، نصر بن مزاحم دی صفین ص ۱۳۵ طبع قاہرہ ۱۳٦۵ ئھ تے شرح ابن ابی الحدید ، نہج البلاغہ ج ۲/ ٦۵ ، اس نے وی تھوڑے جہے اختلاف دے نال نقل کيتا اے تے ج ۱/ ۲۸۴ ۹۔
۲۔ استیعاب ج ۱/۳۹۸، اصابہ ج ۱/ ۴۰٦ ، اسدا لغابہ ج ۲/ ۹۲ ، ابن ابی الحدید شرح نہج البلاغہ ج ٦/ ۱۳ ۔
۱٧۰ خالد تے اس دے بھائیاں نے ابوبکر دی بیعت کرنے وچ لیت و لعل توں کم لیا ۔ خالد نے بنی ہاشم توں کہیا ؛ آپ خاندان بنی ہاشم قد آور درخت دے مانند نيں تے اسيں وی آپ دے تابعدار نيں(۱)
خالد نے دو ماہ تک ابو بکر دی بیعت نئيں کيتی تے کہندا سی ، سانوں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے صنعا دا مامور مقرر فرمایا تے اپنی وفات تک سانوں معزول نئيں کيتا ۔
خالد نے اک دن علی ابن ابیطالب تے عثمان نال ملاقات کيتی تے انھاں کہیا: اے عبد مناف دے فرزندو ! آپ نے اپنے کم توں ہتھ کھچ لیا توں کہ دوسرا اس اُتے قابض ہوجائے ۔ ابو بکر نے اس دی گل اُتے کوئی توجہ نئيں کيتی ، لیکن عمر نے اسنوں اپنے دل وچ رکھیا(۲)
اس دے بعد خالد نے علی علیہ السلام دے پاس آکے انہاں توں کہیا اگے بڑھئے ! وچ آپ دی بیعت کردا ہاں ، خدا دی قسم لوکاں وچ پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی جانشینی دے لئی آپ توں سزاوار تر کوئی نئيں اے ۳ لیکن جدوں بنی ہاشم نے ابو بکر دی بیعت کيتی تاں خالد نے وی انہاں دی بیعت ۴ دا کم مکمل ہونے دے بعد جدوں ابو بکر لشکر اسلام نوں شام دی جانب روانہ کررہے سن ، سب توں پہلے جسنوں لشکر دی اک چوتھائی دی کمانڈ سونپی گئی اوہ خالد بن سعید سی ، لیکن عمر اس دے مخالف سن تے کہندے سن کہ کیہ ایداں دے شخص نوں سپہ سالار بنا رہے نيں کہ جس نے جونہ کرنا سی کيتا تے جو نئيں کہنا سی کہہ دتا ؟ تے عمر نے اپنی مخالفت جاری رکھی اور
____________________
۱۔ استیعاب ۱/ ۲۹۸ ، اصابہ ۱/ ۴۰٦ ، ابن ابی الحدید شرح نہج البلاغہ ج ٦/ ۱۳
۲۔ اسد الغابہ ج ۲/ ۹۲ ، ابن ابی الحدید ، شرح نہج البلاغہ ج ۲/ ۱۳۵
۳۔ طبری ج ۲/ ۵۸٦ ، رہتل الرہتل ابن عساکر ج ۵/ ۴۸ ، انساب الاشراف ج۱/ ۵۸۸،
۴۔ تریخ یعقوبی ج ۲/ ۱۰۵
۱٧۱ خاموش نئيں بیٹھے جدوں تک خالد نوں اس عہدے توں معزول نئيں کرلیا پھرسپہ سالاری دا حکم یزید بن ابی سفیان دے ناں جاری کيتا گیا(۱) خالد نوں اپنے معزول ہونے اُتے کوئی پروا نہ سی کیونجے اوہ مقام و منزلت دا پابند نہ سی اس لئی اوہ لشکر اسلام دے ہمراہ شام دی طرف روانہ ہواا ور ۲۸ جمادی الاول ۱۳ ئھ نوں اس جنگ وچ شہید ہويا۔
۱۱ سعد بن عبادہ انصاری
وہ قبیلہ خزرج دا سردار سی اوہ بیعت عقبہ وچ حاضر سی تے اس نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے تمام غزوات وچ شرکت کيتی اے اس دے غزوہ بدر وچ حاضر ہونے دے بارے وچ مؤرخین دے درمیان اختلاف نظر اے ۔
سعد اک رحم دل او ر سخی شخص سی ، فتح مکہ دے دن انصار دا علمبردار سی چونکہ اس نے اس جنگ وچ ایہ نعرہ بلندکیا ” اج جنگ دا دن اے ، جس دن عورتاں اسیر دی جاواں گی، اس دی مرادقریش دیاں عورتاں سن “ اس لئی پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے پرچم نوں اس دے ہتھ توں کھو کر اس دے بیٹے قیس دے ہتھ وچ دیدتا ،(۲) سعد بن عبادہ دے بارے وچ اسلام دے مؤرخین لکھدے نيں(۳)
” سقیفہ وچ جدوں ابو بکر کے حامی سعد شدید مخالفت توں دوچار ہوئے تاں انہاں نے اس وچ مصلحت سمجھی کہ چند روز سعد توں چھیڑچھاڑ نہ کيتی جائے جدوں بیعت دا کم انجام
____________________
۱۔ طبری ج ۲/ ۵۸٦، رہتل ابن عساکر ج ۵/ ۴۸، انساب الاشراف ج ۱/ ۵۸۸ ۔
۲۔ ملاحظہ ہوئے اس دا ترجمہ استیعاب ج ۲/ ۳۲ وچ تے اصابہ ج ۲/ ۲٧۔
۳۔ طبری ج ۲/ ۴۵۹ ، ابن اثیر ج ۲/ ۲۴۴ ، روایت نوں ” فاترکوہ تک “ نقل کيتا اے ، کنز العمال ج ۳/ ۱۳۴ ، حدیث نمبر ۲۲۹٦ ، الامامة و السیاسة ج ۱/ ۱۰ ، سیرہ حلبی نے ج ۴/ ۳۹٧، وچ وادھا کيتا اے کہ سعد انہاں وچوں کسی توں وی مل کے سلام نئيں کردا سی، لا یسلم علی من بقی منهم “۔
۱٧۲ پایا تاں کسی شخص نوں اس دے پاس بھیج کر اانھاں پیغام دیدتا کہ آکے بیعت کرن ، دوسرےآں حتی تیرے قبیلہ والےآں نے وی بیعت کيتی اے ، سعد نے جواب وچ کہیا؛ خدا دی قسم جدوں تک میرے ترکش وچ تیر موجود اے تے توانوں نشانہ بنا سکدا ہاں تے اپنے نیزے دی نوک نوں تواڈے خون توں رنگین کرسکدا ہاں ، تے جدوں تک میرے بازواں وچ تلوار چلانے دی طاقت موجود اے ، تسيں لوکاں توں لڑتارہواں گا ،اور اپنے خاندان دے انہاں افراد دی مدد توں جو حالے تک میری اطاعت وچ نيں تسيں لوکاں توں جدوں تک ممکن ہوسکے گانبرد آزمائی کراں گا تے تواڈی بیعت نئيں کراں گا تے خدا دی قسم ! جے جنہاں و انس تواڈی مدد نوں آجاواں تاں وی وچ تسيں لوکاں دی ہرگز بیعت نئيں کراں گا جدوں تک خدا دے پاس اپنی شکایت نہ کرلاں تے تسيں لوکاں دے نال عدل الٰہی دے حضور اپنا حساب نہ چکالاں ۔
جب ایہ گلاں ابو بکر تک پہنچیاں تاں عمر نے کہیا؛ اسنوں نہ چھڈو جدوں تک کہ بیعت نہ کرے، لیکن بشیر بن سعد نے اپنانظریہ پیش کردے ہوئے کہیا : میرے خیال وچ اس قضیہ کاپِچھا کرنے وچ مصلحت نئيں اے ، کیونجے سعد دی مخالفت ہٹ دھرمی اُتے مبنی اے جو آگاہی، وچ سعد دے اخلاق دے بارے وچ رکھدا ہاں ، ا س توں ميں اچھی طرح جاندا ہاں کہ اوہ قتل ہونے تک ڈٹا رہے گا تے دوسری طرف سعد
کا قتل ہونا وی کوئی آسان دا م نئيں اے، کیونجے اوہ اک فرد نئيں اے کہ اس دے قتل کيتے جانے توں مخالفتاں نوں ختم کيتا جاسکے ، اوہ اک وڈی آبادی والے قبیلہ دا سردار اے تے حالے تک اس دا معنوی اثر و نفوذ اس دے خاندان وچ موجود اے ، جدوں تک اس دے فرزنداں ، رشتہ داراں تے قبیلہ دے کچھ افراد نوں قتل نہ کيتاجائے اس اُتے ہتھ نئيں لگایا جاسکدا اے ، اس لئی مصلحت ايسے وچ اے کہ اسنوں اپنے حال اُتے چھوڑدتا جائے اس طرح اوہ اک آدمی توں زیادہ نئيں اے تے کسی نوں نقصان نئيں پہنچیا سکدا اے ۔
۱٧۳ بشیر بن سعد دی تجویز منظور ہوئی تے سعد بن عبادہ نوں اس دے حال اُتے چھوڑدتا گیا اوہ وی انہاں دی جماعت تے ہور اجتماعات وچ حاضر نئيں ہُندا سی ہور حج دے موقع اُتے وی انہاں دی اطاعت نئيں کردا سی تے ابو بکر کے دنیاسنوں چلے جانے تے عمر دی خلافت دے دور تک ايسے حالت وچ تھا(۱) اپنی خلافت دے دوران اک دن عمر نے سعد نوں مدینہ دی اک گلی وچ دیکھیا تے اسنوں کہیا: خبر دار ، اے سعد !
سعد نے جواب وچ کہیا: خبردار اے عمر !
عمر نے پُچھیا : کیہ تسيں نے چہ می گوئیاں دی سن !
سعد نے کہیا :جی ہاں : وچ ہی سی ، اس وقت حکومت کیتی باگ ڈور تیرے ہتھ وچ آئی اے ، لیکن خدا دی قسم ساڈے نزدیک ابو بکر دی محبوبیت تیرے توں زیادہ سی تے وچ ذاتی طورپر پسند نئيں کردا ہاں تواڈے نزدیک رہاں ۔
عمر نے کہیا: جو کوئی کسی دی ہمسائیگی توں متنفر ہُندا اے اوہ اپنی سکونت تبدیل کردا اے ۔
سعد نے کہیا؛ وچ تیری ہمسائیگی توں زیادہ خوشحال نئيں ہاں ، ایہ کم کردے ميں دم لاں گا تے تم
____________________
۱۔ الریاض النضرة ج ۱/ ۱٦۸ اس توں پہلے نقل کيتے گئے مصادر دے نال ۔
۱٧۴ سے بہترہمسائے دے نزدیک جاواں گا۔
اس ملاقات دے بعد زیادہ وقت نہ گزریا سی کہ سعد شام چلا گیا ۱ بلاذری نے اس قضیہ دے بارے وچ ایويں نقل کيتا اے (۲)
” عمر نے اک شخص نوں شام بھیجیا تے اسنوں حکم دتا کہ جس طرح ممکن ہوئے سکے سعد نوں لالچ دلاؤشاید اوہ بیعت کرلے تے جے اس نے بیعت نئيں کيتی تاں خدا توں مدد کيتی درخواست کرکے اسنوں مامور دے عنوان توں روانہ کرو اوراس شخص نے حوران دے مقام اُتے اک باغ وچ سعد نال ملاقات کيتی تے اسنوں عمر توں بیعت کرنے دی ترغیب دیدی۔
سعد نے کہیا: وچ قریش دے کسی شخص دی ہرگز بیعت نئيں کراں گا۔
قاصد نے کہیا؛ جے بیعت نہ کرو گے تاں وچ تینوں قتل کر ڈالاں گا
سعد نے کہیا : کيتا میرے نال جنگ کرنے دی صورت وچ وی ؟
اس نے کہیا: کیہ تسيں اس چیز توں دور رہنا چاہندے ہوئے جس اُتے ملت نے اتفاق کیہ اے ؟!
سعد نے جواب دتا : جے تواڈا مقصود بیعت اے ، تاں جی ہاں ،
ایتھے اُتے مامور نے حکم دے مطابق سعد دی طرف اک تیر پھینکا تے اسنوں قتل کر ڈالیا ، مسعودی
____________________
۱۔ طبقات ابن سعد، ج ۳/ ق۲/ ۱۴۵ ، رہتل ابن عساکر ،ج ٦/ ۹ وچ ترجمہ سعد دی تشریح وچ ، کنز العمال ،ج ۳/ ۱۳۴ حدیث نمبر ۲۲۹٦ ، سیرہ حلبی ،ج ۳/ ۳۹٧)
۲۔ العقد الفرید ،ج ۳/ ٦۴ ، تے بلاذری نے اس عبارت دے نیڑے انساب الاشراف ،ج ۱/ ۵۱۸ وچ آیا اے ۔
۱٧۵ کہندا اے (۱)
” سعد بن عبادہ نے بیعت نئيں کيتی تے مدینہ توں شام چلا گیا تے ۱۵ ھء نوں اوتھے اُتے قتل ہوا“
ابن عبدربہ دی روایت وچ آیا اے :
” سعد بن عبادہ اُتے اک تیر ماریا گیا تے تیر اس دے بدن اُتے لگ گیا تے ايسے توں اوہ مرگیا ، اسکے مرنے دے بعد پریاں نے اس اُتے گریہ کردے ہوئے اس دے سوگ وچ شعر پڑھیا :
وقتلنا سید الخزرج سعد بن عباده و رمیناه بسهمین فلم تُخطیٴ فؤاده (۲)
ابن سعد نے طبقات وچ اس دی موت دے باے وچ لکھیا اے (۳)
سعد اک خندق وچ پیشاب کرنے دے لئی بیٹھیا سی کہ اس اُتے حملہ کيتا گیا تے ايسے حالت وچ اس نے جان دیدی اس دے جسد نوں ايسے حالت وچ پایا گیا اے اس دے بدن دی کھل دا رنگ سبز ہوچکيا تھا“
ابن اثیر نے اسد الغابہ وچ لکھیا اے :(۴)
سعد نے نہ تاں ابو بکرکی بیعت کيتی تے نہ عمر دی ، اوہ شام چلا گیا تے شہر حوران وچ سکونت اختیار کرلئی، ۱۵ ء وچ اس نے وفات پائی ، اس وچ کوئی اختلاف نئيں اے اس دے گھر دے نزدیک سڑک دے کنارے اس حالت وچ دیکھیا گیا تواسکے جسم دا رنگ سبز ہوچکيا سی ، اس دی موت دے بارے
____________________
۱۔ مروج الذہب، ج ۱/ ۴۱۲ و ج ۲ ۱۹۴ ،
۲۔ العقد الفرید ،ج ۳/ ٦۴۔
۳۔ طبقات ابن سعد، ج ۳/ ق ۲/ ۱۴۵ ، ابن قتیبہ نے المعارف ۱۱۳ اُتے ۔
۴۔ معلوم ہُندا اے سعد دی طرف پھینکا گیا تیر زہر آلود سی۔
۱٧٦ ماں کسی نوں پتا نہ چلا جدوں تک اک نامرئی شخص دی آواز کنويں وچ سنی گئی تے لوک اس توں آگاہ ہوئے(۱)
عبد الفتاح نے کتاب الامام علی بن ابیطالب “ وچ لکھیا اے :
بعض احمق لوک کہندے نيں کہ سعد جناں دے ہتھوں ماریا گیا اے ، لیکن جو حقیقت حال توں آگاہ اے یا گمان کيتا جاندا اے کہ آگاہ ہوئے گا ، کہندا اے : ” سعد نوں خالد بن ولید تے اس دے اک دوست، جو اس دا شریک دا ر سی ، نے رات نوں گھات لگیا کر اسنوں قتل کر ڈالیا تے اس دے بدن نوں اک کنويں وچ سرکے بل لٹکا کر رکھدتا ، اس توں پُچھیا گیا کہ جناں دی جوآواز اساں سنی اوہ کیہ سی ؟ جواب دتا گیا اوہ آواز خالد دے ہمکارکيتی سی ، اس نے اس لئی ایساکیاتاکہ اوہ لوکاں نوں بتاواں اس اُتے یقین کرن اوراس گل نوں دھراواں ۔(۲)
بلاذری نے روایت کيتی اے کہ عمر نے خالد تے محمد بن مسلمہ نوں مامور کيتا توں کہ سعد نوں قتل کر ڈالاں تے انہاں نے اپنی ماموریت نوں بجالیا کے، دو تیراں توں سعد نوں قتل کر ڈالیا تے اس دی زندگی دا خاتمہ کيتا ، اس روداد نوں نقل کرنے دے بعد انصار وچوں اک شخص دے درج ذیل دو شعر ذکر گئے نيں جو سعد دے سوگ وچ کہے گئے نيں :
____________________
۱۔ سعد دی تشریح اسد الغابہ تے استیعاب ج ۲ ۳٧ وچ
۲۔ الامام علی ابن ابیطالب ج ۱/ ٧۳۔
۱٧٧ یقولاں سعداً شقت الجن بطنه
الا ربما حققت فعلک بالقدر
و ما ذنب سعد بعدان بال قائماً
و لکن سعداً لم یبایِع ابابکر
ترجمہ : کہندے نيں کہ جناں نے سعد دے شکم نوں پھاڑ ڈالیا آگاہ ہوجاؤ، بسااوقات لوک اپنا کم دھوکے توں انجام دیندے ہین سعد دا گناہ ایہ نہ سی کہ اس نے کھڑے ہوکے پیشاب کيتا سی بلکہ اس دا گناہ ایہ تھاکہ اس نے ابوبکرکی بیعت نئيں کيتی سی ۔
حقیقت وچ اس طرح سعد دی زندگی دا خاتمہ کيتا گیا ، لیکن ایہ تاریخی حادثہ مؤرخین دے لئی ناپسند سی انہاں وچوں اک جماعت نے اس قضیہ نوں ذکر ہی نئيں کيتا اے (۱)
اور اک جماعت نے غیر واضح طور اُتے لکھیا اے کہ سعد بن عبادہ نوں جناں نے قتل کيتا اے (۲)
لیکن افسوس اے کہ اس تاریخی راز نوں ساڈے لئے واضح نئيں کيتا گیا آخر سعد بن عبادہ دی جناں دے نال کیہڑی دشمنی تے عداوت سی تے جناں نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے تمام اصحاب وچوں صرف سعد دے دل نوں اپنے تیراں دا نشانہ کیوں قرار دتا ؟ ساڈی نظر وچ جے اس داستان وچ ایہ وادھا
____________________
۱۔ جداں طبری ، ابن اثیر تے ابن کثیر نے اپنی تاریخو ں وچ ۔
۲۔ جداں ریاض الدین طبری نے ریاض النضرہ وچ ” ابن عبد البر نے استیعاب وچ تے مندرجہ ذیل مآخذ نے سعد دی بیعت توں انکار نوں ذکرکیا اے :
۱۔ ابن سعد نے طبقات وچ ، ۲۔ ابن قتیبہ نے الامامة و السیاسہ وچ ،۳ ۔ ابن جریر نے اپنی تریخ وچ ، ۵۔ ابو بکر جوہری نے ابن ابی الحدید شرح نہج البلاغہ دی روایت وچ ، ۔ مسعودی نے مروج الذہب وچ ، ٧۔ ابن عبد البر نے الاستیعاب وچ ،۸۔ ابن اثیر نے اسد الغابہ وچ ، ۹۔ابن اثیر نے اسد الغآبہ وچ ،۹۔محب الدین طبری نے ریاض النضرہ وچ ، ۱۰۔ ابن حجر عسقلانی نے الاصابہ وچ ،۱۱۔ تریخ الخمیس ، ۱۲، علی بن برہان الدین نےالسیرة الحلبیہ وچ ، ۱۳ ابو بکر جوہری نے السقیفہاور ۱۴۔ بلاذری نے انساب الاشراف وچ ۔
۱٧۸ کردے کہ ”چونکہ سعد نے بیعت توں انکار کيتا سی تے سعد دا ایہ عمل صالح جناں دے لئی ناپسند سی ، اس لئی انہاں نے اس دے قلب پر، دو تیر ما کر اسنوں ہلاک کردتا “
تو انہاں دی ایہ جعلی داستاں بہتر تے مکمل تر ہُندی !!
۱۲ عمر دا نظریہ
اس توں پہلے اساں ابو بکر توں عمر دی بیعت کيتی روداد بیان کيتی اے ، لیکن اس سلسلے وچ انہاں نے اپنا عقیدہ اس طرح بیان کيتا اے :
” بے شک میرے کاناں تک ایہ خبر پہنچی اے کہ اک شخص نے کہیا اے کہ خدا دی قسم جدوں عمر بن خطاب مرجائے گا تاں وچ فلاں دی بیعت کراں گا ، کوئی اس عمل نوں صحیح قانونی تصور نہ کرے ،کیونجے ابو بکر دی بیعت اک لغزش تے خطا سی جو انجام پائی تے گزر گئی، حقیقت وچ ایساہی سی ، لیکن خداوند عالم نے لوکاں نوں اس خطا دے شر توں نجات دیدی(۱)
۱۳ ابو سفیان
ابو سفیان وی انہاں لوکاں وچوں اک سی جنہاں نے ابو بکرکی حکومت کیتی شدیدمخالفت کيتی تے صراحت دے نال اعتراض کيتا تے اپنی مخالفت نوں قول و فعل دے ذریعہ اعلان کيتا اس روداد دی تفصیل اگلی فصل وچ بیان ہوئے گی۔
____________________
۱۔ طبری ، ابن اثیر تے ابن کثیر وچ قصہ سقیفہ ملاحظہ ہو،۔
۱٧۹ حضرت ابوبکر دی حکومت دے خلاف ابو سفیان دی بغاوت
ولیس لها الا ابالحسن علیّ
” ابو الحسن علی دے علاوہ کوئی خلافت دا مستحق نئيں اے “
ابو سفیان
ابو سفیان دا ناں صخر بن حر ب بن امیة بن عبد الشمس بن عبد مناف سی، اس نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم توں اس وقت تک جنگ کيتی جدوں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے مکہ نوں فتح کرکے قریش نوں واضح شکست دیدی ، اس دے بعد آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے اپنے چچا عباس دی شفاعت اُتے ابو سفیان نوں معاف کرکے اس دا احترام کيتا تے اپنی وفا ت توں پہلے اسنوں کسی ماموریت اُتے بھیجیا ۔ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے وقت ابو سفیان مدینہ وچ موجود نئيں تھا(۱) اوہ سفر توں واپس آرہیا سی راستے وچ مدینہ توں آنے والے اک شخص نال ملاقات ہوگئی تاں اس توں پُچھیا : کيتا محمد نے وفات پائی اے ؟
____________________
۱۔ استیعاب ج ۲/ ۱۸۱ ، اصابہ ج۲/ ۱٧۲ ، تے اس سفر توں واپس آنے دی تفصیلات نوں العقد الفرید ج۳ /٦۲ تے ابو بکر جوہری بہ روایت ابن ابی الحدید شرح نہج البلاغہ ۲/۱۳۰ توں نقل کيتا اے ۔
۱۸۰ یعقوبی نے انہاں دو اشعار دے علاوہ مندرجہ ذیل دو شعر دا وی وادھا کيتا اے :
ابا حسن فاشدد بها کف حازم فانک بالامر الذی یرتجی ملی
و انہاں امرء اً یرمی قصّی وراء ه عزیز الحمی و الناس من غالب قصیّ(۱)
طبری دی روایت دے مطابق ابو سفیان اگے بڑھدے ہوئے کہندا سی :
خدا دی قسم ! فضا وچ اک گرد و غبار نوں دیکھ رہیا ہاں کہ خون دے علاوہ کوئی چیز اسنوں زائل نئيں کرسکدی ۔ اے عبد مناف دے فرزندو! ابو بکر دا آپ دے نال کيتا واسطہ اے ؟!
یہ دو مظلوم تے خوار ہوئے علی تے عباس کتھے نيں ؟ ! اس دے بعد کہیا: اے ابو الحسن اپنے ہتھ نوں اگے بڑھاؤ توں کہ وچ تیری بیعت کراں ، علی نے پرہیز کيتا تے اسنوں قبول نئيں کيتا تاں ابو سفیان نے درج ذیل عاجزان اشعار پڑھے
ان الهوان حمار الاهل یعرفه
و الجُرّ ینکره و الرسلة الاجُدُ
و لا یُقیمُ علی ضیم یراد به
الا الاذلاّن عیر الحیّ و الوتد
هذا علی الخسف معکوس برمته
و ذا یشج فلا یبکی له احداً(۲)
ترجمہ :
پالتو گدھا تن بہ خواری دیندا اے نہ آزاد تے طاقتور !، پستی و خواری دے مقابلہ وچ کوئی چیز طاقت و بردباری نئيں رکھدی ، بجز دو چیزاں دے کہ بالاخر دونے چیزاں ننگ و عارہیاں ، اک خیمہ دی میخ کہ ہمیشہ
____________________
۱۔ تریخ یعقوبی ج ۲/ ۱۰۵ ، موفقیات وچ روئیداد نوں مصفل تر نقل کيتا گیا اے ، ملاحظہ ہوئے شرح نہج البلاغہ ج ٦/ ٧۔
۲۔ ابو بکر جوہری دی سقیفہ وچ بیا ں کيتی گئی روایت وی تقریباً ايسے معنی وچ اے ۔ ابن ابی الحدید شرح نہج البلاغہ ج۲/ ۱۳۰ ، طبع مصر۔
۱۸۱ اسکے سر اُتے ہتھوڑا ماریا جاندا اے تے قبیلہ دے اونٹھ جو مسلسل عذاب وچ ہُندے نيں تے کوئی انہاں دی حالت اُتے رحم نئيں کھاندا
” اے آل عبد مناف“! دا نعرہ انہاں دناں ابو سفیان دے امویاں دے بولی زد سی تے معاشرے دی فضا اس نعرے توں گونج رہی سی کہ تریخ وچ تغیر پیدا کرن لیکن ابو سفیان دی بیعت نوں قبول کرنے توں علی علیہ السلام دے انکار نے اسنوں ناکام بنا دتا ۔
ابو سفیان دی ایہ حمایت تے علی علیہ السلام دا انکار بہت تعجب آور اے !!!!
ابو سفیان اوہ شخص سی جس نے حتی الامکان پوری طاقت دے نال رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی مخالفت وچ کِسے قسم دی کوتاہی نئيں کيتی تے مجبور ہوکے اسلام قبول کرنے تک مقابلہ تے جنگ توں پرہیز نئيں کيتا ، اج کیہ ہویا اے کہ اوہ اپنے دیرینہ دشمن تے چچا زاد بھائی دے لئی اس طرح دی قربانی دے رہیا اے ؟ کيتا ابو سفیان واقعی طور اُتے علی علیہ السلام دا یار و مدد گار سی ؟ یا ایہ کہ اس دا مقصد تے غرض فتنہ و شورش ایجاد کرنا سی ؟
اس توں وی دلچسپ تر علی علیہ السلام دا کم اے ، علی علیہ السلام جو چھ ماہ تک ابو بکر دی بیعت کرنے توں انکار کردے رہے ، او رمہاجر و انصار نوں اپنے گھر دعوت کردے تے انہاں توں مدد طلب کردے سن حتیٰ اپنے تے اپنے گھر والےآں دے جلدئے جانے دی دھمکی توں دوچارہوئے آخر اس وچ کیہ راز سی کہ قریش دے دو بزرگ ہستیاں عباس تے ابو سفیان دی طرف توں بیعت کرنے دی پیشکش نوں ٹھکرادتا !! تے بیگاناں توں بیعت کيتی درخواست کيتی ؟! ایہ انتہائی دلچسپ تے تعجب آور گل اے !
لیکن ایہ تعجب تے حیرت دا مقام ايسے وقت دور ہوسکدا اے جدوں اسيں دونے (علی تے ابوسفیان) دے مقاصد دی چانچ پڑتال کرن ۔
۱۸۲ اولاً ، ابو سفیان ، رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم تے لوکاں وچ آپ دی حیثیت نوں صرف مادی تے دنیوی نگاہ توں دیکھدا سی تے خیال کردا سی کہ ایہ جو سرداری رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نوں ملی اے ایہ اوہی سرداری اے جسنوں آپ دے اسلاف نے ابو سفیان توں لے لی سی ،اس بناپر ابوسفیان پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال ايسے موروثی سرداری دے سبب جنگ کررہیا سی تے اس دوران جس چیز نوں اوہ حساب وچ نئيں لاندا سی ، اوہ دین مقدس الٰہی سی ۔ ابو سفیان رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے دین نوں پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی کامیابی تے اپنی موروثی سرداری نوں کھو جانے دا اک اصلی تے بنیادی سبب جاندا سی ايسے وجہ توں جس دن رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے مکہ نوں فتح کيتا ، ابو سفیان ، جس نے تازہ اسلام قبول کيتا تھااس دتی شان و شوکت تے اسلامی فوج دا جاہ و جلال دیکھ کے عباس توں مخاطب ہوکے کہیا: ” اے ابو الفضل ! خدا دی قسم تیرے بھتیجے نے اج اک طاقتور بادشاھت دی باگ ڈور ہتھ وچ لے لی اے ’‘ عباس نے اسنوں جواب دتا : اے ابو سفیاں ! ایہ جو دیکھدے ہوئے ، اوہ نبوت اے نہ کہ بادشاھت ، ابو سفیان نے کہیا: ایسا ہی ہوئے گا(۱)
اس قسم دا شخص ، جو اپنی قوم دا سردار سی تے شکست کھا کر سردار ی نوں کھو بیٹھیا سی ، تے ہن ایہ سرداری اس دے چچیرے بھائیاں نوں مل رہی سی ، اس گل اُتے راضی نہ سی کہ ایہ سرداری اس دے چچیرے بھائیاں توں وی کھو کر بیگاناں نوں دیدی جائے۔
اس مطلب نوں سمجھنے دے لئی سانوں اسلام تاں پہلے جاہلیت وچ قبیلےآں دے درمیان مکمل طور اُتے حکم فرما خاندانی تعصگل کيتی اہمیت نوں سمجھنا چاہیے ، اس جاہلانہ تعصب نوں جڑ توں اکھاڑنے دے بارے وچ اسلام دی عظیم جدو جہد سو فیصد کامیاب نئيں ہوئی سی، برادری تے دوستی کيتی بنیاداں نوں مستحکم کرنے دے سلسلے وچ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم تے آپ دے اصحاب دیاں کوششاں مکمل نتیجہ تک نئيں پہنچی سن رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی تمام تر تلاش و کوششاں دے باوجود وی تعصب دی اگ دے شعلے کم و بیش وقفے دے بعد بھڑکتے سن ۔ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آپ دے اصحاب دی زندگی دے حالات دا مطالعہ تے تحقیق کرنے توں ایہ مطلب مکمل طورپر واضح ہوجاندا اے ایہ تعصب عبد مناف دی اولاد وچ سی ۔۔۔جس دے ہتھ وچ قریش دی سرداری سی --۔۔۔دوسرےآں توں کم تر نہ سی۔
____________________
۱۔ سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۲۳
۱۸۳ ابن ہشام نے عبا س توں روایت کيتی اے کہ فتح مکہ دی شب عباس پیغمبر اسلام دے خچر اُتے سوار ہوکے باہر آئے تے تجسس کرنے لگے توں کہ کسی دا سراغ لگاواں تے اس دے ذریعہ قریش نوں پیغام بھیجاں کہ اوہ جلدی ہی اسلام دے سپاہیاں دے حملہ توں دوچار ہون گے ، اس لئی مصلحت ایہی اے کہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حضور آکے امان چاہن ، عباس نے راستے وچ ابو سفیان نوں دیکھیا جو مکہ توں باہرآیا سی توں کہ پیغمبر اسلام دے بارے وچ کوئی خبر حاصل کرے ۔ عباس نے ابو سفیان توں کہیا: چنگا ہوئے اکہ ميں نے تینوں دیکھ لیا ، خدا دی قسم جے اسلام دے سپاہی تینوں پاجاواں گے تاں تیرا سر قلم کرے کردین گے اس دے بعد ابوسفیان نوں اپنے نال خچر اُتے سوارکرکے رسول خد ا دے حضور لے جانے دے لئی اگے ودھیا توں کہ اس دے لئی امان حاصل کرے ، اسلام دے سپاہیاں نے رات دے اندھیرے وچ ٹولیاں دی صورت وچ بیٹھ کر اگ جلا دتی سی توں کہ اس توں اک تاں قریش خوفزدہ ہوجاواں تے اس دے علاوہ اس اگ دی روشنی دشمن دے احتمالی خطرہ نوں رفع کرسکے ۔ مسلمان، عباسنوں انہاں دے کولوں گزردے دیکھ کے اک دوسرے توں کہندے سن ، ایہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے چچا نيں جو رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے مرکب اُتے سوار ہوئے نيں(۱)
عباس ، عمر دے نزدیک توں گزرے، جدوں عمر دی نظر ابوسفیان اُتے پئی تاں اس نے فریاد بلند دی : اے دشمن خدا! خدا دا شکر اے جس نے تینوں بغیر اس دے کہ اسيں تعرض دا کوئی عہد وپیمان تیرے توں باندھاں ساڈے جال وچ پھنسا دتا اس دے بعد تیزی دے نال رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی طرف روانہ ہوئے ئے توں کہ آپ نوں ابو سفیان دی گرفتاری دی خبر دےں تے انہاں توں قتل کرنے دی اجازت حاصل کرےں ۔
عباس نے جدوں ایہ حالت دیکھی تاں خچر نوں چابک لگاکے عمر توں اگے ودھ گئے۔
عباس کہندے نيں : وچ خچر توں جلدی تھلے اُتریا تے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے حضور پہنچیا، بلافاصلہ عمر وی ايسے دم آپہو بچے تے کہیا: یا رسول اللہ ! ایہ ابوسفیان اے کہ کسی قید و شرط دے بغیر پھڑیا گیا اے ، اجازت د یجئے توں کہ اس دا سر قلم کراں ، ميں نے کہیا: اے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم ميں نے ابو سفیان نوں پناہ دیدی اے تے اوہ میری پناہ وچ اے ؛ لہذا وچ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے پاس بیٹھ گیا ، چونکہ عمر اپنے کم وچ اصرار کررہے سن، اس لئی ميں نے اس توں مخاطب ہوکے کہیا؛
____________________
۱۔ پیغمبر اسلام دے چچا دی شخصیت تے ابوسفیان دا عباس دے نال پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مرکب اُتے سوار ہونا اسلام دے سپاہیو ں دے نزدیک ابو سفیان دے لئی اک قسم دا امان نامہ سی ور ابوسفیان دی توہین وچ رکاوٹ بنا سی )
۱۸۴ خاموش ہوجاؤ اے عمر ! خدا دی قسم جے ابو سفیان قبیلہ عدی بن کعب دا اک فرد ہُندا(۱) تاں اس دے بارے وچ تسيں اس قدر بولی درازی نہ کردے ، لیکن چونکہ جاندے ہوئے کہ اوہ بنی عبد مناف(۲) نال تعلق رکھدا اے اس لئی ایہ گستاخی کررہے ہو(۳)
اس زمانے دے لوکاں دے خاندانی تعصب دا اندازہ لگانے دے لئی ایہی اک مثال کافی اے ، بالکل واضح اے کہ عباس تے عمر نوں مشتعل کرنے دا تنہا سبب ایہی خاندانی تعصب سی تے کچھ نئيں ، ایہی سبب سی جس نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے بعد ابو سفیان نوں تحت تاثیر قرار دتا تے چلیا کے کہندا رہیا: اے آل عبد مناف ! ابو بکر نوں آپ دے کم (یعنی سرداری) توں کيتا تعلق اے ؟!!(۴)
اور بعض اوقات کہندا سی : سانوں ابو فصیل دے نال کيتا تعلق اے ؟ !(۵)
یہ کم (یعنی خلافت) عبد مناف دی اولاد توں متعلق اے (٦)
یہ مطلب کہ سرداری قبیلہ عبد مناف توں متعلق اے ، اس روز خاندان قریش دے تمام افراد دے لئی واضح سی ۔ لہذا مؤرخین نے نقل کيتا اے کہ جدوں ابو بکر کے باپ ابو قحافہ نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی رحلت
____________________
۱۔ عدی بن کعب عمر دا قبیلہ اے ۔
۲۔ بنی امیہ تے بنی ہاشم دونو ں خاندان عبد مناف توں سن ۔
۳۔ ابن ہشام ج ۴/ ۲۱ توں خلاصہ دے طور اُتے نقل ہويا اے ۔
۴۔ طبری ج ۲/ ۴۴۹۔
۵۔ ” ابو فصیل “ ابو بکر دی طرف کنایہ اے کہ عربی بولی وچ بکر دا اک معنی جوان اونٹھ اے اس دے دوسری معنی وی نيں ”فصیل “ اونٹھ دے اس بچے یا بچھڑے نوں کہندے نيں جو ما ں توں جدا ہويا ہوئے ابو سفیان نے اس مناسبت توں ابو بکر نوں ” ابو فصیل“ کہیا اے
٦۔ طبری ج ۲/ ۴۴۹۔
۱۸۵ کی خبر سنی تاں سوال کيتا : آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے بعد حکومت کیتی باگ ڈور نوں کس نے سنبھالیا ؟ خبردینے والے نے کہیا؛ تیرے بیٹے ابو بکر نے ۔
اس نے سوال کيتا ؛ کيتا عبد مناف دی اولاد اس دی حکمرانی اُتے راضی سی ؟
مخبر نے کہیا : جی ہاں !
ابو قحافہ نے کہیا جو چیز خداوند متعا ل کسی نوں عطا کرے ، کوئی وی چیزاس وچ رکاوٹ نئيں بن سکدی(۱)
لہذا ابو سفیان ، یعنی اوہی شخص جو کل اپنے چچیرے بھائی ، رسول نال جنگ و مقابلہ کرنے وچ کوئی کسر باقی نئيں رکھدا سی ، علی علیہ السلام دے حق وچ نعرے لگیا کر کہندا سی : خدا دی قسم جے موت مینوں فرصت دیدے تاں عباس و علی نوں عروج تک پہنچاداں گا(۲) اس دی اس گل دا سرچشمہ خاندانی تعصب سی تے خاندانی فخر و مباہات دے علاوہ ہرگز کوئی تے مقصد نئيں رکھدا تھا!
معروف عربی ضرب المثل اے ٖ: ” انا علیّ اخی ، و انا و اخی علی بن عمی و انا و اخی و بن عمی علی الغریب “ یعنی ، وچ اپنے بھائی نال دشمنی کردا ہاں لیکن چچیرے بھائی دے خلاف اپنے بھائی دی حمایت کردا ہاں تے جے لڑنے والا اجنبی ہوئے تاں اپنے بھائی تے چچیرے بھائی توں اتفاق و یکجہتی کرکے اجنبی دے خلاف لڑدا ہاں ، کیونجے اجنبی دے حملہ دے وقت تمام خاندان والےآں نوں متحد ہوکے دفاع کرنا چاہیدا ۔
____________________
۱۔ انساب الاشراف بلاذری ج ۱/ ۵۸۹، شرح نہج البلاغہ ج ۱/ ۵۲ ، عبارت دوسرے مآخذ توں نقل کيتی گئی اے ۔
۲۔ العقد الفرید ج۳/ ٦۰۔
۱۸٦ اس لحاظ توں ضروری سی کہ اس روز ابو سفیان اپنے چچا زاد بھائی علی علیہ السلام دے حق وچ ابو بکر کے خلاف دفاع کرے ، کیونجے ابو سفیان تے علی علیہ السلام دونے عبد مناف دی اولاد سن ، لیکن اس دے مقابلہ وچ ابوبکر اجنبی سی۔
اس لئی اس دن ابو سفیان نعرہ بلند کررہیا سی ، یا آل عبد مناف! حق سی ابو سفیان دا ایہ نعرہ تریخ دے رخ نوں بدل دے رکھدے ، کیونجے قریش دی سرداری ہمیشہ خاندان عبد مناف دے ہتھوں وچ رہی سی، قبیلہ عبد مناف دے دو خانداناں (بنی ہاشم و بنی امیہ) دے درمیان سرداری اُتے ہمیشہ توں کشمکش ہونے دے باوجود ، اس وقت انہاں دے خاندان دے ہتھ توں سرداری تے افتخار دے چلے جانے دا خطرہ سی، ا س لئے عبد مناف دی اولاد توں منشعب(۱) تمام قبیلے اک صف وچ قرار پاندے سن جے انہاں قبیلےآں دے بے شمار افراد اپنے چچیرے بھائیاں دے ھمراہ(جو قبیلے قصی توں سن )متحد ہُندے ، تاں اک ایسی طاقتور پارٹی تشکیل پاندی تے ابو سفیان نوں ایہ کہنے دا حق سی کہ : جس شخص دی حمایت قبیلہ قصی (اس وچ قبیلہ عبد مناف اے ) کردا ہوئے ، اوہ بے شک طاقتور تے کامیاب اے ۔
اور ایہ شخص اوہی علی ابن ابیطالب سن ، ابو بکر جداں شخص دے مقابلہ وچ جو قبیلہ تیم بن مرة نال تعلق رکھدے سن کہ جو کدی مقابلہ نئيں کرسکدا سی ، کیونجے جیساکہ ابو سفیان نے قبیلہ تیم نوں قریش دے اک چھوٹے تے کمزور قبیلہ دے طور اُتے معرفی کرائی اے نہ انہاں دی تعداد زیادہ سی تے نہ انہاں وچ قابل توجہ کوئی
____________________
۱۔ قبیلہ ہاشم ، نوفل ، مطلب و عبد شمس توں کہ صرف عبد شمس قبیلے عبلات توں سی تے ربیعہ ، عبد العزی ، جیبہ تے امیہ و وی مختلف خانداناں وچ منشعب ہويا سی انہاں نوں وچ اک ابو سفیان دے باپ حرب دا گھرانہ اے۔
۱۸٧ شخصیت سی ویسا ہی قبیلہ عدی وی سی جس توں عمر تعلق رکھدے سن ۔
ان دو خانداناں وچوں اک وی قریش دے شریف تے بزرگ قبیلہ قصی توں نئيں سی ، قبیلہ قصی توں عبد مناف سن ، ایہی قبیلہ علی علیہ السلام دی طرفداری تے حمایت کردا سی نہ ابو بکر دی ۔
اسی بنا اُتے ابوسفیان دی بغاوت خصوصاً بعض اوقات پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا عباس دا وی اس کانال دینا تے اس دی حمایت کرنا، ایسی موثر کاروائی سی کہ تمام سازشاں نوں ناکام بنا کررکھدیندی تے اس زمانے وچ مختلف گروہاں دے درمیان جنگ و پیکار دا سرچشمہ خاندانی تعصب سی تے اس خاندانی تعصب توں اجتناب ممکن وی نئيں سی۔
اس زمانے دے تمام تاریخی حوادث تعصب دے محور دے گرد چکر لگاندے نيں ، صرف علی اس طریقہ کار دے مخالف سن تے ايسے وجہ توں بہ ظاہر ناکام رہے ۔
اصولی طور اُتے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے بعد خاندانی تعصب اپنے عروج اُتے پہنچیا سی ، انصار دا سقیفہ وچ جمع ہونا تے سعد دی بیعت کرنے دا اقدام صرف تعصب دی بنیاد اُتے سی ورنہ اوہ خود جاندے سن کہ مہاجرین وچ ایداں دے افراد موجود نيں جو سعد توں بہت زیادہ فاضل تر تے پرہیزگار سن ، ايسے طرح انہاں دی ابو بکر کے نال بیعت کرنے وچ خاندانی تعصب دے علاوہ تے کوئی بنیاد نئيں سی اوہ اس طرح چاہندے سن کہ سرداری خاندان خزرج وچ نہ چلی جائے ،کیونجے انہاں دو قبیلےآں اوس و خزرج دے درمیان زمانہ جاہلیت وچ مسلسل خونین جنگاں رونماہُندی رہیاں سن ۔
سقیفہ وچ ابو بکر عمر دی تقریر توں وی واضح ہُندا اے کہ انہاں دی پارٹی دے افراد کس حد تک خاندانی تعصب اورجذبات دے زیر اثر سن تے کس حد تک انہاں جذبات تے خاندانی تعصب توں انہاں نے اپنی پارٹی دے مفاد وچ فائدہ اٹھایا ۔
ابو سفیان وی انہاں جذبات توں متاثر ہويا سی تے علی علیہ السلام دے حق وچ اس طاقت توں فائدہ اٹھانے وچ اپنے مخالفاں دے مقابلہ وچ کمزور نئيں سی اوہ وی دوسرے لوکاں دی طرح تعصب دے پنچے وچ پھنس گیا سی صرف علی علیہ السلام دی ذات سی جس دا طرزتفکر انہاں چیزاں توں وکھ سی کہ حکومت کیتی باگ ڈور نوں تعصب دی طاقت توں حاصل کرن چونکہ آپ برساں تک پیغمبر اسلام دے شانہ بہ شانہ خاندانی تے قومی تعصبات نوں نابود کرنے دے لئی مسلسل جہاد کرچکے سن
۱۸۸ اگر علی علیہ السلام اپنے لئے حق حاکمیت دا مطالبہ کردے سن ، تووہ اسلئی سی کہ اک ایسی حکومت قائم کرن جس دی بنیاد قرآن تے دین دے حکم دے علاوہ کسی تے چیز اُتے نہ ہوئے ، علی علیہ السلام چاہندے سن ، سلمان ، ابوذر تے عمار جداں صحابی انہاں دی حمایت کرن تاکہ انہاں دی حمایت وچ عقیدہ الہی دے سوا کوئی تے بنیاد تے سبب نہ ہو، نہ ابو سفیان ورگیاں دی حمایت جس دی حمایت دا سبب دنیاوی امور تے خاندانی تعصب دے علاوہ کوئی تے چیز نہ سی “
ساڈی گفتگو دا نتیجہ ایہ اے کہ اگرچہ ابو سفیان حضرت علی علیہ السلام دی نسبت اظہار تعصب کرنے وچ دینی محرک نئيں رکھدا سی لیکن فیر وی خاندانی تعصب دے اثر وچ حقیقی معنےآں وچ علی علیہ السلام دا حامی سی ، لیکن تریخ دے ظالم ہتھوں نے جدوں دیکھیا کہ ابو سفیان نے ابو بکر کے سامنے سر تسلیم خم نئيں کيتا تاں اس انقلاب دی حیثیت نوں داغدار کرنے دے لئی ، تریخ دے صفحات وچ لکھ دتا کہ ابو سفیان اک مہم جو تے شورش برپا کرنے والا شخص سی ور اس بغاوت توں اس دا مقصد صرف فتنہ برپا کرکے معاشرے دے امن و سلامتی نوں درہم برہم کرنا سی ! اس دے علاوہ ایہی تاریخی ظلم انہاں تمام افراد دے بارے وچ روا رکھیا گیا اے جنہاں نے ابو بکر دی بیعت کرنے توں انکار کيتا ، انھاں بلوائی شورشی تے مرتد کہیا گیا اے اس تہمت نوں ابوسفیان دے بارے وچ حقیقت توں زیادہ نیڑے دے لئی اس روایت نوں حضرت علی علیہ السلام دی زبانی جعل کيتا گیا اے کہ جدوں ابو سفیان نے علی علیہ السلام توں کہاکہ : ”کیوں ایہ کم قبیلہ قریش دے کم تر تے سب توں چھوٹے خاندان نوں سونپیا جائے ؟ خدا دی قسم جے اجازت دو تاں مدینہ نوں سواراں اورپیادہ توں بھردواں گا ، تاں علی علیہ السلام نے ابو سفیان دے جواب وچ فرمایا: ” اے ابو سفیان ! تسيں نے اک طولانی عمر اسلام تے مسلماناں دی دشمنی وچ گزاری اے لیکن دین نوں کوئی نقصان نئيں پہنچیا سکے ہوئے ، اساں اس کم دے لئی ابوبکر نوں شائستہ تے لائق پایا اے ۔!!“(۱)
اس روایت کيتی جانچ پڑتال وچ وی اسيں اس روایت کيتی سند اُتے اعتراض کردے نيں ، کیوں کہ اس دا راوی دسیاں سال اس واقعہ دے بعدگذراہے انہاں روایتاں وچوں بعض دا راوی ابو عوانہ اے کہ جو حدیث گڑھنے وچ مشہور سی تے اس دے بارے وچ کہیا گیا اے :
کان عثمانیاً یضع الاخبار (۲)
____________________
۱۔ طبری ج ۳/ ۲۰۲۔
۲۔ ابو عوانہ دے حالات ” لسان المیزان “ ج ۴/ ۳۸۴، الحضارة الاسلامیہ ادم متز ج ۱/ ۸۳ ، ابو عوانہ ۵۸ئھ وچ فوت ہويا ۔ دوسری روایت دا راوی ” مرة “ اے کہ اس دے بارے وچ کہیا گیا اے : اس نے ابو بکر و عمر نوں نئيں دیکھیا اے ، رہتل الرہتل ج ۱۰/ ۸۹۔
۱۸۹ اس دے علاوہ متن روایت دے بارے وچ وی ہمار ااعتراض اے کہ جے ایہ روایت صحیح اے تاں معلوم نئيں ابو سفیان نے حضرت علی علیہ السلام دے جواب وچ کیوں نہ کہیا؛ جے ابو بکر اس مقام دے لئی سزاوار اے تاں کیوں خود اس دی بیعت نئيں کردے ہو؟(۱)
علی نے ہر گز نئيں فرمایا اے کہ ”اساں نے اسنوں اس کم دے لئی لائق پایا ‘ بلکہ آپ نے فرمایا اے : جے فولادی عزم والے چالیس آدمی ساڈی نصرت کردے تاں اسيں مقابلہ تے مبارزہ کرنے دے لئی اٹھیا کھڑے ہُندے(۲)
اس گل وچ ابو سفیان دی طرف کنایہ اے کہ یعنی تسيں و یسے مرد نئيں ہوئے جداں وچ چاہندا ہاں ۔
حضرت علی علیہ السلام نے معاویہ نوں لکھے گئے اپنے اک خط وچ ابو سفیان دی حمایت دے بارے وچ ایويں ذکر فرمایا اے :
تیرا باپ ساڈے حق نوں تیرے توں بہتر سمجھدا سی ، جے تسيں ايسے قدر کہ تیرا باپ ساڈے حق نوں جاندا سی ، جاندے ، ، تاں معلوم ہُندا کہ عقل و فکر دی پختگی دے مالک ہو(۳)
ابو سفیان جدوں حضرت علی علیہ السلام توں ناامید ہويا ، دوسری طرف توں حکام وقت بھیاس دتی مخالفت توں ڈردے سن ، لہذاحضرت عمر ابوبکر کے پاس جاکے بولے: اس گھٹیا آدمی دے شر توں محفوط نئيں رہیا جاسکدا ، رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم وی ہمیشہ اس دی اس لئی دلجوئی فرماندے سن ، جِنّا وی صدقہ تے بیت المال اس دے پاس اے اسنوں بخش دو توں کہ خاموش رہے ۔
____________________
۱۔ گزشتہ فصل دے عنوان ” ابو بکر دی بیعت دے بارے مں حضرت علی علیہ السلام دی پالیسی“ ملاحظہ ہوئے۔
۲۔ گزشتہ فصل دے عنوان ” ابو بکر بیعت دے بارے وچ حضرت علی علیہ السلام دی پالیسی“ ملاحظہ ہوئے۔ اس دے علاوہ معاویہ کاحضرت علی علیہ السلام دے ناں خط ملاحظہ ہوئے ۔
۳۔ کتاب صفین نصر بن مزاہم ۴۹ ، العقد الفرید ج ۳/ ۱۳ ، شرح ابن ابی الحدید ج ۲/ ۲۲۱۔
۱۹۰ ابو بکر نے ایسا ہی کيتاتو ابو سفیان نے راضی ہوکے ابو بکر دی بیعت کرلئی(۱)
طبری دی روایت توں ایہ مطلب نکلدا اے کہ ابو سفیان نے اس وقت تک ابو بکر دی بیعت نئيں کيتی جدوں تک اس نے اپنے بیٹے یزید بن ابو سفیان نوں شام بھیجے جانے والے لشکر دی کمانڈری دا حکم حاصل نئيں کرلیا(۲)
اس توں پتا چلدا اے کہ ابو سفیان حضرت علی علیہ السلام دی حمایت کرنے وچ کس قدر دینی و الٰہی پہلوآں دی رعایت کردا سی تے کس حد تک دنیوی تے مادی منافع دے پِچھے سی !!
____________________
۱۔ العقد الفرید ۳/ ٦۲۔
۲۔ طبری ج ۲/ ۴۴۹۔
۱۹۱ سقیفہ دی داستان دے بارے وچ سیف دی روایتاں دی چھان،بین
تتابع المهاجراں علی بیعته من غیر انہاں یدعوهم
مہاجرین دی جماعت دے افرا اَگڑ پِچھڑ ابو بکر دی بیعت کردے سن ، بغیر اس دے کہ انہاں توں کوئی بیعت کرنے دی دعوت کردا
سیف
و انہاں جمیع بنی هاشم و جمعاً من المهاجرین تخلّفوا عن بیعة ابی بکر
تما بنی ہاشم تے مہاجرین دی اک پارٹی نے ابو بکر دی بیعت کرنے توں انکار کيتا
مورخین
کتاب دیاں فصلاں دے درمیان ربط
اساں اس کتاب دی پہلی فصل وچ سپاہ اسامہ دے بارے وچ سیف دی روایتاں دی بررسی دی ، کتاب دی دوسری فصل توں سقیفہ دی داستان نوں شروع کيتا تے اس فصل وچ سقیفہ دی داستان دے بارے وچ سیف دی ست روایتاں نقل کيتياں ، بعد والی فصلاں وچ اساں دوسرے مؤرخین دی روایتاں اُتے روشنی پائی ، اس فصل وچ سیف دی ست روایتاں نوں دوسرے تریخ نویساں دی روایتاں توں تطبیق تے موازنہ کيتا تے اس تحقیق تے بررسی دے نتیجہ دا اعلان کردے ہوئے کتاب دے اس حصہ نوں اختتام تک پہنچایاہے ۔ اس دے بعد کتاب دے دوسرے حصےآں وچ سیف دی دوسری روایتاں اُتے بحث کيتی اے ۔
سیف دی روایتاں
سقیفہ دی داستان دے بارے وچ سیف دی ست روایتاں نوں اس کتاب دی پہلی فصل وچ قارئین کرام نے مطالعہ فرمایا؛ ایتھے اُتے اسيں یاددہانی دے طور اُتے انہاں دا خلاصہ پیش کردے نيں تے اس دے بعد دوسرے تریخ نویساں دی روایتاں توں انہاں دا موازنہ تے تطبیق کرکے انہاں دی قدر وقیمت دا اندازہ لگاواں گے :
۱۹۲ اول: سیف نے قعقاع بن عمرو دے نال انصار دی مخالفت نوں نقل کيتا اے تے کہیا اے کہ اس نے کہیا؛ ميں نے پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات نوں درک کيتا اے ، پس جدوں اساں ظہر دی نماز پڑھ لی ، اک شخص آیا تے مسجد وچ کھڑے ہوکے مہاجرین نوں خبر دتی کہ انصار سعد نوں منتخب کرنے دے لئی جمع ہوئے نيں تے اس طرح چاہندے نيں کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے نال کيتے گئے عہد و پیمان نوں توڑداں ، اس خبر نے مہاجرین نوں وحشت وچ ڈالدتا ۔
دوم : سیف نے اک روایت وچ ، جسنوں اس نے سوال و جواب ک صور ت وچ پیش کيتا اے کہندا اے : کسی اک نے وی ابو بکر دی بیعت توں مخالفت نئيں کيتی مگر انہاں لوکاں نے جو مرتدہوگئے سن تے دین اسلام توں منحرف ہوگئے سن ، یا تقریباً مرتد ہوگئے سن تمام مہاجرین نے انھاں دعوت دے کے اَگڑ پِچھڑ بیعت کيتی ۔
سوم : ہور روایت کيتی اے کہ حباب بن منذر نے تلوار کھچ لی تے عمر نے اس دے ہتھ اُتے ایسی چوٹ لگائی کہ تلوار اس دے ہتھ توں گر گئی اس دے بعد انصار بیمار تے صاحب فراش سعد دے بدن اُتے توں چھلانگ لگیا کر اَگڑ پِچھڑ بیعت کردے رہے ، تے انصار دی ایہ مخالفت عصر جاہلیت دی لغزشاں دے مانند اک خطا سی ، ابو بکر نے اس دا ڈٹ کر مقابلہ کيتا ۔
چہارم : اس نے روایت نقل کيتی اے کہ سعد نے ابو بکر توں کہیا: تسيں کومہاجرین تے میری قوم (انصار) نے مینوں بیعت کرنے اُتے مجبور کيتا۔
ابو بکر نے جواب وچ کہیا: جے اسيں تینوں معاشرے نوں چھڈنے اُتے مجبور کردے تے تسيں ساڈی مرضی دے خلاف معاشرے توں جا ملدے تاں کوئی گل سی ، لیکن اساں تینوں معاشرے نال ملن اُتے مجبور کيتا اے ، ہن واپس پرت نئيں سکدے ہو، جے نافرمانی کرو گے یا معاشرے وچ تفرقہ اندازی کرو گے تاں اسيں تیرا سر قلم کردین گے ۔
پنجم : علی ابن ابیطالب دی بیعت دے بارے وچ کہندا اے :
حضرت علی علیہ السلام گھر وچ بیٹھے ہوئے سن کہ خبر دتی گئی کہ ابو بکر بیعت لینے دے لئی بیٹھے نيں ، حضرت علی عباوشلوار دے بغیر صرف اک کردا پہنے ہوئے حیران و پریشان حالت وچ گھر توں باہر نکل آئے توں کہ ابو بکر دی بیعت کرنے وچ تاخیر نہ ہوجائے ، تے دوڑدے ہوئے ابو بکرکی بیعت کيتی اس دے بعد کسی نوں بھیج دتا توں کہ انہاں دا لباس لائے۔
ششم : سیف نے نسبتاً طولانی دو خطبےآں نوں ابو بکر توں منسوب کيتا اے کہ لوکاں دی طرف توں بیعت کيتے جانے دے بعد انہاں نے ایہ خطبہ دتے نيں ، تے سیف کہندا اے کہ ابو بکر نے انہاں خطبےآں وچ موت ، دنیا دے فانی ہونے تے قیامت دے بارے وچ بیان کيتا اے ۔
۱۹۳ ہفتم : تے خالد بن سعید اموی کی، حضرت ابو بکر دی بیعت توں مخالفت دے بارے وچ روایت کيتی اے خالد بن سعید نے امن و آشتی صلح و صفا دے زمانے وچ حریر دا لباس پہنے ہوئے سن عمر نے حکم دتا کہ انہاں دے جسم توں اس لباسنوں پھاڑ کر اتاردتا جائے ایہی وجہ سی کہ خالد نے حضرت علی توں کہیا اے عبد مناف دے بیٹو! کیہ تسيں لوکاں نے شکست کھا ئی اے تے مغلوب ہوچکے ہوئے ! حضرت علی علیہ السلام نے جواب وچ کہیا؛ کیہ تسيں انال جنگ جاندے ہوئے یا خلافت ؟! عمر نے خالد توں کہیا؛ خدا تیرے منہ نوں توڑ دے تسيں نے اک ایسی گل بولی اُتے جاری دی اے جو جھوٹھ بولنے والےآں دے لئی ہمیشہ دے لئی سند دے طور اُتے باقی رہے گی
مذکورہ ست روایتاں دے اس مجموعہ توں مندرجہ ذیل خاص تے بنیادی نکات قابل تحقیق نيں ؛
۱ ۔ ایہ کہ حضرت علی علیہ السلام نے پہلے ہی دن چھیندی دے نال ابو بکر کے پا س جاکے انہاں دی بیعت کيتی
۲ ۔ ایہ کہ سعد بن عبادہ انصاری نے پہلے ہی دن بیعت کيتی ۔
۳ ۔ ایہ کہ ابو بکر دی خلافت ، رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی طرف توں اک عہد و پیمان سی۔
۴ ۔ ایہ کہ حباب بن منذر انصاری نے سقفیہ وچ تلوار کھینچی اے
۵ ۔ ایہ کہ ابو بکر نے بیعت دے بعددو طولانی خطبے جاری کيتے نيں ۔
٦ ۔ ایہ کہ سقیفہ وچ رونما ہونے والی روداد دے بارے وچ خالد بن سعید قبیلےآں دے درمیان مقابلہ تے مبارزہ توں تعبیر کردے نيں تے اس تعبیر اُتے علی تے عمر دی طرف توں مورد اعتراض قرار پاندے نيں ۔
٧ ۔ ایہ کہ مرتداں دے علاوہ کسی اک نے وی ابو بکر دی بیعت توں انکار و مخالفت نئيں کيتی ۔
اب اسيں بحث دے اس حصہ وچ مذکورہ نکات دی بالترتیب چھان بین کردے نيں ۔
۱۹۴ تطبیق تے بررسی
جب اسيں سیف دی روایتاں نوں صحیح تے متواتر روایتاں ، جنہاں وچوں بعض نوں اساں اس توں پہلے والی روایتاں دے پہلو وچ قرار دے کے انہاں وچ موازنہ کردے نيں تاں واضح ہوجاندا اے کہ سیف خلاف واقع حدیث جعل کرنے وچ حددرجہ حریص تے لالچی سی ۔
اول : سیف اپنی روایتاں وچ اصحاب تے پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے رشتہ داراں خاص کر بنی ہاشم تے مہاجرین دے امیدوار حضرت علی علیہ السلام تے انصار دے نمائندہ سعد دا ناں لیتاہے تے صراحت دے نال کہندا اے کہ انہاں دو افراد نے پہلے ہی دن ابو بکر دی بیعت کيتی، جدوں کہ دوسرے مؤرخین دی روایتاں (جنہاں نوں اساں گزشتہ فصلاں وچ نقل کيتا اے ) توں واضح تے مکمل طور اُتے پتہ چلدا اے کہ حضرت علی علیہ السلام کھلم کھلا اپنے لئے خلافت دا مطالبہ کردے سن تے بنی ہاشم دے تمام افراد تے مہاجرین دے وی کچھ لوکاں نے انہاں دے حق وچ ابو بکر دی بیعت کرنے توں انکارکیا ، تے ایہ سب حضرت علی علیہ السلام دی بیعت کرنا چاہندے سن ، کہیا گیا اے کہ جدوں تک پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیٹی حضرت فاطمہ زہرا علیہا السلام زندہ سن ، حضرت علی علیہ السلام تے بنی ہاشم وچوں کسی اک نے وی ابو بکر دی بیعت نئيں کيتی ! لیکن سیف کہندا اے :
” حضرت علی علیہ السلام نے پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے ہی دن چھیندی دے نال بلکہ ايسے لمحہ وچ ابو بکر دی بیعت کيتی !‘ جدوں کہ حضرت علی علیہ السلام اس دن رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی تجہیز و تکفین وچ مشغول سن تے بنی ہاشم دے ہور افراد اک لمحہ دے لئی وی پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ توں جدا نئيں ہوئے تے دوسرےآں دی طرح پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی تجہیز و تکفین توں محروم نئيں رہے ۔
لیکن سیف کہندا اے : ” علی جلد بازی دی شدت دی وجہ توں عبا و شلوار دے بغیر دوڑدے ہوئے گھر
۱۹۵ سے باہر آئے تے ابو بکر کے ہتھ وچ ہتھ دے کے انہاں دی بیعت کيتی تے اس دے بعدان دے پاس بیٹھے“
اگرسیف دا ایہ کہنا صحیح اے تاں پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ دا کیہ حال ہويا ؟! تجہیز و تکفین دے کم نوں کس نے انجام دتا ؟! سیف ایہ کہنا بھُل گیا اے
دوم : سعد نے عمر دی خلافت تک بیعت نئيں کيتی تے اپنے گھر تے گھر والےآں توں دور شام دی سرزمین وچ دو، پریاں نے تیر مار دے اسنوں ہلاک کيتا ، اس دی جلاوطنی تے عالم تنہائی وچ قتل ہونے دی علت صرف تے صرف سند جرم اس دا بیعت توں انکار کرنا سی ۔
سوم : اس نے قعقاع بن عمرو توں روایت کيتی اے کہ اس نے کہیا؛ وچ رسول اللہ دی رحلت دے دن مسجد وچ سی ، نماز دے بعد اک شخص آیا او رمہاجرین نوں خبر دتی کہ انصار جمع ہوئے نيں تے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے عہد و پیمان دے خلاف سعدکی بیعت کرنا چاہندے نيں !
جداں کہ پہلے اشارہ ہويا کہ سیف روایت جعل کرنے وچ خاص تجربہ اورمہارت رکھدا سی ، مثلاً اس روایت وچ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے اک عہد و پیمان دا ناں لیا اے تے لشکر اسامہ دی روایت نوں نقل کردا اے توں کہ اس عہد و پیمان توں مربوط شخص معلوم ہوجائے ، جتھے اُتے کہندا اے : جاں ہی اسامہ نوں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دی خبر ملی ، اپنا سفر موقوف کرکے عمر نوں خلیفہ رسول خدا ابو بکر کے پاس بھیجیا
ان دو روایتاں نوں پڑھنے والا پہلی روایت توں ایہ نتیجہ کڈ سکدا اے کہ خلافت دے بارے وچ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا کوئی عہد و پیمان سی تے انصار اس دی خلاف ورزی کرناچاہندے سن دوسری روایت توں ایہ نتیجہ نکلدا اے کہ ایہ عہد و پیمان ابو بکر کے بارے وچ سی سیف کہندا اے جدوں پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دی خبر اسامہ نوں ملی تاں اوہ اس جگہ رک گیا تے عمر نوں رسول خدا دے پاس بھیجیا ۔
۱۹٦
۱۹٧
۱۹۸
۱۹۹
۲۰۰ اک دوسری روایت وچ اوہ خود وی اس نظریہ دی تائید کردے ہوئے کہندا اے : تمام مہاجرین نے بغیر ا سکے کہ کوئی انھاں د عوت دتے اَگڑ پِچھڑ بیعت کيتی، لیکن اسيں تحقیق تے بررسی دے بعد دیکھدے نيں کہ اس روایت دا راوی قعقاع بن عمرو در حقیقت خار ج وچ وجود ہی نئيں رکھدا اے تے سیف دے افسانےآں دا جعلی ہیروہے ، اساں اس مطلب نوں اپنی کتا ب” اک سو پنجاہ جعلی اصحاب “ وچ واضح طور اُتے بیان کيتا اے ۔
چہارم: سیف کہندا اے کہ حباب بن منذر انصاری نے سعد بن عبادہ دی بیعت دے لئی تلوار کھچ لی ، جدوں کہ حقیقت وچ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پھُپھی زاد بھائی زبیر بن عوام نے علی دے حق وچ بیعت لینے دے لئی تلوار کھچ لی سی ، لیکن چونکہ زبیر تے علی مہاجراں وچوں سن اسلئی سیف کہنا چاہتاتھا کہ مہاجرین وچوں کسی اک نے وی ابو بکر دی مخالفت نئيں کيتی صرف انصار سن جنہاں نے مخالفت کيتی، لہذا اس نے زبیر دے کم نوں حباب توں منسوب کيتا اے ! تے ایہ کہاس دا کم وی سعد انصاری دی حمایت وچ سی نہ حضرت علی قریشی دی حمایت وچ ۔
پنجم : عمر نے ابو بکر توں بیعت دے بارے وچ کہیا سی : ابو بکر توں بیعت کرنازمانہ جاہلیت دی لغزشاں ورگی اک لغزش تے خطا سی ۱ سیف نے عمر دے بیان اُتے پردہ پوشی کرنے دے لئی ابو بکر دی بیعت توں انصار دی مخالفت نوں ” فلتہ“ یا لغزش توں تعبیر کيتا اے تھاکہ پڑھنے والا خیال کرے کہ عمر دی مراد ”فلتہ “ توں اوہی لغزش سی !!
ششم : سیف نے نسبتاً طولانی دو خطبےآں نوں ابو بکر توں منسوب کيتاہے کہ لوکاں دی بیعت کرنے دے بعد ابوبکر نے انہاں دو خطبےآں نوں جاری کيتا اے ، جے انہاں دو خطبےآں اُتے دقت تے جانچ پڑتال کيتی جائے تاں معلوم ہُندا اے کہ سیف دی ایہ روایت وی اس دی ہور روایتاں دے مانند جعلی اے کیونجے اس دے باوجود کہ انہاں دو خطبےآں دا مواد اغلب موعظہ او رموت ، دنیا دے فانی ہونے تے آخرت دے عذاب دی یاد دہانی پرمبنی اے ، خلفاء ثلاثہ دے خطبےآں دی ایہ روش نئيں ہُندی سی ایہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے علی ابن ابیطالب توں مخصوص روش سی ،اور علی دے بعد مسلماناں وچ ایہ معمول رہیا اے ، سیف دے لکھے گئے اشعار و رزم نامہ نسبتاً فصیح تے دلچسپ ہويا کردے نيں ، البتہ اس دے بر عکس ایہ دو خطبے انتہائی بے مزہ تے سست انشاء اُتے مشتمل نيں ، گویا سیف وعظ و نصیحت تے ثواب و عقاب دے بارے وچ عقائد توں لئے گئے الہام دے تحت مناسب مہارت نئيں رکھدا سی ، اس دی جھوٹھ گڑھنے والی بولی اس حصہ کوبخوبی جعل کرنے وچ ناکام رہی اے اس دے علاوہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ابو بکر کے زمانے
____________________
۱۔ انھا کانت فلتة کفلتات الجاھلیة ۔
۲۰۱ ماں بنیادی طور اُتے طولانی خطبےآں دا رواج نئيں سی تے غالباً خطبے چھوٹے تے قابل سماعت ہُندے سن ، طولانی خطبےآں دا رواج عمر دے زمانے توں شروع ہويا اے علی دی خلافت دے دوران اپنے عروج نوں پہنچیا۔
اس دے علاوہ حکومت دے عہدہ دار عام طور اُتے اپنے پہلے خطبہ وچ اپنی حکومت دے پروگرام تے منصوبےآں دا اعلان کردے نيں ، ایہ نکتہ ابو بکر کے حقیقی تے مختصر خطبےآں وچ مکمل طور اُتے محسوس کيتا جاسکدا اے جنہاں دے بارے وچ دوسرے مؤرخین نے روایت کيتی اے ، انہاں تمام چیزاں نوں نظر انداز کردے ہوئے جو گل زیادہ دلچسپ تے قابل توجہ اے اوہ سیف دا اوہ جملہ اے کہ جسنوں اس نے انہاں دو خطبےآں وچ ابو بکر توں منسوب کيتا اے کہ ابو بکر نے کہیا:
الا وان لی شیطاناً یعترینی فاذا اتانی فاجتنبونی و لا اوثر فی اشعارکم و ابشارکم (۱)
معلوم نئيں اس جملہ نوں ابو بکر توں منسوب کرنے وچ اس دا کیہ مقصد سی ؟ کيتا اس نے ایہ محسوس کيتا سی کہ اس زمانے دے لوک ابو بکر توں وی وعظ و نصیحت تے ترک دنیا دے موضوع اُتے پیغمبر اورعلی بن ابیطالب دے جداں خطبے سننا پسند کردے نيں ؟ جے ایسا سی ، تاں ، اوہ کیوں متوجہ نئيں ہويا کہ چارو ناچار ابو بکر کے اس بیان کيتی شدید ملامت و مذمت کيتی اے ! تے اس صورت وچ خلیفہ مسلمین دا اعتراف ہرگز
____________________
۱۔اس جملہ دا ترجمہ پہلے گزر چکيا اے۔
۲۰۲ مناسب نئيں اے، تے خلیفہ اُتے شیطان دا غلبہ ہونے دی صورت وچ مسلماناں دا انہاں توں پرہیز کرنا ،صحیح معنی و مفہوم نئيں رکھدا ، ایہ جملہ وی خلیفہ دے توسط لشکر اسامہ(۱) نوں الوداع کردے وقت پڑھی گئی دعا دے مانند مسلماناں وچ خلیفہ دے لئی بدگمانی تے نفرت پیدا ہونے دا سبب بن سکدا اے ۔
حقیقت ایہ اے کہ سیف اس توں زیادہ چالاک سی کہ انہاں جوانب دی طرف متوجہ نہ ہُندا بلکہ ساڈے عقیدہ دے مطابق سیف نے اپنے الحاد تے اسلام نال دشمنی دے باعث(جداں کہ علمائے رجال نے وی اسنوں زندیق کہیا اے )(۲) چاہیا اے کہ کچھ مضحکہ خیزاوھام تے کم نوں اسلام دی تریخ وچ داخل کرے توں کہ اس طرح اسلام دی با عظمت عمارت نوں متزلزل کرکے رکھدے آئندہ بحثاں وچ نقل کيتی جانے والی روایتاں اُتے دقت کرنے توں ایہ حقیقت واضح ہوجائے گی ۔
ہفتم : سیف خالد بن سعید اموی دی ابو بکرکی بیعت توں مخالفت دے بارے وچ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے محافظ صخر توں نقل کيتی گئی روایتاں وچ کہندا اے: خالد جو پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے وقت یمن وچ سی ، پیغمبر دی وفات دے اک ماہ بعد مدینہ آیا جدوں کہ اوہ ریشمی لباس زیب تن کيتے ہوئے سی تے عمر دے حکم توں اس دے لباسنوں پھاڑ ڈالیا گیا چونکہ جنگ کيتی حالت دے علاوہ مرداں دے لئی ریشمی لباس پہننا جائز نئيں اے ۔
روایت دے اس حصہ توں سیف دا مقصد بیعت ابو بکر توں خالد دی مخالفت نوں انتقامی
____________________
۱۔ فضل ” لشکر اسامہ “ ملاحظہ ہو
۲۔ فصل ” سیف کتاباں رجال وچ “ ملاحظہ ہو
۲۰۳ رنگ دینا اے توں کہ اسنوں اس توہین آمیز واقعہ دے ذریعہ مستند بنادے ، اس دے بعد کہندا اے خالد نے حضرت علی توں کہیا؛ اے ابو الحسن ! افسوس اے عبد مناف دی اولاد اُتے ! آپ لوکاں نے مقابلہ وچ شکست کھادی اے ! یعنی کس طرح قبیلہ تیم، قبیلہ عبد مناف دے مقابلہ وچ کامیاب ہوگیا ؟!
حضرت علی علیہ السلام نے جواب دتا : ایہ قبیلےآں دی جنگ نئيں سی ، بلکہ امر خلافت اے تے خلافت دا موضوع خاندانی مقابلہ تے تعصب توں جدا اے ! لیکن خالد نے تکرار کردے ہوئے دوبارہ کہیا: اے عبد مناف دی اولاد ! خلافت دے لئی آپ لوکاں توں سزاوار تر کوئی نئيں اے “ تے اس طرح دوبارہ مقصد نوں خاندانی مقابلہ دے طورپر پیش کيتا ۔
ایتھے اُتے عمر نے خالد توں کہیا؛ خدا تیرے منہ نوں توڑدے تسيں نے اک ایسی گل کہی جو جھوٹھ بولنے والےآں دے لئی ہمیشہ سند دے طور اُتے باقی رہے گی
جداں کہ اساں اس توں پہلے کہیا اے کہ سقیفہ دی فعالیتاں دی بنیاد خاندانی تعصب اُتے سی ۱ لیکن سیف اس روایت دے آخری حصہ نوں جعل کرکے کہنا چاہندا اے کہ ایہ صرف خالد سی جو ایسا سوچدا سی ورنہ مہاجرین و انصار دا دامن انہاں چیزاں توں پاک و پاکیزہ سی کہ خلافت دے موضوع اُتے خاندانی تعصب دکھاواں ، لہذا حضرت علی علیہ السلام نے اس روایت وچ خالد دی گل اُتے اعتراض کيتاا ور عمر وی برہم ہوئے تے خالد نوں برا بھلا کہیا، اس طرح سیف چاہندا اے ابو بکر دی بیعت دے بعد خاندانی تعصب دی بنا اُتے کہے گئے تمام مطالب نوں (جو تریخ وچ ثبت ہوئے نيں) عمر توں منسوب کيتی گئی پیشن گوئی دے ذریعہ ختم کردے۔
اس توں اہم تر ایہ کہ سیف ایہ دکھانا چاہندا سی کہ بنیادی طور اُتے اس امر وچ حضرت علی علیہ السلام ابوبکر تے عمر دے درمیان کسی قسم دا اختلاف نئيں سی ، توں کہ جے کسی اختلاف دے بارے وچ گفتگو ہُندی تاں لوک سمجھدے کہ اس دی بنیاد خالد دی گل سی تے عمر نے اس دی پیشین گوئیکيتی سی تے خبر دیدی سی کہ ایہ گل مستقبل وچ جھوٹھ بولنے والےآں دے لئی اک سند بن جائے گی ، لہذا جو وی انہاں دے درمیان اختلاف دی گل کريں گا اوہ جھوٹھا ہوئے گا (توجہ کیجئے)
۲۰۴ نال وچ ایہ گل وی اسيں فراموش نہ کرن کہ سیف نے اس روایت نوں پیغمبر دے محافط صخر توں نقل کيتا اے جدوں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا اس ناں کاکوئی محافظ نئيں سی تے مذکورہ محافظ جعلی اصحاب وچوں اک اے ۔
ہشتم : سب توں اہم جملہ جو سیف دی جعلی روایتاں وچ پایا جاندا اے ، ایہ اے کہ اوہ کہندا اے ؛ کسی نے وی ابو بکر دی بیعت توں انکار نئيں کيتا ، مگر ایہ کہ مرتد ہوگیا ہوئے یعنی دین اسلام توں خارج ہوگیا ہوئے ، یا مرتد دے نیڑے پہونچ گیا ہو!
سیف نے اس روایت نوں گڑھ کر ابو بکر دی بیعت نہ کرنے والے مؤمناں تے مسلماناں دے ناواں نوں تریخ دے صفحات توں پاک کرناچاہیا اے لہذا انھاں مرتد تے بے دین دسیا گیاہے توں کہ اس عمل توں ایہ ظاہر ہوئے کہ جے کوئی مطالعہ کرنے والا تریخ دے متون وچ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے صحابیاں دے اک گروہ نوں دیکھئے کہ ا نھاں نے ابو بکر دی بیعت توں مخالفت کيتی اے ، تاں فوراً اس جملہ دے استناد اُتے انھاں حکم کفر و ارتداد دے کے مرتداں دی لسٹ وچ قرار دے !
اب دیکھنا چاہیدا کہ جو شخصیتاں سیف دے ارتدادی تہمت دے گٹھ وچ آئیاں نيں کون نيں تے کیہ سیف دی تہمت دا عنوان انہاں اُتے صادق آندا اے ؟!
ابو بکر دی بیعت توں اختلاف کرنےو الے لوک حسب ذیل نيں :
۱ ۔ علی بن ابیطالب علیہ السلام
۲ ۔ رسول اللہ دی بیٹی فاطمہ زہراء سلام اللہ علیھا
۳ ۔ زیبر بن عوام ، یپغمبر دے پھُپھی زاد بھائی ۔
۴ ۔ عباس ، پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا۔
۵ ۔ سعد وقاص، فاتح عراق
٦ ۔ طلحہ بن عبید اللہ
٧ ۔ مقداد بن اسود ۔
۸ ۔ ابوذر غفاری ۔
۹ ۔ سلمان فارسی
۱۰ ۔ عمار یاسر
۲۰۵ ۱۱ ۔ براء بن عازب انصاری
۱۲ ۔ ابی بن کعب انصاری
۱۳ ۔ فضل بن عباس، پیغمبر دے چچیرے بھائی
۱۴ ۔ ابو سفیان بن حرب اموی ۔
۱۵ ۔ خالد بن سعید اموی ۔
۱٦ ۔ ابان بن سعید اموی ۔
۱٧ ۔ سعد بن عبادہ انصاری
۱۸ ۔مالک بن نویرہ
یہ اٹھارہ شخصیتاں اوہ نيں ، جنہاں نے تریخ دے مطابق ابو بکر دی بیعت توں مخالفت کيتی ، انہاں دے علاوہ بنی ہاشم دے تمام افراد دے بارے وچ وی مؤرخین نے صراحت توں کہیا اے کہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیٹی حضرت فاطمہ زہراء دی زندگی وچ انہاں نے ابو بکر دی بیعت نئيں کيتی ۔
کیا اسلام دی ایسی شخصیتاں نوں سیف دے کہنے دے مطابق (نعوذ باللہ) مرتد کہیا جاسکدا اے ؟!
اصحاب رسول وچوں ایہ افراد سب دے سب مدینہ وچ موجود سن ،لیکن مدینہ توں باہر رہنے والے جنہاں افراد نے ابو بکر دی بیعت توں مخالفت کيتی ، انہاں وچوں بعض افراد ابو بکر دی مخالفت کيتی راہ وچ قتل کيتے گئے ، جداں : مالک بن نویرہ و غیرہ جنہاں نوں سیف نے صراحتاً مرتد قرار دتا اے تے انہاں دے نال ابو بکر دی جنگ نوں مرتداں نال جنگ دا ناں دتا اے تے انہاں جنگاں نوں وی حقیقت دے برعکس دکھایا اے ، انشاء اللہ اسيں خدا دے مدد توں آنے والی جلد وچ انہاں وچوں بعض دی تحقیق کرن گے ۔
۲۰٦ آغاز دی طرف بازگشت
آخر وچ اسيں ابتدائی گل کيتی طرف لوٹتے نيں ، ساڈی نظر وچ انہاں صفحات دی گنجائش دے مطابق سیف دی حقیقت واضح ہوگئی اساں دیکھیا کہ سیف نے کس طرح اسلام دی تریخ نوں اپنے خائن ہتھوں دا کھلونا بنایا اے تے اپنے مضحکہ خیز افسانےآں نوں مسلماناں ،غیر مسلماناں او رمستشرقین وچ رائج کردتا اے او راس دے افسانےآں دے سورما حضرات، اصحاب تے اسلام دیاں شخصیتاں دے طور اُتے معرفی ہوئے نيں ۔
کیا حالے وی اوہ وقت نئيں آیا اے کہ اسيں خود غرضاں نوں چھڈ کے ، اسلام دے دامن نوں جھوٹھ تے حقیقت توں عاری روایتاں کوپاک کرن تے بحث و تحقیق دے ذریعہ پیغمبر اسلام ، آپ دے خاندان تے اصحاب دی زندگی نوں حقیقت دے روپ وچ پیش کرن ، تے نتیجہ دے طور اُتے حقیقی اسلام نوں موجودہ تے آئندہ نسل دے لئی متعارف کراواں ؟
یا ساڈا مزاج انہاں مضحکہ خیز افسانےآں دا عادی بن گیا اے کہ اسلام دے دفاع دے ناں اُتے انہاں افسانےآں تے افسانہ سازاں دا دفاع کرکے اسلامی حقائق نوں منتشر کرنے دی راہ وچ اک وڈی رکاوٹ ایجاد کردے نيں ؟
۲۰٧ تیسرا حصہ :
سیف دی روایتاں وچ ارتداد تے مرتد
اسلام وچ ارتداد۔
ابوبکر کے دوران ارتداد۔
سیف دے علاوہ روایت وچ ، داستان مالک بن نویرہ۔
متن وسند دے لحاظ توں داستان مالک دی تحقیق
سیف دی روایتاں دی چھان بین ۔
علاء حضرمی دی داستان ۔
حواب دی داستان۔
۲۰۸ اسلام وچ ارتداد
فتکشف ما فی الصدور و تجلّت النفس العربیة
پیغمبر اسلام دی رحلت دے بعد بعض لوکاں دے اندرونی عقدے کھل گئے ہور انہاں دی عربی خو، بو دی فطرت تے خاندانی تعصب آشکار ہوئے۔
تریخ سیاسی اسلام
ارتداد دے معنی
عربی لغت وچ ارتداد ” بازگشت“ دے معنی وچ اے ، قرآن مجید وچ آیہ <فَلّما إنْ جَاءَ البَشیر القیه علی وجهه فارتدّ بَصیراً >(۱) وی اس معنی وچ آئی اے تے کلمہ ” رد “ وی قرآن کریم وچ ” دین توں منہ پھیرنے “ تے مسلماناں دی اسلام توں روگردانی دے معنی وچ آیا اے ، چنانچہ اس آیت وچ آیا اے : <یا ایُّها الّذینَ آمنوا اِنہاں تُطیعوا فریقاً مِنْ الَّذینَ اوتوا الکِتابَ یَرُدّوکُم بعد إیمانکم کافِرینَ >(۲)
____________________
۱۔ یوسف ،۹٧۔
۲۔ آل عمران، ۹۹۔
۲۰۹ اور ” ارتداد“ یعنی دین توں منہ موڑ لیا ، چنانچہ آیہ کریمہ <یا ایها الذین آمنوا من یرتدّ منکم عن دینه فسوف یا تی الله بقوم یحبّهم و یحبّونه اذلة علی المؤمنین اعزة علی الکافرین >(۱) وچ تے آیت <ولایزالاں یقاتلونکم حتی یردّوکم عن دینکم انہاں استطاعوا و من یَرتَدِد منکم عن دینه فیمت وهو کافر اولئک حبطت اعمالهم >(۲) وچ لیکن ارتداد دا استعمال اسلام وچ بازگشت دے معنی وچ اس قدر مشہور ہويا اے کہ اس دے علاوہ کوئی اورمعنی ذہن وچ نئيں آندا ۔
پیغمبر دے زمانے وچ مرتد
بعض مسلمان ، پیغمبر دے زمانے ہی وچ مرتد ہوگئے ، جداں : عبد اللهبن سعد بن ابی سرح ، اس نے اسلام قبول کرکے مدینہ ہجرت دی تے پیغمبر اسلام دا کاتب بن گیا ، تے اس دے بعد مرتد ہوگیااور قریش دی طر ف مکہ لوٹاوہ قریش توں کہندا سی کہ وچ وحی لکھنے والےآں وچوں اک تھااور محمد نوں جس طرف چاہندا موڑدیندا سی ، اوہ میرے توں کہندے سن کہ ” عزیز حکیم “ لکھو، وچ کہندا سی یا علیم حکیم ؟! اوہ فرماندے سن : جی ہاں ، دونے مناسب نيں ۔
جب فتح مکہ دا دن آیاتو رسول الله نے عبد اللہ نوں قتل کرنا حلال کردتا تے حکم فرمایا جو کوئی عبد اللہ نوں جس حالت وچ وی پائے ، حتی اوہ کعبہ دے پردے دا دامن وی پکڑے ہوئے توبھی اسنوں قتل کرڈالے عبد اللہ نے اپنے رضاعی بھائی عثمان دے پاس پنا ہ لی ، عثمان نے اسنوں اپنے گھر وچ چھپا ئے رکھیا ، اور
____________________
۱۔ المائدہ /۵۴
۲۔ البقرہ/۲۱٧
۲۱۰ اسکے بعد رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے حضور لیا کے امان حاصل کيتی(۱)
ہور مرتدین وچ اک عبدا للہ جحش اے جو پہلے ام حبیبہ دا شوہر سی تے اپنی بیوی سمیت اسلام قبول کيتا عبداللہ نے حبشہ وچ دین مسیحیت اختیار کيتا تے ايسے حالت وچ انتقال کرگیا تے اک مرتد عبد ا للہ بن خطل سی اوہ اس حالت وچ قتل کيتا گیا کہ کعبہ دا پردہ ہتھ وچ پکڑے ہوئے تھا(۲) ،ایہ سن پیغمبر دے زمانے وچ ارتداد دا معنی ، ایہ اوہ لوک سن کہ اسلام دی نظرماں مرتد ہوچکے سن ہن دیکھنا ایہ اے کہ ابو بکر کے زمانے وچ ارتداد دے کیہ معنی سن تے اوہ کن لوکاں نوں مرتد جاندے سن ۔
ابو بکر کے زمانے وچ ارتداد
رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دی دلسوز خبر جنگل دی اگ دے مانند تمام جزیرہ عرب وچ پھیل گئی ، اس زمانے وچ جزیرہ وچ ساکن عرب دو حصےآں وچ تقسیم ہُندے سن :
۱ ۔ اوہ جنہاں نے اسلام قبول کیندا سی ۔
۲ ۔ اوہ جو حالے اپنے پہلے دین اُتے باقی سن ۔
وہ لوک جنہاں نے حالے اسلام قبول نئيں کيتا سی انھاں نے، رسول اللہ دی رحلت دے بعد زیادہ قوت تے قدرت حاصل کيتی اورکھلم کھلا مبارزہ او رمقابلہ کرنے اُتے اتر آئے ۔
____________________
۱۔ عثمان نے عبد اللہ نوں ۲۵ ھء وچ مصر دا حاکم مقرر کيتا تے اوہ ۳۴ ھء تک اس منصب اُتے قائم رہیا تے ۳۴ ھء وچ سائب بن ہشام عامری نوں اپنا جانشین مقرر کرکے عثمان دی ملاقات دے لئی مصر توں روانہ ہوئے ااس موقع اُتے محمد بن ابی حذیفہ نے اس دے خلاف بغاوت دی تے سائب نوں اقتدار توں برطرف کيتا او خود حکومت کیتی باگ ڈور سنبھالی ۔ عبد اللہ بن سعد جدوں واپس آیا تاں محمد بن ابی حذیفہ نے اس توں مصر وچ داخل ہونے توں روکیا فیر اوہ نواحی شام وچ واقع عسقلان گیا تے اوتھے سکونت اختیار کيتی ایتھے تک کہ ۳٦ھء وچ عثمان قتل کيتے گئے تے اوہ توں ۵٧ھء یا ۵۸ھء وچ اوتھے اُتے وفات پاگیا ( استعاب ج ۲/ ۳٦٧۔ ۳٧۰)
۲۔ الاصابہ، ج ۲ص ۳۰۹،۳۱۰ ۔
۲۱۱ لیکن تمام مسلمان ، انتظار دی حالت وچ مدینہ دی طرف چشم براہ سن تے ہر راہی توں تازہ خبر
پُچھدے سن کہ ايسے اثنا وچ خبر آئی کہ اسلام دے دار الخلافہ مدینہ وچ رسول اللہ دی رحلت تے فقدان دی وجہ توں ہلچل مچ گئی اے ، ابو بکر دی بیعت کيتی خبر مسلسل انھاں پہنچ رہی سی اورفطری طور اُتے اس دن دے حوادث دا دامن اس توں وسیعتر سی جو اج صدیاں گزرنے دے بعد اسيں تک پہنچیا اے ۔
خبر پہنچی کہ اصحاب رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم بیعت دے مسئلہ اُتے ہاتھاپائی کرکے اک دوسرے دی جان لینے دے پِچھے پئے نيں ؟ تے دوسری طرف توں سندے سن کہ بنی ہاشم (خاندان پیغمبر) متفقہ طور اُتے بیعت کرنے توں انکار کردے نيں ! اورقبیلہ خزرج دے سردار سعد نے وی بیعت کرنے توں انکار کيتا اے اور
اس قسم دی وکھ وکھ خبراں دے پھیلنے دا نتیجہ ایہ ہويا کہ بعض مسلمان قبیلے نے فیصلہ کيتا کہ ایسی بیعت توں پرہیز کرن تے حکومت وقت نوں اسلامی مالیات (زکات) ادا کرنے توں اجتناب کرن ،نہ اسلئی کہ اصولاً زکوٰة ادا کرنے دے لئی حاضر نہ سن تے بعض اسلامی قوانین جسیے زکوٰة تے نماز دی مخالفت کردے سن (جداں کہ انہاں اُتے اس چیز دی تہمت لگائی گئی) بلکہ اس اےسا تھاکہ اوہ وقت دی حکومت اُتے اعتماد نئيں رکھدے سن او رحاضر نئيں سن ابو بکر کے سامنے سر تسلیم خم کرن ، البتہ حکومت دے انہاں مخالفین دی اس قدر حیثیت تے اہمیت نئيں سی، جِنّی مدینہ وچ موجود مخالفینکيتی سی ، لہذا حکومت نے اک خونین کاروائی کرکے انہاں سب نوں قتل کرڈالیا تے ابو بکر دا کوئی مخالف باقی نہ رہیا ، اس دے بعد باقی مشرکین دی سرکوبی دی کاروائی شروع ہوئی جو پیغمبری دا دعویٰ کردے سن تے رسول الله دے زمانے وچ جزیرة العرب دے مختلف علاقےآں وچ پھیلے ہوئے سن نتیجہ دے طور اُتے انہاں کحالے قلع قمع کيتا گیا ، مخالفین دی سرکوبی توں فارغ ہونے دے بعد حکومت نے فتوحات دے لئی اقدام کيتے او رلشکر کشی شروع ہوئی ، اسلام دے مؤرخین نے انہاں تمام جنگاں نوں (جو وفات رسول اللہ دے بعد ابو بکر کے سپاہیاں تے جزیر ة دے اعراب دے درمیان رونما ہوئیاں)جنگ ”زردہ “ ناں دتا اے کیونجے مدینہ توں باہر ابو بکر کے مخالفین نوں ”مرتد “ کہیا جاندا سی ۔
۲۱۲ ابو بکر دی مخالفت ارتداد نئيں اے
ڈاکٹر حسن ابراہیم اپنی کتاب ” تریخ الاسلام السیاسی “ وچ ايسے نظریہ دی تائید کردے ہوئے ایويں لکھدے نيں : ” جدوں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے رحلت فرمائی تے آپ دی موت دی تصدیق ہوگئی تولوکاں دی اک جماعت، دین دے اصول(جو رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم توں باقی بچے سن ) دے بارے وچ شک و شبہہ وچ پڑگئی تے بعض لوک اس لحاظ توں خائف سن کہ ایسا نہ ہوئے کہ قریش یا کوئی دوسرا قبیلہ حکومت کیتی باگ ڈور نوں اپنے ہتھ وچ لے لے،اور اس توں متعلق اک مطلق العنان تے خاندانی حکومت وچ تبدیل کردے، اسلئی اوہ اسلامی حکومت کیتی حالت تے اپنے مستقبل دے بارے وچ فکر مند سن ۔ کیوں کہ اوہ مشاہدہ کررہے سن کہ جو پیغمبر، خداوند عالم دے عظیم سفیر دی حیثیت رکھدے سن تے انھاں حق اُتے مبنی امرو نہی دی تبلیغ کرنے دے نال نال عصمت دی نعمت توں بہرہ مند تے خطا و لغزشاں توں وی محفوط سن انہاں توں رخصت ہوچکے سن ۔ اوہ جاندے سن کہ وکھ وکھ قبیلے دے درمیان مساوات دے قانون نوں نافذ کرنے والا ، لوکاں تے قبیلے کےنال مساوی سلوک کرنے والا ایسا شخص ہوناچاہیدا جس وچ پیغمبر دے اوہی عالی صفات موجود ہاں ۔
ان حالات دے پیش نظر ایہ احتمال سی کہ اس پیغمبر دا جانشین اپنے ذاتی تے خاندانی مطالبات نوں مسلماناں تے معاشرے دی مصلحتاں اُتے مقدم قرار دیگا ، کیونجے ایہ امر بعید نئيں سی کہ خلافت دے عہدہ دار خلیفہ وقت دے خاندان دی اجتماعی حیثیت نوں بیشتر اہمیت دے کے اسنوں تقویت بخشاں گے تے دوسرے خاندان تے قبیلے نوں کچل دے رکھ دین گے، جس دے نیتجہ وچ سماجی انصاف اپنا توازن تے تعادل کھو بیٹھے گا۔
۲۱۳ یہ احتمال اس لئی اہمیت دا حامل اے کہ اساں دیکھیا کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے دوران عرب قبیلے تے خانداناں نے اقتدار دی باگ ڈور سنبھالنے تے حالات اُتے تسلط جمالینے دے لئی اک دوسرے اُتے سبقت لینے دی اک دوڑ لگانی شروع کردتی سی، توں کہ ہر اک اس مقابلہ وچ کامیاب ہوجائے تے دوسرے نوں نیچا دکھا کر میدان توں خارج کرکے صرف اپنے آپ نوں اس مقابلہ دا فاتح قرار دے، ایتھے اُتے انہاں دے پوشید راز طشت از بام ہوئے تے انہاں دی دیرینہ عرب قومی فطری تے مزاج کھل دے سامنے آگئے انصار ، قریش تے مہاجرین توں خائف سن کہ کدرے ایسانہ ہوئے کہ اس کم وچ اوہ سبقت حاصل کرن تے انصار نوں اس وچ دخل دینے دی اجازت نہ داں ، قریش تے مھاجرین وی اپنی جگہ اُتے وحشت و اضطراب توں دوچار سن تے قبیلہ اوس و خزرج وی اک دوسرے توں خوفزد ہ سن (۱)
یہ سی مدینہ دی سیاسی حالت ، دوسری طرف توں مکہ دی حالت وی ايسے سیاسی ہلچل دی وجہ توں مدینہ توں کم نہ سی ، کیونجے مکہ وچ موجود قریش دے قبیلے وچ وی ایہی رقابت موجود سی ، لہذا جدوں بیعت دا کم ابو بکر کے حق وچ ختم ہويا تاں بنی ہاشم ابو بکر توں سخت برہم ہوئے ايسے لئے کئی مہینےآں تک انہاں دی بیعت کرنے توں اجتناب کيتا تے ابو سفیاں بن حرب نے زبردست تک و دو دی توں کہ علی ابن ابیطالب علیہ السلام دے جذبات نوں ابو بکر کے خلاف مشتعل کرے ، جس نے خلافت نوں ،بنی عبد مناف توں کھو لیا سی ۔
مہاجرین و انصار خود رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم توں کسی قسم دی قرابت رکھدے سن یا اسلام لیانے وچ سبقت حاصل کرچکے سن یا دین خدا دی نصرتکيتی سی تے اسلام دی سرحداں دی حفاظت کرچکے سن انہاں فضائل دے پیش نظر افتخار تے ناز کردے ہوئے خلافت دے امیدوار سن ، لیکن عرباں دے دوسرے قبیلے جو اسلام وچ نہ ایسا سابقہ رکھدے سن تے نہ انہاں دی رسول خدا توں کوئی رشتہ داری سی ، اگرچہ خلافت دی لالچ تے امید نئيں رکھدے سن ، لیکن جدوں اوہ اس امر دا مشاہدہ کردے سن کہ مہاجر و انصاراس کم اُتے اک دوسرے توں نبرد آزما ہوئے نيں تے مہاجر، انصار توں کہندے نيں : سپہ سالار اسيں وچوں ہوئے تے وزراء دی کابینہ آپ وچوں چنی جائے(۲) تے انصار اس تجویز نوں مسترد کرکے کہندے سن : ” نئيں ،
____________________
۱۔ سقیفہ دی روداد اس توں پہلے بیان ہوئی اے ملاحظہ ہوئے ۔
۲۔منا الامراء و منکم الوزراء ۔
۲۱۴ بلکہ سپہ سالاری اسيں دونے گروہ توں منتخب ہونا چاہیدا “(۱)
ان حالت دے پیش نظر، اوہ مکمل طور اُتے نامید تے مایوس ہوئے تے اپنے آرماناں نوں برباد ہُندے
دیکھیا ۔ لہذا انہاں نے مخالفت دا پرچم بلندکیا تے انہاں وچوں وی بہت لوکاں نے ابو بکر کے سامنے سر تسلیم خم نئيں کيتا تے انہاں نوں زکات اداکرنے توں پرہیز کيتا
سیف نے اپنی روایتاں وچ اس عمل نوں ارتداد تے ایداں دے لوکاں نوں مرتد کہیا اے تے ایسا دکھایا اے کہ پیغمبر اسلام دی رحلت دے بعداکثر عرب قبیلے ارتدادکاشکار ہوگئے سن ۔
بعض مستشرقین(۲) نے وی ايسے اُتے استناد کرکے پیغمبر دی وفات دے بعد بعض عرب قبیلے ، مرتد ہوکے دین توں منحرف ہوگئے دے پیش نظر معتقد ہوئے نيں کہ ” اسلام تلوار تے نیزہ دی نوک اُتے پھیلا اے تے تنہا عامل جس نے عرباں نوں ایہ دین قبول کرنے اُتے مجبور کيتا سی تلوار دا خوف سی “
لیکن حقیقت ایہ اے کہ ابو بکر دی حکومت دے دوران کسی قسم دا ارتداد نئيں سی ، جنہاں لوکاں دے نال ابو بکر ارتداد دے ناں اُتے جنگ کررہے سن ، ایہ نہ مرتد سن تے نہ اسلام توں منحرف ہوئے سن ، بلکہ انہاں وچوں کچھ لوک تاں آغاز ہی توں مسلمان نئيں سن تے کچھ دوسرے لوکاں نے صرف ابو بکر نوں زکات ادا کرنے توں انکار کيتا سی ۔ انہاں دونے گروہاں نوں غلطی یا اشتباہ توں مرتد کہیا گیا اے آئندہ فصل وچ اس روداد دی تفصیل تے وضاحت بیان کيتی جائے گی ۔
____________________
۱۔ بل منا امیر و منکم امیر ۔
۲۔ جداں ” فون فولٹن “ جرمنی دا معروف مستشرق۔
۲۱۵ سیف دی روایتاں وچ ارتداد
لیقاتلّنکم حتی تکنوه ابا الفحل
وہ تسيں لوکاں توں اس قدر جنگ کرن گے کہ ابو بکر نوں وڈے اونٹھ دا باپ کدرے گے نہ چھوٹے اونٹھ دا باپ ۔
قبیلہ طی حضرت ابو بکر دی جنگ دا باعث
اساں گزشتہ فصل وچ کہیا کہ لوکاں دی اک جماعت نے ابو بکر دی حکومت کیتی مخالفت کيتی تے ابوبکر نے انہاں نال جنگ کيتی تے انہاں دے مال نوں غنیمت دے طور اُتے ضبط کيتا تے انہاں دے مرداں نوں اسیر بنایا انہاں لوکاں نوں تریخ وچ مرتد تے انہاں دے عمل نوں ارتداد کہیا گیا اے لیکن تریخ وچ تحقیق تے مسئلہ دا گہرائی توں مطالعہ کرنے دے بعد معلوم ہُندا اے کہ ایہ لوک نہ مرتد سن تے نہ انہاں دا عمل ارتداد سی تے نہ انہاں دے نال ابو بکر دی جنگ اسلام توں ارتداد دے مرتکب ہونے دا سبب سی ،کیونجے کلمہ ارتداد دوسرے معنی رکھدا اے تے ایہ انہاں لوکاں توں جو وقت دی حکومت دے مخالف سن توں مطابقت نئيں رکھدا ۔
ڈاکٹر حسن ابراہیم اپنی ” تریخ سیاسی “ وچ کہندے نيں :
” جنہاں لوکاں توں حضرت ابوبکر نے جنگ کيتی انہاں وچوں کوئی وی مرتد نئيں سی تے ابو بکر توں انہاں دی مخالفت اسلام توں ارتداد دا عنوان نئيں رکھدی سی ، بلکہ اس دا باعثکچھ تے سی ، اس وضاحت دے نال کہ اوہ لوک دو گروہ وچ منقسم سن ۔
۲۱٦ اول : اوہ گروہ جس نے زکات ادا کرنے توں انکار کيتا سی ، اس گمان توں کہ زکات اک ایساٹیکس اے جو ذاتی طور اُتے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نوں دتا جانا چاہیدا ، چونکہ پیغمبر نے رحلت فرمائی سی اس لئی خلیفہ وقت نوں زکوٰة ادا کرنے توں اوہ مستثنیٰ نيں(۱) مسلماناں دے اس گروہ نال جنگ کرنے اُتے عمر، ابوبکر توں اعتراض کردے سن تے ابو بکر اس دے جواب وچ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی بعض فرمائشات توں استناد کرکے کہندے سن ، وچ لوکاں نال جنگ کرنے اُتے مامور ہويا توں کہ اوہ توحید دا اقرار کرن ، لہذا جس نے کلمہ توحید نوں بولی اُتے جاری کيتا اس دا مال و جان میر ی طرف توں محفوظ اے، مگر ایہ کہ کسی حق دے سبب ہوئے تاں اس دا جواب خدا دے نال اے
امرت انہاں اقاتل الناس حتی یقولوا لا اله الا الله فمن قالها فقد عصم منی ماله و نفسه الا بحقّه و حسابه علی الله “
دوم : اوہ گروہ جو در حقیقت مسلمان نئيں سن
ڈاکٹر ابراہیم حسن اس دے بعد کہندا اے:
____________________
۱۔ ڈاکٹر ابراہیم حسن دا ایہ نظریہ ساڈی نظر وچ صحیح تے کافی نئيں اے ، ایسا ہرگز نئيں سی کہ مسلمان زکات دے معنی نوں نئيں سمجھ رہے سن ، بلکہ مطلب اوہی اے جسنوں خود ڈاکٹر صاحب تے دوسرےآں نے کہیا اے کہ ایہ لوک ابوبکر نوں پیغمبر دے خلیفہ دے عنوان توں قبول نئيں کردے سن اس لئی انہاں نوں زکوٰة دینے توں انکار کررہے سن ۔
۲۱٧ ” لیکن اسلام(۱) نے مرتداں دے لئی جو سزا مقرر دی اے تے اسنوں سزائے موت دا حکم دتا اے اک سیاسی حکم سی جسنوں حکومت وقت نے اس دے لئی مد نظر رکھیا سی تے اس حکومت کیتی دلچسپی اس حکم نوں جاری کرنا سی بجائے اس دے کہ انھاں اسلام لیانے دی ترغیب دے۔
جدوں کہ دین اسلام نے خاص طور اُتے مرتدین دی نسبت انتہائی احتیاط نوں مد نظر رکھیا اے تے ہر گز شبہہ دے استناد اُتے انھاں مؤاخذہ نئيں کيتا اے تے صرف تہمت دی بناء اُتے ارتداد دا حکم جاری نئيں کردا ، بلکہ تن دن تک مرتد نوں فرصت دتی جاندی اے تے انہاں تن دناں دے دوران علماء تے فقہائے اسلام مرتد دی طرف توں دین اسلام اُتے کيتے گئے اعتراضات اُتے مناقشہ کرکے کوشش کردے نيں توں کہ اس شبہہ نوں دور کرن اورجس دی وجہ توں اسلام دے صحیح ہونے وچ انھاں شک و شبہہ پیدا ہويا اے بر طرف کرداں <لیهلک من هلک عن بینة و یَحیَیٰ من حَیَّ عن بیّنة >(۲) ، ایتھے اُتے اسيں قارئین دی اطلاع دے لئی اس موضوع اُتے مذہبی پیشواواں دے بیانات دا اک حصہ نقل کردے نيں :
ابو حنیفہ کہندے نيں :
” جدوں کوئی مسلمان مرد مرتد ہوجائے ، اسنوں اسلام دی دعوت دینی چاہیدا تے تن دن مہلت دینی چاہیدا ، کیونجے ظاہراً ایسا اے کہ اس دے دل وچ اک شبہہ پید اہويا جس دی وجہ توں اسيں اُتے فرض بندا اے کہ اس دے اس شبہہ نوں دور کرن
____________________
۱۔ ایتھے اُتے ڈاکٹرصاحب دا ” اسلام “ توں مقصود اسلام دا خلیفہ اے کیونجے بعد والی عبارت وچ اوہ اس دی ضاحت کردے نيں ۔
۲۔الانفال/۴۲
۲۱۸ یا خود اس دے لئی فکر و اندیشہ دی ضرورت اے توں کہ اس اُتے حقیقت آشکار ہوجائے تے ایہ کم مہلت دئےے بغیر ممکن نئيں اے پس جے مرتد مہلت دی درخواست کرے ، تاں امام اُتے لازم اے کہ اسنوں مہلت دے تے شرع اسلام وچ جس مدت دے دوران اک موضوع اُتے غور و فکر کيتا جا سکے ، تن روز معین کيتے گئے نيں ، کیونجے معاملات دے موضوع وچ معاملہ توڑنے دے اختیار دے بارے وچ معاملہ دی شرط تے اشیاء نوں دیکھنے دے لئی تن روز مہلت دتی گئی اے ، اس لئی مرتد نوں وی تن دن دی مہلت دتی جانی چاہیدا(۱) بعض مالکی فقہاء ایويں کہندے نيں : مرتد ، خواہ غلام ہوئے یا آزاد ، خواہ عورت ہوئے یا مرد ، واجب اے تن دن تے تن رات دی اسنوں توبہ کرنے دی مہلت دتی جائے ، انہاں تن دن دی ابتداء اس دن توں شروع ہُندی اے جس دن توں ارتداد ثابت ہويا اے، نہ اس روز توں کہ جس روز کافر ہويا اے ، البتہ انہاں تن دناں دے دوران اسنوں بھُکھا تے پیاسا نئيں رکھنا چاہیدا ، بلکہ اپنے ہی مال توں اسنوں کھانا پینا فراہم کرنا چاہیدا ، نیزاسنوں جسمانی اذیت نئيں دتی جا نی چاہیدا اگرچہ اوہ توبہ وی نہ کرے(۲)
امام شافعی کہندے نيں :
” مرتد ، خواہ مرد ہوئے یا غیر مرد واجب اے ، اسنوں توبہ کراواں ، کیونجے اوہ اسلام دی خاطر محترم سی ،
____________________
۱۔ کتاب مبسوط ، تالیف شمس الدین سرخسی طبع قاہرہ ۱۳۲۴ ئھ دے حاشیہ وچ تن دن مقرر کيتے گئے نيں ج ۱۰ / ۹۸ ۔ ۱۰۰۔
۲۔ باب گروہ تے اس دے احکام ، شرع کبیر تالیف در دیر طبع بولاق ۱۲۱۹ ھء ج ۴ ص ۲٧۰ حاشیہ دسوقی ج ۱۴ ص ۲٦٧۔
۲۱۹ شائد اوہ جس شبہہ توں دوچار ہويا اے کہ ممکن اے ایہ شبہہ دور ہوجائے ، بعض نے کہیا اے : تن دن دی مہلت دتی جاندی اے (۱)
امام احمد حنبل کہندے نيں : جو وی اسلام توں مرتد ہوجائے ، مرد ہوئے یا عورت اوہ سن بلوغ نوں پہنچیا ہوئے تے دیوانہ نہ ہو، تن دن تک اسنوں اسلام دی دعوت دینی چاہیدا(۲)
ان فتاویٰ دے علاوہ اصولاًسزاوار نئيں اے کہ اک مسلماں نوں کافر کہیا جائے جس دے گفتار یا کردار توں کافر ہونے یا نہ ہونے دا دونے احتمال پایا جاندا ہومگر ایہ کہ اوہی مسلمان اس گفتار و کردار نوں کفر دا سبب جاناں تے علمائے اسلام نے وضاحت کيتی اے کہ جے اک مسلمان مرد دے گفتار وچ ۹۹ فیصد کفر دا احتمال تے اک فیصد ایمان دا احتمال ہوتوایداں دے مسلمان دے خلاف کفر دا حکم نئيں دتا جاسکدا اے (۳)
تریخ لکھنے والے کيتا کہندے نيں ؟
تریخ دیاں کتاباں توں پتا چلدا اے کہ جنہاں افراد نے ابو بکر نال جنگ کيتی اوہ اسلام نوں قبول کردے سن تے نماز پڑھدے سن ، توحید و نبوت دی شہادت دیندے سن ، انہاں دی مخالفت صرف ابوبکر دی حکومت نوں قبول کرنے تے انہاں نوں زکوٰة ادا کرنے وچ سی ، ابن کثیر نے اپنی تریخ وچ ایويں لکھیا اے :
”ابن ماجہ “ دے علاوہ تمام اہل حدیث نے اپنی کتاباں وچ ابو ہریرہ توں روایت کيتی
____________________
۱۔ باب ” ردہ“ حاشیہ ، بجری ، شرح نہج البلاغہ ، طبع بولاق ۱۳۰۹ئھ۔
۲۔ کشف القناع علی متن الاقناع، طبع قاہرہ ۱۳۱۹ ھء ج ۴/ ص ۱۰۰ ۔ ۱۰۵ ۔
۳۔ باب مرتد حاشیہ رد المختار علی الدر المختار ، تالیف ابن عابدین، طبع مصر۔
۲۲۰ ہے کہ عمر ابن خطاب نے ابو بکر توں کہیا؛ لوکاں دے نال کس لئے جنگ کررہے ہوئے ؟ جدوں کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے ؛ وچ مامور ہاں توں کہ لوکاں توں اس وقت تک جنگ کراں کہ خدا دی وحدانیت تے میری (محمد) رسالت دی شہادت دیداں ، اورجاں ہی ایہ دو شہادتین کدرے گے تاں انہاں دے مال و جان میری طرف توں محفوظ نيں فیر انہاں دے نال جنگ نئيں کراں گا مگر ایہ کہ حق ہوئے۔
ابو بکر نے کہیا:خدا دی قسم ! جو زکوٰة رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نوں ادا کردے سن ، اگرمینوں ادا نہ کرن گے اگرچہ اوہ اک اونٹھ یا اس اونٹھ دا بندھن ہی کیوں نہ ہو، ضرور انہاں دے نال لڑاں گا ، کیونجے زکوٰة مال دا حق اے خدا دی قسم نماز تے زکوٰة دے درمیان فرق کرنے والےآں دی نال وچ حتمی طور اُتے لڑاں گا
عمر کہندے نيں ميں نے جدوں دیکھیا کہ خدا نے ابو بکر کے سینہ نوں جنگ دے لئی آمادہ کيتا اے تاں مینوں معلوم ہويا کہ اوہ حق اُتے نيں(۱)
تریخ طبری وچ آیا اے :
’ ’ کچھ عرب گروہ مرتد ہوئے سن ، ابو بکر کے پاس آئے ، اوہ نما زکا اقرار
____________________
۱۔ البدایہ و النہایہ ج ٦/ ۳۱۱ ،و انہاں عمر بن الخطاب قال لابی بکر :لم تقاتل الناس و قد قال رسول الله امرت انہاں اقاتل الناس حتی یشهدو انہاں لا اله الا الله و انہاں محمدً رسول الله فاذا قالوها عصموا منی دمائهم و اموالهم الا بحقّها فقال ابو بکر: و الله لو منعونی عناقا و فی روایة عقالاً کانوا یؤدونه الی رسول الله(ص) لا قاتلنّهم علی منعها انہاں الزکاة حق المال و الله لاقاتلن من فرق باں الصلاة و الزکاه قال عمر: فما هوالا انہاں رایت الله قد شرح صدر ابی بکر للقتال فعرفت انه الحق (ص ۲۴۰)
۲۲۱ کردے سن ، لیکن زکوٰة ادا کرنے توں پرہیز کردے سن ، ابو بکر نے اس کم نوں قبول
نئيں کيتا تے انھاں واپس بھیجدتا “(۱)
ابن کثیر نے البدایہ و النھایہ دی چھیويں جلد دے ۳۱۱ صفحہ اُتے کہندے نيں :
”عرباں دا گروہ مدینہ آیا جدوں کہ نماز دا اقرار کردے سن لیکن زکات دینے توں پرہیز کردے سن انہاں وچ ایداں دے لوک وی سن جو ابو بکر نوں زکات ادا کرنے توں پرہیز کردے سن “
انہاں وچوں اک نے ایہ شعر کہے :
اطعنا رسول الله ما کان بیننا
فواعجبا ما بال ملک ابی بکر
ایورثنا بکراً اذا مات بعده
و تلک لعمر اله قاصمة الظهر(۲)
ترجمہ
جب تک رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم ساڈے درمیان سن ، اسيں انہاں دی فرمانبردار سن ، تعجب دی گل اے ! ابوبکر نوں حکمرانی توں کيتا ربط اے ؟ کيتا مرنے دے بعد اپنے بیٹے بکر نوں جانشین قرار دےں گے ؟ خدا دی قسم ایہ واقعہ کمر شکن سی۔
طبری نے سیف توں تے اس نے ابو مخنف توں روایت کيتی اے :
” قبیلہ طی دے سوار ، بنی اسد تے فزارہ دے سواراں توں (خالد دے انہاں اُتے حملہ کرنے توں پہلے
____________________
۱۔ تریخ طبری ج ۲/۴٧۴و قد جائته و فود العرب مرتدین یقرّون بالصلاة و یمنعون الزکاة فلم یپہلے ذلک منهم و ردّهم ۔
۲۔ البدایة و النھایة ، ج ٦ ص ۳۱۱۔
۲۲۲ اک دوسرے توں نبرد آزما ہوکرجنگ کيتے بغیر اک دوسرے نوں گالیاں بکتے سن ، اسد تے فزارہ کہندے سن : نئيں ، خدا دی قسم اسيں ہرگز ابو الفصیل دی بیعت نئيں کرن گے سوار ان، اُنہاں دے جواب وچ کہندے سن : اسيں شہادت دیندے نيں کہ ابو بکر آپ لوکاں توں اس قدر جنگ کريں گا کہ آپ اسنوں ابو الفحل اکبر کدرے گے(۱)
مذکورہ مقدمہ توں اہل بحث و تحقیق دے لئی واضح ہوگیا کہ جس چیز نوں ابو بکر کے زمانے وچ ارتداد کہندے سن اوہ در حقیقت اسلام توں اردتاد نہ سی بلکہ صرف ابو بکر توں مخالفت سی ، لیکن چونکہ ابو بکر دی بیعت دے مخالفین عرب قبیلے تے صحرا نشین سن تے جنگ وچ شکست کھا کر قدرت اُتے قبضہ نہ کرسکے سن تے دوسری طرف توں مسلسل کئی برساں تک حکومت ابو بکر و عمر تے انہاں دے دوستاں ، خاندان تے حامیاں دے ہتھ وچ ر ہی ، تے اوہ روایتاں جو مبارزات دے روداد تے سیاسی حالات دی تشریح کردیاں نيں ، انہاں نوں با نفوذ تے فاتح افراد دے ذریعہ اسيں تک پہنچی نيں ، لہذا اسيں پرلازم ا ورواجب اے کہ شکست خوردہ فرنٹ دے بارے وچ نقل کيتے گئے مطالب دے صحیح ہونے دے بارے وچ دقیق تحقیق تے جانچ پڑتال کرن ، ایہ سی ابو بکر کے دوران حکومت وچ مرتداں دے واقعہ دے بارے وچ اک خلاصہ ۔
سیف کيتا کہندا اے ؟
طبری نے سیف بن عمر توں نقل کيتا اے :
____________________
۱۔ ” بکر و بکرہ “ دا عربی لغت وچ اک معنی اونٹھ دا بچہ اے تے ” فصیل “بھی اونٹھ دے بچہ نوں کہندے نيں لہذا ابو بکر نوں ” ابو الفصیل “ کہیا گیا اے ، یعنی اونٹھ دے بچہ دا باپ لہذا ابوبکر نوں اس ناں کینال یادکرنا تاں ھین دے عنوان توں سی ۔
۲۲۳ ” جدوں ابو بکر دی بیعت کيتی گئی ، عرب عام طور اُتے یا ہر قبیلہ دے کچھ لوک مرتد ہوگئے(۱)
اس دے علاوہ اک ہور جگہ اُتے سیف دے حوالہ توں نقل کردا اے :
” کفر نے زماں اُتے اپنا دامن پھیلا یا سی تے لوک دین توں روگردانی کردے سن تے قریش و ثقیف دے علاوہ ہر قبیلہ وچوں یا تمام افراد یا کچھ مخصوص افراد مرتد ہوگئے سن (۲)
سیف نے ارتداد دے سلسلے وچ رونما ہونے والی جنگاں دی توصیف وچ افسانوی تے خیالی داستاناں گڑھ لی نيں جو تریخ طبری وچ پراکندہ حالت وچ پائی جاندیاں نيں ،سچ تاں ایہ اے کہ سیف افسانے گڑھنے وچ ” عنترہ بن شداد “ دے افسانے گڑھنے والےآں تے انہاں دے مانند افسانہ نویساں دا استاد سی تے اس دی خیال بافی دا دامن انہاں لوکاں توں وسیع تر سی ، کیونجے سیف دے افسانےآں دے ہیرو دے لئی خشک بیاباناں او ریگستاناں وچ پانی دے چشمے جاری ہُندے نيں اوہ دریا دے پانی اُتے چلدے نيں ، حیوانات انہاں توں گفتگو کردے نيں ، تے فرشتے انہاں دی خبر گیری کردے نيں ،اور ايسے طرح دے مطالب جو دوسرے افسانےآں وچ نئيں پائے جاندے نيں ،اس دے علاوہ سیف دے افسانے، اک ہور خصوصیت دے وی حامل سن تے اوہ ایہ کہ اس دے افسانے با نفوذ شخصیتاں تے وقت دے حکام دی ستائش وچ ہويا کردے سن تے اس نے ایداں دے لوکاں دی رفتار و گفتار دے دفاع وچ (جو عام لوکاں دی نظراں وچ مورد تنقید قرار پاندے سن )زیادہ توں زیادہ روایتاں جعلکیتیاں نيں ،نمونہ دے طور اُتے کافی اے کہ اسيں ابو بکر
____________________
۱۔ تریخ طبری ج ٦/ ۲٦۱ :لمّا بویع ابو بکرارتدت العرب اما عاما و اما خاصة فی کل قبیلة ۔
۲۔ تریخ طبری ج ٦/ ۴٧۰ ،کفرت الارض و تصرّمت و ارتدّت من کل قبیلة عامّة او خاصة الا قریشاً و ثقیفاً
۲۲۴ کی مرتداں نال جنگ دے بارے وچ سیف دی گڑھی چند داستاناں نوں نقل کرن توں کہ اس دی کتاب ” الفتوح و الردة “ وچ اس دی داستان سرائی و افسانہ سازی دا طریقہ کار تے رویہ معلوم ہوسکے طبری نے اپنی تریخ کبیر وچ ايسے کتاب توں بہت کچھ نقل کيتا اے ۔
۲۲۵ معتبر روایتاں وچ مالک بن نویرہ دی داستان
ان خالدا قتل مسلماً و تزوج امراته فی یومها
خالد نے اک مسلمان نوں قتل کيتااور ايسے دناس دتی بیوی نال شادی کرلئی!!
عمر بن خطاب
مالک بن نویرہ قبیلہ یربوع تمیمی نامی قبیلہ نال تعلق رکھدے سن ، انہاں دی کنیت ابو حنظلہ سی تے لقب جفول سی۔
مرزبانی کہندا اے :
” اوہ اک عالی رتبہ شاعر سن تے قبیلہ یربوع دے جنگجو مرداں وچ اک نامور شہسوار سن ، اوہ عصر جاہلیت وچ اپنے قبیلہ دے اعلیٰ طبقہ دے افراد وچ شمار ہُندے سن ، اسلام قبول کرنے دے بعد پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انھاں اپنے قبیلہ دا ٹیکس جمع کرنے اُتے مامور فرمایا ، پیغمبر دی وفات دے بعد انھاں نے جمع کیہ ہویا ٹیکس حکومت وقت نوں دینے توں انکار کيتا تے اپنے رشتہ داراں دے درمیان تقسیم کردتا اوراس سلسلہ وچ فرمایا:
فقلت خذوا اموالکم غیر خائف
و لا ناظر فیما یجییءُ من الغد
۲۲٦ فان قام بالدین المحوّف قائم (۱)
اطعنا و قلنا الدین دین محمّد
ترجمہ :
ميں نے کہیا: مستقبل دے بارے وچ خوف و پروا کيتے بغیر اپنے مال نوں واپس لے لو ، کیونجے اس مال نوں تسيں لوکاں نے دین دے خاطر ادا کيتا اے ، لہذا جے کسی نے دوبارہ قیام کيتا تاں اسيں اس دی اطاعت کرکے کدرے گے کہ دین، دین محمد اے ۔
طبری نے اپنی سند توں عبد الرحمان بن ابو بکر توں نقل کيتا اے :
” جدوں خالد سرزمین بطاح(۲) پہنچیا تاں ضرار بن ازور(۳)
____________________
۱۔ شرح ابن ابی الحدید وچ (فان قام بالامر المجدد قائم )ہے ، یعنی جے کسی نے قیام کيتا تے دوبارہ دین دی ذمہ داری لی، سید مرتضی دی طرف توں قاضی القضاة نوں دتے گئے ستويں جواب وچ اے۔
۲۔ بطاح قبیلہ اسدبن خزیمہ دے اطراف وچ اک پانی اے ( معجم البلدان )
۳۔ ضراربن ازور مرداس بن حبیب بن عمیربن کثیر بن شیبان اسدی تے کہیا گیا اے کہ ازور دا ناں مالک سی تے اوہ بن اوس بن خزیمہ بن ربیعہ بن مالک بن ثعلبہ بن دودان بن اسد اے اس دی کنیت ابوازور اسد اے اوہ اک دلیر شہسوار سی تے جنگ اجنادین وچ قتل ہواکہیا گیا اے کہ یمامہ وچ قتل ہويا اے تے بعض نے کہیا اے زمان حکومت عمر وچ فوت ہويا ۔ الاستیعاب ج ۲/ ص ۲۰۳ ۔ ۲۰۴ تے الاصابہ دی ج۲/ ۲۰۰ ۔ ۲۰۱ وچ لکھدا اے : خالد نے ضرار نوں کچھ لوگو ں دے ہمراہ جنگ دے لئی بھیجیا ، خالد دے مامورین نے بنی اسد دے اک قبیلہ اُتے شب خون ماریا تے اک خوبصورت عورت نوں گرفتار کيتا ضرار نے لشکر توں مطالبہ کيتا کہ اس عورت نوں اس دے حوالہ کری ں انہو ں نے قبول کرکے اسنوں اس دے حوالہ کردتا،ضرار نے اس توں ہمبستری دی تے اسکے بعد پشیمان ہويا ، روداد نوں خالد دے پاس پہنچیا دتا گیا ، خالد نے کہیا : کوئی مشکل نئيں اے ميں نے اسنوں تسيں اُتے حلال کيتا ، ضرار نے قبول نہ کردے ہوئے کہیا، اس روداد نوں عمر دی خدمت وچ پہچانا چاہیدا ، خالد نے تشریح لکھی تے عمر نے جواب وچ لکھیا کہ اسنوں سنگسار کرو ۔ جس وقت عمر دا خط پہنچیا تاں اس وقت ضرار فوت ہوچکيا سی خالد جدوں قضیہ توں آگاہ ہويا تاں اس نے کہیا: خدا نئيں چاہندا سی کہ ضرار ذلیل و خوار ہوجائے ، ہور اس دے بارے وچ کہندے نيں کہ ضرار انہاں لوگو ں وچوں سی جنہو ں نے ابو جندب دے نال شراب پی لی سی ،جب ابو عبیدہ نے عمر نوں اس دی خبر دتی تاں انہو ں نے جواب وچ لکھیا کہ اس دی تحقیق کر اؤگر لوگو ں نے کہیا کہ شراب حلال اے تاں انہاں نوں قتل کر ڈالو ورنہ انہاں اُتے حد جاری کرنا، انہو ں نے پوچھ تاچھ اُتے اعتراف کيتا کہ خمر حرام اے۔
۲۲٧ کو لشکر دی اک ٹولی دے ہمراہ بھیجیا ابو قتادہ ۱ وی انہاں دے نال سی، انہاں نے قبیلہ مالک اُتے شب خون ماریا، بعد وچ ابو قتادہ کہندا سی: جدوں ساڈی فوج نے رات وچ انہاں دا محاصرہ کرلیاتو قبیلہ مالک وحشت وچ پڑ کر جنگی اسلحہ لے کے آمادہ ہوگئے
ابو قتادہ نے کہیا: اساں کہیا : اسيں مسلمان نيں ۔
انہاں نے کہیا: اسيں وی مسلمان نيں ۔
لشکر کے سپہ سالار نے کہیا؛ فیر کیوں جنگی اسلحہ لئے ہوئے ہو؟
انہاں نے کہیا؛ تسيں لوک کیوں مسلح ہو؟
اساں کہیا: جے تسيں لوک سچ کہندے ہوئے کہ مسلمان ہوئے تاں اسلحہ نوں زمین اُتے رکھدو۔
ابو قتادہ نے کہیا: انہاں نے اسلحہ نوں زمین اُتے رکھدتا ، فیر اساں نماز پڑھی تے انہاں نے وی نماز پڑھی ۔
ابن ابی الحدید اپنی شرح وچ اس دے بعد کہندا اے :
” جاں ہی انہاں نے اسلحہ نوں زمین اُتے رکھدتا تاں انہاں سب نوں اسیر بنا کے رسیاں توں بنھ کر خالد ۱ دے پاس لے آئے “
کنزل العمال(۲) تے تریخ یعقوبی(۳) وچ اس داستان نوں ایويں نقل کيتا گیا اے :
____________________
۱۔فلما وضعو السلاح ربُطوا اساری فاتوا بهم خالدا
۲۔ کنز ل العمال ، ج ۳/ ۱۳۲ ۔
۳۔ تریخ یعقوبی، ج ۲/ ۱۱۰۔
۲۲۸ مالک بن نویرہ ، گفتگو دے لئی خالد دے پاس آئے انہاں دی بیوی وی انہاں دے پِچھے آئی ، جدوں خالد دی نظر اس عورت پئی تاں اوہ اس اُتے فریفتہ ہوگیا تے مالک توں مخاطب ہوکے کہیا : خدا دی قسم تسيں فیر توں اپنے قبیلہ دی طرف واپس نئيں جاسکدے ہوئے ، وچ تینوں قتل کر ڈالاں گا۔
کنزل العمال دی تیسری جلد ۱۳٦ اُتے کہندے نيں :
” خالد بن ولید نے دعویٰ کيتا کہ مالک بن نویرہ مرتد ہوگیا اے اس دعویٰ وچ اس دی دلیل تے استناد اک گل سی کہ اظہار کردا سی کہ جو گل مالک توں اس دے کان تک پہنچی اے ، مالک نے اس خبر نوں جھٹلا دتا تے کہیا: وچ بدستور مسلمان ہاں تے ميں نے اپنے دین وچ کوئی تبدیل نئيں کيتی اے ، ہور ابو قتادہ تے عبد اللہ بن عمر نے وی اس دی صداقت اُتے شہادت دتی ، اِنّے وچ خالد نے مالک نوں اگے کھچ کر ضرار بن ازور نوں حکم دتا کہ مالک دا سر قلم کردے ، اس دے بعد خالد نے مالک دی بیوی(جس دا ناں ام تمیم سی) نوں اپنے قبضہ وچ لے کے اس دے نال زنا کيتا ۔(۱)
تا ریخ ابو الفداء(۲) تے وفیات الاعیان وچ آیا اے : عبد اللہ بن عمر تے قتادہ انصاری دونے اس مجلس وچ حاضر سن تے انہاں نے مالک دے بارے وچ خالد توں گفتگو کی، لیکن خالد نے انہاں دی گل نوں قبول نئيں کيتا ، مالک نے کہیا: خالد !تم مینوں ابو بکر کے پاس بھیجدو توں کہ اوہ خود میرے بارے وچ فیصلہ کرن ، خالد نے جواب وچ کہیا: خدا مینوں معاف نہ کرے جے ميں تینوں معاف کرداں گا اس دے بعد ضرار بن ازور توں مخاطب ہوکے کہیا: مالک دا سر قلم کردو !
____________________
۱۔ کنز العمال ،ج ۳/ ۱۳۲
۲۔ تریخ ابو الفداء ، ص ۱۵۸ ۔
۲۲۹ مالک نے اپنی بیوی اُتے اک حسرت بھری نگاہ پائی تے خالد توں مخاطب ہوکے کہیا؛ اس عورت نے مینوں قتل کروایا اے اوہ عورت انتہائی خوبصورت سی ، خالد نے کہیا : بلکہ خدا نے تینوں قتل کيتا اے چونکہ اسلام توں تسيں نے منہ پھیر لیا اے !
مالک نے کہیا: وچ مسلمان ہاں تے اسلام اُتے پابند ہاں ۔
خالد نے کہیا: ضرار اس دا سر قلم کردو تے اس نے وی اس دا سر تن توں جدا کردتا(۱)
اور ابن حجر، ”الاصابہ“ (ج ۳/ ص ۳۳٧) وچ ثابت بن قاسم توں نقل کردا اے کہ اس نے اپنی کتاب الدلائل وچ لکھیا اے :
” خالد دی نگاہ مالک دی بیوی اُتے پئی، اوہ اپنے وقت دی خوبصورت ترین عورت سی ، مالک نے اپنی بیوی توں کہیا: تسيں نے مینوں قتل کيتا(۲) اس دا مقصود ایہ سی وچ تیرے سبب جلد ہی قتل کيتا جاواں گا(۳)
اور اصابہ وچ زبیر بن بکار توں اس نے ابن شہاب توں نقل کيتا اے :
مالک بن نویرہ نوں جس وقت قتل کيتا گیا(۴) اسکے سرپر گنجان زلف سی ، خالد نے حکم دتا کہ مالک دے سر نوں دیگ دا پایہ قرار داں تاں ایسا ہی کيتا گیا تے اس توں پہلے کہ اگ انہاں دے بالاں توں گزر کر ان
____________________
۱۔ ایہ تریخ ابن شحنہ ص ۱٦٦ دا مل ج ٧ دے حاشیہ توں نقل کيتا گیا اے ۔
۲۔ الاصابہ ج ۳/ ۳۳٧۔
۳۔ان خالد رآی امرة مالک و کانت فائقه فی الجمال فقال مالک : بعد ذلک لامر ته قتلیتنی یعنی ساقتل من اجلک
۴۔ان مالک بن نویره کان کثیر شعر الراس فلما قتل امر خالد براسه فنصب اثفیة لقدر فنضج ما فیها پہلے انہاں یخلص النارالی شئون راسه ۔
۲۳۰ کی کھل تک پہنچے دیگ وچ موجود کھانا پک چکيا تھا(۱)
خالد نے مالک دی بیوی ام تمیم(منہال دی بیٹی)سے ايسے رات زنا کيتا ۔
ابو نمیر سعدی اس سلسلہ وچ کہندا اے :
الا قُلْ لحیّ اوطاوا بالسنابک
تطاول هذا اللّیل من بعد مالک
قضیٰ خالد بغیاً علیه دعرسه
و کان له فیها هوی پہلے ذلک
فامضی هواه خالد غیر عاطف
عناں الهویٰ عنها ولا متمالک
فاصبح ذا اهل و اصبح مالک
الی غیر اهل هالکاً فی الهوالک(۲)
ترجمہ :
خبردار ! اس گروہ توں کہدو جنہاں نے گھوڑے دوڑائے نيں ، مالک دے بعد ساڈی تاریک رات ختم ہونے والی نئيں اے ، خالد جو اس توں پہلے مالک دی بیوی اُتے فریفتہ ہوچکيا سی ، اس نے مالک نوں اس عورت دے لئی بزدلانہ طور اُتے قتل کيتا تے اپنے دل دی تمنا پوری دی تے اپنے سر کش نفس نوں لگام نہ لگیا سکیا جس صبح نوں مالک اپنی بیوی توں جدا ہوکے عدم دی طرف روانہ ہوئے ئے، خالد انہاں دی بیوی اُتے تصرف کرچکيا سی ۔
ابن حجر الاصابہ وچ کہندا اے :
جب خالد نے مالک نوں قتل کيتا تاں منہال دی نظر مالک دے بے سر بدن اُتے پئی تاں اپنی زنبیل سے
____________________
۱۔ طبری ،ج ۲/ ۵۰۳ ، الاصابہ ،ج ۳/ ۳۳٧ ، ابن اثیر ،جنگ بطاح ، ابن کثیر ،ج ٦ / ۳۲۱ ، ابی الفداء ،۱۵۸ و ابن ابی الحدید، ج ۱٧۔
۲۔ یعقوبی، ج۲/ ۱۱۰۔
۲۳۱ اک پیراہن کڈ کے مالک نوں اس توں کفن کيتا(۱)
یہ سی مالک دا خاتمہ، ہن دیکھنا چاہیدا کہ حکومت وقت نے اپنے اس سردار خالد دے نال اس عمل دی سز اکے طورپر کيتا برتاؤ کيتا ؟
تریخ یعقوبی وچ آیا اے :
ابوقتادہ نے اپنے آپ نوں ابو بکر کے پاس پہنچیا دتا تے تمام واقعہ دے بارے وچ رپورٹ پیش کيتی تے کہیا؛ خدا دی قسم ہن وچ خالد دے پرچم تلے اس دی کمانڈری وچ کِسے جگہ نئيں جاواں گا کیوں کہ اس نے مالک نوں مسلمان ہونے دے باوجود قتل کر ڈالیا اے ۔
تریخ طبری وچ ا بن ابی بکر توں نقل کيتا گیا اے :
من جملہ جنہاں لوکاں نے مالک دے مسلمان ہونے اُتے شہادت دی، قتادہ سی ، اس نے اپنے خدا توں عہد کيتا کہ اوہ خالد دی کمانڈ ری وچ کِسے محاذ جنگ اُتے شرکت نئيں کريں گا(۲)
اور تریخ یعقوبی وچ اے کہ ” عمر بن خطاب نے ابو بکر توں کہیا : اے رسول اللہ دے جانشین ! ایہ سچ اے کہ خالد نے اک مسلمان مرد نوں قتل کيتا اے تے ايسے دن اس دی بیوی توں ناجائز تعلقات قائم کيتے ابو بکر نے خالد نوں خط لکھیا تے اسنوں اپنے پاس بلايا ، خالد نے کہیا: اے جانشین رسول ! ميں نے مالک کوقتل کرنے وچ اپنی نظر وچ اک تاویل دی اے تے اس وچ صحیح راستہ اختیار کيتا لیکن خطا وی سرزد ہوگئی اے “
____________________
۱۔ اصابہ ۳/ ۴۸٧
۲۔فلحق ابو قتاده بابی بکر فاخبره الخبر و حلف انہاں لا یسیرتحت لواء خالد لانه قتل مالکا مسلماً ۔
۲۳۲ یعقوبی نے کہاہے :
” متمم بن نویرہ(۱) ( اس زمانہ دے شاعر سن )نے اپنے بھائی دی سوگ وچ بوہت سارے شعرکہے نيں تے نوحہ وی پڑھیا اے اوہ مدینہ وچ ابو بکر کے پاس گئے، فجر دی نما زکو ابو بکر دی امامت وچ پڑھی ، جاں ہی ابو بکرنماز توں فارغ ہوئے ،متمم اپنی جگہ توں اٹھے تے اپنی کمان توں ٹیک لگیا کر مندجہ ذیل اشعار پڑھے :
نعم القتیل اذ الریاح تناوحت
خلف البیوت قتلت یابن الازور
ادعوته بالله ثم غدرته
لو هو دعاک بذمة لم یغدر
ترجمہ
اے فرزند ازور ! جدوں نسیم صبح ساڈے گھر دے درو و دیوار اُتے چل رہی سی ، تسيں نے کِنے نیک مرد دا قتل کيتا ! خدا دے ناں اُتے اسنوں بلايا تے اسنوں امان دتا ، اس دے بعد مجرمانہ طورپر اسنوں قتل کر ڈالیا ، جدوں کہ جے مالک تسيں توں کوئی عہد کردا تاں اوہ اپنے عہدو وپیمان اُتے وفادار رہندا تے کسی قسم دی فریب کاری و حیلہ توں کم نئيں لیندا “
تریخ ابو الفداء وچ لکھیا گیا اے کہ جدوں ایہ خبر ابو بکر و عمر نوں پہنچی تاں عمر نے ابو بکر توں کہیا :
” مسلم الثبوت اے کہ خالد نے زنا کيتا اے ، اسنوں سنگسار کيتاجانا چاہیدا ! ابو بکر نے کہیا: وچ اسنوں سنگسار نئيں کراں گا کیونجے اس نے اپنے لئے اک فریضہ نوں تشخیص دتا اے اور
____________________
۱۔ اس دی کنیت ابو ادھم یا ابو نھیک یا ابر اہیم سی ، اوہ نویرہ دا بیٹا اے، اس دا نسب اسکے بھائی دے حالات وچ اساں بیان کيتا اے اس نے اپنے بھائی دے نال اسلام قبول کيتا سی ، اس نے اپنے بھائی مالک دے سوگ وچ اچھے مرثیہ کہے نيں الاصابہ ج ۲/ ۳۴۰ ، استیعا ج ۲/ ۴۸۸۔
۲۳۳ گویا فریضہ دی تشخیص وچ خطا ہوئی اے ؟!!
عمر نے کہیا : اوہ قاتل اے تے اس نے اک مسلمان نوں قتل کيتا اے اس دے خلاف قصاص دا حکم دینا چاہیدا ۔
ابو بکر نے کہیا : وچ اس کوہرگز قتل نئيں کراں گا ، جداں کہ ميں نے کہیا کہ اس توں اک فریضہ دی تشخیص وچ خطا ہوئی اے !
عمر نے کہیا: پس گھٹ توں گھٹ اسنوں معزول کرو!
ابوبکر نے کہیا: وچ ہرگز اس تلوار نوں دوبارہ نیام وچ نئيں رکھاں گا جسنوں اس نے اسلام دے لئی کھِچیا اے ۔
اور طبری دی روایت وچ نقل اے:
مالک نوں قتل کرنے وچ خالد دا عذر ایہ سی کہ جدوں مالک میرے پاس آئے ، تاں انھاں نے گفتگوکے دوران کہیا: وچ گماں نئيں کردا ہاں کہ آپ دے حاکم نے ایساویساکہنے دے علاوہ کچھ تے کہیا ہوئے گا !
خالد نے کہیا : مگر تسيں اسنوں اپنا حاکم نئيں جاندے ہوئے کہ کہندے ہوئے تمہاراحاکم ؟ پھرمالک نوں اگے کھچ کر اس دا سر تن توں جدا کيتا تے اس دے دوستاں دا سر وی قلم کردتا ۔
جب مالک تے اس دے دوستاں دے قتل دی خبر عمرکو پہنچی تاں انھاں نے ابو بکر توں کافی گفتگو دی تے کہیا:
____________________
۱۔ما اخال صاحبکم الا وقد کان یقول کذ ا و کذا ۔
۲۳۴ اس دشمن خدا نے اک مسلمان اُتے متجاوزانہ دست درازی کرکے اسنوں قتل کر ڈالیا اے تے اس دے فورا ًبعد حیوان دی طرح اس دی بیوی دی عصمت دری دی اے (۱)
خالد سفر توں پرت کر مسجد وچ چلا گیا ، اک چغہ زیب تن کیہ ہویا سی جس اُتے لوہے دا زنگ لگیا ہويا سی تے اک عمامہ سر اُتے باندھے ہويا سی کہ اس اُتے اسلامی لشکر دی علامت دے طور اُتے چند تیر نسب کيتے ہوئے سن جدوں مسجد وچ داخل ہويا توعمرغضبناک ہوکے اپنی جگہ توں اٹھے تے تیراں نوں اس دے عمامہ توں کھچ کر انھاں ٹکڑے ٹکڑے کرکے سُٹ دتا تے اس دے بعد خالد دی سرزنش کردے ہوئے بولے : تسيں نے ایہ مکاری تے ریا کاری توں اک مسلمان نوں قتل کر ڈالیا اے تے ايسے اُتے اکتفا نئيں کيتی بلکہ اک حیوان دی طرح اس دی بیوی اُتے جھپٹ پئے ، خدا دی قسم وچ تینوں سنگسار کراں گا تے تسيں اس سز اکے مستحق ہوئے !
خالد خاموش بیٹھیا سی ، کیونجے اوہ گمان کردا سی کہ عمرکی طرح ابو بکر وی اسنوں مجرم جاندے ہون گے اس نے عمر نوں کوئی جواب نئيں دتا بلکہ ابو بکرکے پاس جاکے اپنی رپورٹ پیش کيتی تے اپنے کيتے ہوئے اُتے عذرخواہی دی ، ابو بکر نے خلاف توقع اس دے عذر نوں قبول کرلیا، راوی کہندا اے : جاں ہی خالد نے ابو بکرکی رضامندی حاصل کيتی اوہ اوتھے توں رخصت ہوئے کے مسجد دی طر ف چلا گیا عمر حالے تک مسجد وچ بیٹھے سن خالد توں خطاب کردے ہوئے گرج کر بولے:
خبردار اے ام شملہ دے بیٹے ! اس وقت جے مینوں کچھ کہنا چاہندے ہوئے تاں اگے ودھ کرکہو عمر نے
____________________
۱۔عدو الله ، عدا علی امرء مسلم فقتله ، ثم زنا علی امراته ۔
۲۳۵ اپنی فراست توں جان لیاکہ ابو بکر خالد توں راضی ہوگئے نيں اس لئی خالد توں کچھ کہے بغیر اپنے گھر دی طرف روانہ ہوگئے!!
یہ تھاصحیح تے معتبر روایتاں وچ خالد او رمالک بن نویرہ دی داستان دا خلاصہ ، جسنوں تمام مؤرخین نے ايسے طرح نقل کيتا اے ۔ لیکن سیف دی روایتاں وچ ایہ داستان دوسری طرح وچ نقل ہوئی اے کہ جسنوں آنے والی فصل وچ ملاحظہ فرماواں گے ۔
۲۳٦ سیف دی روایت وچ مالک بن نویرہ دا ارتداد
فان اقرّوا بالزکاة فاقبلوا منهم وان ابو فلا شیء الا الغارة
اگر انہاں نے زکات ادا کيتی توا ن دا قصور معاف کيتا جائے گا تے جے اس توں پرہیز کرن گے تاں انہاں دی سزا بربادی تے غارت گری دے سوا کچھ نئيں اے
سیف دی روایت دے مطابق ، ابو بکر کافرمان
۲۳٧ سیف دی روایتاں
قارئین کرام نے مالک بن نویرہ دی داستان دے بارے وچ مؤرخین دی روایتاں دا گذشتہ فصل وچ مطالعہ کيتا ، ہن اسيں اس فصل وچ سیف دی روایتاں نوں نقل کردے نيں تاکہ بعد والی فصل وچ روایتاں دے انہاں دو مجموعہ دا آپس وچ موازنہ کرن ۔
سیف ، مالک بن نویرہ دی داستان نوں ست روایتاں وچ تشریح کردا اے تے انھاں مرتد دسدا اے ،مالک بن نویر ہ دی داستان تے انہاں دے ارتداد دے بارے وچ سیف دی ست روایتاں حسب ذیل نيں :
۱ ۔ طبری ، جس جگہ بنی تمیم و سجاح دی روایت نقل کردے نيں(۱) اوتھے اُتے کہندے نيں :
پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے گماشتے تے مامورین، قبیلہ بنی تمیم وچ زکات جمع کرنے وچ مشغول سن، پیغمبر اسلام دی رحلت دے بعد زکات وصول کرنے والے مامورین وچ شدید اختلاف ہوگیا تے اوہ دو دھڑاں وچ تقسیم ہوگئے، انہاں وچوں کچھ لوکاں نے وصول کيتی گئی زکات نوں ابو بکر کے حوالہ کيتاور چند ہور افراد اسنوں ابو بکر کے حوالے کرنے دے سلسلے وچ شک وچ پڑگئے تے انہاں نے زکات ادا کرنے توں پرہیز کيتا توں کہ انہاں دی تکلیف واضح ہوجائے ، مالک بن نویرہ وی انہاں لوکاں وچوں سن جو ابو بکر نوں زکات ادا کرنے دے سلسلے وچ شک وچ پئے ہوئے سن ، اس لئی اوہ زکات نوں ابو بکرکے ہتھ دینے توں پرہیز کردے سن توں کہ ایہ دیکھ لےں کہ مسئلہ کتھے تک پہنچدا اے ، ايسے دوران جدوں سرزمین بنی تمیم وچ ایہ اختلاف تے دو گانگی پیدا ہوئی سی تے اوتھے دے باشندے اس اختلاف وچ سرگرم سن تاں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے بعد پیغمبر ی دا دعویٰ کرنے والا سجاح نامی شخص اچانک پیدا ہويا توں کہ ابو بکر اُتے حملہ کرکے اس نال جنگ کرے۔
سجاح نے مالک بن نویرہ نوں اک خط لکھیا ، مالک نے وی اس دی تجویز مان لی تے وکیع تے سجاح نے مل کے اک سہ رکنی انجمن تشکیل دتی ، اس انجمن وچ انہاں لوکاں نے آپس وچ اک دوسرے اُتے حملہ نہ کرنے ، اتحاد و یکجہتی قائم کرنے تے دوسرےآں توں مل کے جنگ کرنے دا عہد و پیمان بنھیا ۔
۲ ۔ اہل بحرین دے ارتداد تے علاء حضرمی دے انہاں دی طرف بھیجنے دی داستان دے ذیل وچ کہندے نيں :
____________________
۱۔ تریخ طبری ۲/ ۴۹۵۔
۲۳۸ جب علاء بن حضرمی انہاں دی طرف روانہ ہويا تاں یمامہ دا مقابلہ ہويا جس دے نتیجہ وچ انہاں دے درمیان اختلاف پیدا ہوگیا تے آپس وچ جنگ تے مساوات دی ٹھان لی کچھ لوک علاء توں ملحق ہوگئے راوی دے بقول کہ مالک تے اس دے ساتھی بطاح نامی جگہ اُتے سن اوہ اسيں نال جنگ اورمقابلہ کر رہے سن تے اسيں انہاں توں نبرد آزما ہوئے(۱)
۳ ۔ تے ہور اس داستان دے بارے وچ کہندا اے :
جب سجاح جزیزہ واپس لُٹیا ، مالک بن نویرہ پشیمان ہوچکے سن تے اپنے کرتوت توں باخبر امور وچ حیران و پریشان سن ، لیکن وکیع و سماعہ ، جنہاں نے زکات ادا کرنے توں پرہیز کيتا سی ، سیاہ کارنامےآں نوں باقی رکھدے ہوئے نہایت اطمینان دے نال خالد دے استقبال دے لئی دوڑے تے اسنوں زکات ادا کيتی ۔
اس دے بعد بنی حنظلہ دی سرزمین اُتے مالک بن نویرہ تے بطاح وچ اس دے اردگرد جمع ہوئے لوکاں دے علاوہ کوئی ناخوشگوار چیز باقی نئيں رہی سی اوہ بدستور پریشان سن بعض اوقات نیک رفتار تے کدی بد کردار بن جاندا سی ۔
۴ ۔ اس دے بعد ایويں روایت کردا اے :
” خالد قبیلہ اسد تے عطفان دے علاقےآں نوں مرتداں توں پاک کرنے دے بعد بطاح دی طرف روانہ ہويا جتھے اُتے مالک بن نویرہ اپنے کم وچ مشکوک سن، انصار خالد دے بطاح دی طرف روانہ ہونے دے بارے وچ تشویش وچ پئے لہذا اس دا نال دینے توں پرہیز کيتا تے کہیا کہ :
____________________
۱و کان مالک فی البطاح و معه جنوده یساجلنا و نساجله ۔
۲۳۹ خلیفہ نے سانوں حکم دتا اے کہ جے سانوں بزاخہ کہ دی جنگ توں فراغت حاصل ہوجائے تاں اسيں اس وقت تک اوتھے اُتے رکے رہیاں جدوں تک کہ خلیفہ دا خط نہ ملے خالد نے کہیا : کمانڈر وچ ہاں تے مینوں حکم دیندے ہوئے ہن جدوں کہ مالک بن نویرہ ساڈے مقابلے وچ اے وچ اس دی طرف روانہ ہونے دا ارادہ رکھدا ہاں تے تسيں وچوں کسی اک نوں اپنے نال آنے اُتے مجبور نئيں کراں گا ، اِنّا کہہ کے روانہ ہويا خالد دے روانہ ہونے دے بعدانصار پشیمان ہوئے تے اسکے پِچھے روانہ ہوئے تے اس توں جا ملے اس دے بعد خالد بطاح پہنچیا تے اوتھے اُتے کسی نوں نئيں پایا ۔
ایتھے تک جو کچھ بیان ہويا اے اوہ سیف دی چار روایتاں دا خلاصہ سی تے ہن مالک دی داستان دے ضمن وچ باقی داستان ملاحظہ ہوئے۔
۵ ۔ طبری سیف دی اک دوسری روایت دے مطابق ایويں کہندا اے :
” خالد بن ولید جدوں بطاح پہنچیا تاں اس نے اوتھے اُتے کسی نوں نئيں پایا تے دیکھیا کہ مالک نے اپنے کم وچ تردیدکی وجہ توں اپنے قبیلہ والےآں نوں متفرق ہونے دا حکم دے چکے نيں تے انہاں نوں اک جگہ جمع ہونے دے بارے وچ سختی توں منع کرچکے نيں تے انہاں توں کہہ رہے نيں : اے بنی یربوع دے افراد ! تسيں لوک جاندے ہوئے کہ جدوں بزرگ تے سپہ سالار سانوں دین دی دعوت دیندے سن ،تو اسيں انہاں دے حکم دی نافرمانی کرنے دے علاوہ، انہاں دے خلاف پروپگنڈا کردے سن توں کہ دوسرے جلدی انہاں دی تبلیغ توں متاثر نہ ہاں ، لیکن اس مقابلہ وچ اساں شکست کھادی، اے وچ آپ لوکاں توں کہنا چاہندا ہاں کہ خلافت دے بارے وچ میرے مطالعہ دا نتیجہ ایہ اے کہ ، خلافت دا کم لوکاں دی تدبیر دے بغیر اگے ودھیا اے ، اس بنا اُتے ایسانہ ہوئے کہ تسيں انہاں لوکاں نوں کہ جنکو زمانے نے انہاں دی مراداں تک پہونچادتا اے، انہاں نال دشمنی کرو، اپنے گھراں نوں واپس چلے جاؤ تے چون و چرا کيتے بغیر اس کم وچ مداخلت نہ کرو، اس تقریر دے بعد لوک متفرق ہوگئے تے مالک وی اپنے گھر دی طرف روانہ ہوگئے ۔
۲۴۰ ابو قتادہ برہم ہوکے غضب دی حالت وچ روانہ ہوکے ابو بکر کے پاس آئے ، لیکن ابو بکر ابو قتادہ اُتے غضبناک ہوئے فیر عمر واسطہ بنے ، لیکن ابو بکر اس توں راضی نہ ہوئے مگر ایہ کہ اوہ دوبارہ پرت دے خالد دے پاس جائے، لہذاواپس چلے گئے تے خالد دے نال مدینہ آگئے ۔ خالد نے ام تمیم بنت منہال (مالک دی بیوی) نال شادی کرلئی ، لیکن عدہ تمام ہونے تک اس توں ہمبستری نئيں کيتی(۱)
عمر نے ابو بکر توں کہیا کہ خالد دی تلوار وچ سر کشی و طغیانی اے بالفرض جے ہرجگہ ایسا نہ ہوئے ،لیکن مالک دے بارے وچ تاں ایساہی اے لہذا اس توں مالک دا قصاص لیناچاہیدا اس سلسلہ وچ عمر اصرار کررہے سن لیکن ابو بکرنے اپنے کارندےآں تے مامورین وچوں کسی توں وی قصاص نئيں لیا ،اور انہاں توں کہیا؛ چھڈو عمر ! خالد اپنی نظر وچ اک تاویل کرنے وچ خطا کر گیا اے اس دے بارے وچ اپنی بولی کنٹرول وچ رکھو نیزاس موضوع اُتے اس دے بعد گل مت کرناابو بکر نے مالک دا خون بہا ادا کردتا تے خالد دے ناں اک خط لکھیا ، اسنوں اپنے پا س بلايا ، اس نے ابو بکر کے حضور وچ آکے تمام واقعہ بیان کيتا ابو بکرنے خالد دے عذر نوں منظور کيتا تے عرباں دی نظر وچ معیوب سمجھی جانے والی شادی دے سلسلے وچ اس دی سرزنش دی !
٦ ۔ سیف اک ہور حدیث وچ کہندا اے :
” خالد دے بعض سپاہیاں نے شہادت دتی کہ اساں اذان و اقامت کہہ کے نماز پڑھی اے مالک نے وی ایساہی کيتا لیکن کچھ ہور سپاہیاں نے شہادت دتی کہ ایسا نئيں ہويا اے لہذا اسنوں قتل کردتا گیا “
____________________
۱۔ جنگ وچ ازدواج کرنا عرباں دے لئی چنگا نئيں سی بلکہ قابل ملامت تے سرزنش دا مقام ہُندا سی ۔
۲۴۱ ٧ ۔ سیف نے اپنی آخری روایت وچ ایويں کہیا اے ” مالک دے سر اُتے گھنے بال سن جدوں سپاہیاں نے مقتولین دے سراں نوں دیگ دے پایہ دے طور اُتے استعمال کيتا تاں مالک دے سر دے علاوہ کوئی سر ایسانہ بچا کہ اس دی کھل تک اگ نہ پہنچی ہوئے دیگ وچ موجود کھانا پک کر کھانے دے لئی آمادہ ہوچکيا سی لیکن مالک دا سر گھنے بال دی وجہ توں حالے تک جلا نئيں سی ۔
متمم نے اس دے بارے وچ کچھ اشعار کہے نيں ، انہاں وچ مالک دے دھنسے ہوئے پیٹ دی تعریفیںکیتیاں نيں ، جو جنگی سورماواں دے افتخارات وچ شمار ہُندا سی، عمر نے اس توں پہلے دیکھیا سی کہ مالک کس طرح پیغمبر اسلام دے حضورماں حاضر ہوئے سن لہذا نھاں نے کہیا؛ مگر ایسا ہی سی اے متمم ! اس نے جواب وچ کہیا؛ میری نظر وچ ایسا ہی سی ۔
جو کچھ اساں سیف دی روایتاں وچ پایا ، اس دا ایہ اک خلاصہ سی ،انشاء اللہ آئندہ فصل وچ متن تے سند دے لحاظ توں تحقیق کرن گے۔
۲۴۲ مالک دی داستان دے بارے وچ سیف دی روایتاں دی چھان بین
و بکل ذلک اثبت ارتداد مالک بن نویره
سیف من گڑھت روایتاں توں مالک دے ارتداد نوں ثابت کرنے دی کوشش کردا اے
مؤلف
انا علی الاسلام لا غیّرت ولا بدّلت
ماں اپنے اسلام اُتے ثابت و پائیدار ہاں نہ ميں نے دین وچ تغیر پیدا کيتا اے تے نہ تبدیلی دی اے۔
مالک بن نویرہ
۲۴۳ گزشتہ فصلاں دا ربط
اساں گزشتہ دو فصلاں وچ مالک بن نویرہ دی داستان دے بارے وچ سیف دی روایتاں تے ہور مؤرخین دی روایتاں درجکیتیاں نيں ، ہن اسيں اس فصل وچ اس جگہ اُتے سیف دی روایتاں نوں ہور مؤرخین دی روایتاں توں تطبیق تے موازنہ کرکے تحقیق کرن گے فیر متن تے سند دے لحاظ توں انہاں دی جانچ پڑتال کرن گے ۔
جب اسيں سیف دی رواتیاں دی اسناد دی تحقیق کردے نيں تے انہاں دے متن نوں دوسرےآں دی روایتاں توں ملاندے تے موازنہ کردے نيں تاں اس نتیجہ پرپہنچدے نيں کہ سیف دی روایتاں متن تے سند دے لحاظ توں بے بنیاد تے ناقابل اعتبار نيں ، ایتھے اُتے اسيں پہلے سیف دی روایتاں دی سند دی چھان بین کرن گے تے فیر انہاں دے متن پربحث کرن گے ۔
سند دے لحاظ توں سیف دی روایتاں دی قدر وقیمت
سیف نے روایت نمبر ۱ ،( ۲ و ۳ نوں صعب بن عطیہ توں نقل کيتا اے تے کہندا اے : صعب نے وی اپنے باپ عطیہ بن بلا ل توں روایت کيتی اے تے اپنی پنجويں تے ستويں روایت نوں عثمان بن سوید بن مثعبہ توں نقل کيتا اے ۔
عطیہ اورصعب ---باپ، بیٹے --- تے عثمان بن سوید دی آشنائی کےلئے اساں علم حدیث تے سند شناس دانشوراں دی رجال دیاں کتاباں دی طرف رجوع کيتا تاں سانوں عطیہ و صعب دے بارے وچ کدرے کوئی اثر نہ ملیا لیکن، عثمان بن سوید ، اگرچہ تریخ وچ سوید بن مثعبہ یا سوید بن شعبہ دا ناں ملدا اے لیکن اس دے لئی عثمان نامی کوئی فرزند ذکر نئيں ہويا اے اہل فن دی نظر وچ واضح تے مسلم قاعدے دے مطابق انہاں راویاں نوں سیف دے ذہن دی تخلیق جاننا چاہیدا تے اس مطلب کيتی وضاحت دے سلسلے وچ اسيں کہندے نيں :
سیف نے بوہت سارے لوکاں دے لئی بیٹے جعل کيتے نيں چنانچہ حواب دے کتےآں دی داستان وچ ام قرفہ دے لئی ”ام زمل“ نامی اک بیٹی تخلیق کيتی اے تے ہرمزان دے لئی قماذبان نامی اک بیٹا جعل کيتا اے چانچہ ایہ بحث آئے گی ، ” جعلی اصحاب “ دی بحث وچ اسيں دیکھو گے کہ اک سو پنجاہ توں ودھ راوی و اصحاب اس دی دے ذہنی تخلیق کانتیجہ نيں جنہاں دا حقیقت وچ کوئی وجود ہی نئيں اے تے انہاں دا کسی کتاب وچ ناں و نشان تک نئيں ملدا ، لہذ اہم ناچارہیاں کہ عثمان بن سوید نوں وی سیف دے ذہن دی تخلیق سمجھاں ۔
۲۴۴ راویاں دے طبقات
ایتھے اُتے ممکن اے سوال کيتا جائے کہ : کس وجہ توں سیف نے جنہاں راویاں توں روایتاں نقل کيتی اے انہاں کانام و نشان کتاباں وچ نئيں ملدا تے اوہ سیف دے خیالات دی تخلیق نيں ؟
اس سوال دے جواب نوں واضح کرنے دے لئی اسيں کہندے نيں :
علم حدیث دے علماء نے حدیث دے راویاں دی طبقہ بندی دی اے:
طبقہ اول وچ : و ہ لوک نيں جو رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے ہمعصر سن تے بلا واسطہ آپ توں روایت نقل کردے نيں اس گروہ نوں اصحاب یا صحابہ کہندے نيں ۔
طبقہ دوم : اوہ لوک نيں جنہاں نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نوں درک نئيں کيتا اے لیکن آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب نال ملاقات کيتی اے تے انہاں توں روایت کردے نيں انھاں تابعین کہندے نيں تے تابعین وچوں جنہاں نے دس اصحاب یا دس توں زیادہ اصحاب توں روایت کيتی ہوئے انھاں ” بزرگان تابعین “ کہندے نيں :
تیسرا طبقہ : ایہ تابعین دے اوہ افراد نيں جنہاں نے بعض اصحاب توں حدیث روایت کيتی ہوئے تے اس گروہ دا زمانہ ولیداموی دی خلافت دے اختتام ۱۲٦ ئھ اُتے ختم ہُندا اے ۔
چوتھا طبقہ : ایہ تابعین دا آخری گروہ تے انہاں دے ہمعصر راوی نيں او راس طبقہ نے غالباً طبقہ اول دے تابعین توں روایت کيتی اے تے انہاں وچوں بعض نے وی بعض اصحاب نوں درک کيتا اے اس طبقہ دا زمانہ، بنی امیہ دی خلافت دے اختتام ۱۳۲ ھء اُتے ختم ہُندا اے ۔
۲۴۵ پنجواں طبقہ :یہ اوہ راوی نيں جو طبقہ چہارم دے بعد سن تے انہاں دا زمانہ منصور عباسی دی خلافت دے اختتام تک سی ۔
چھٹا طبقہ : ایہ اوہ راوی نيں جنہاں دا زمانہ مامون دی خلافت دے اختتام تک ختم ہُندا اے (۱) تے ایہ طبقہ بندی چودہ طبقہ تک پہنچکی اے بعض علماء نے دوسرے طریقے توں طبقہ بندی دی اے جنہاں راویاں نے ہجرت دے پہلے دس برساں دے دوران وفات پائی اے انکو پہلے طبقہ توں جانیا جاندا اے اورجنہاں نے دوسرے دس سال وچ وفات پائی اے انھاں دوسرا طبقہ تے ايسے طریقہ توں طبقات دے سلسلہ نوں اگے ودھایا جاندا اے چونکہ دینی علم پہلی صدی ہجری دے اوائل وچ قرائت قرآن تے روایت حدیث تک منحصرتھا اوراس دے بعد صرف روایت حدیث اہم ترین دینی علم حساب ہُندا سی ، لہذا صحاب و تابعین تے انہاں دے بعد جنہاں نے حدیث روایت کيتی اے انھاں عالم کہیا جاتاہے جس توں روایت کيتی گئی
____________________
۱۔ تذکرہ حفاظ دے چار جلد ، طبع حیدر آباد نوں طرف رجوع کيتا جائے ۔
۲۴٦ ہے اسنوں شیخ کہیا جاندا اے ہر شیخ (جو روایت دا استاد سی) نوں معین کيتا گیا اے جس دے چند شاگرد سن تے ہر شاگرد نے راوی دی تعیین دی اے جنہاں نے چند شیوخ توں اخذ کيتا اے انہاں دے اساتید کون نيں ؟ فیر اس وقت کس طرح ہر اک دے تفصیلی حالات بیان کردے نيں کہ کس شہر وچ زندگی گزار رہے سن با تقویٰ تے پرہیزگار سن یا ایويں ہی ضعیف عقیدہ ،شیعہ سن یا سنی ، خارجی سن یاغالی مرجئی سن یا قدری ، معتزلی سن یااشعری ، خلق قرآن دے قائل سن یا اس دے قدیم ہونے دے ، حاکم وقت دے درباسنوں دور سن یا درباری سن ، قوی حافظہکے مالک سن یا ضعیف حافظہ والے ، سچ بولنے والے سی یا جھوٹھ بولنے والے ، آخر عمر تک اس دی عقل کم کردی سی یا آخری عمر وچ ضعیف العقل ہوگئے سن ، حدیث نقل کرنے وچ کِسے دوسرے دے نال شریک سن یا تنہا روایت کردے سن حتی راویاں دی جمع کيتی گئی حدیثاں دے نمبر تک وی معین کيتے گئے نيں ۔
بعض طبقات اپنے شاگرد دے ناں اُتے روایت نقل کرنے دی اجازت نامے جاری کردے سن تے شاگرد (راوی) نوں سر ٹیفکیٹ دیندے سن او خود انہاں روائی اجازاں نوں کو علماء نے دسیاں جلد کتاباں وچ ضبط کيتا اے تے اس دے علاوہ دسیاں کوائف حدیث دے راویاں دے بارے وچ لکھے گئے نيں علم حدیث دی اِنّی اہمیت سی کہ اسنوں دیکھنے دے لئی اک شہر توں دوسرے شہر وچ جاندے سن ، جداں کہ اج کل علم حاصل کرنے دے لئی اک ملک توں دوسرے ملک وچ سفر کردے نيں خراسان توں مدینہ ، یمن توں مصر تے ری توں بغداد جاندے سن ،ہور نیشابور ، کوفہ ، بصرہ ، بلخ تے سمرقند وغیر ہ جاندے سن ۔
راویاں دے حالات وچ تالیف کيتی گئی کتاباں چند حصےآں وچ تقسیم دی گئیاں نيں ، اکثر کتاباں وچ راویاں دے ناں او رمؤلف دا زمانہ الف ،با ء دی ترتیب توں لکھیا گیا اے تے انہاں دے حالات دی تشریح وی لکھی گئی اے جداں : ”تریخ کبیر “، ”وسیط بخاری“ صاحب صحیح بخاری، ”جرح و تعدیل “رازی ، رہتل بن مزی ، میزان الاعتدال ذہبی ، رہتل الرہتل ، لسان المیزان ، ابن حجر عسقلانی دی تقریب الرہتل ۔
۲۴٧ بعض کتاباں سال دی ترتیب توں لکھی گئیاں نيں ، یعنی ہر اک راوی دی زندگی دے حالات اس دی وفات دے سال وچ لکھے گئے نيں ، جداں :” التہذیب“ ابن حجر عسقلانی ، ”العبر“ تالیف ذہبی ، ”شذرات الذہب“ تالیف ابن عمار ،” الرفیات“ تالیف صلاح الدین صفری ،” تکملة الرفیات“ منذری ، تے بعض تریخ دیاں کتاباں توں وی راوی دے سال وفات وچ اس دے حالات دی تشریح لکھی اے ، جداں : ”ابن اثیر“ ،” ابن کثیر“ ، ذہبی نے ”اسلام دی تریخ کبیر“ وچ ، ابن سعد نے طبقات وچ ہر شہر دے راویاں دی طبقہ بندی دی اے ، جداں : مکہ ، مدینہ ، بصرہ ، کوفہ ، ری ، بغداد ، یمن تے شام دے راوی ، جنہاں علماء نے شہراں دے لئی مخصوص تریخ لکھی اے انہاں نے انہاں شہراں وچ رہنے والے راویاں یا انہاں شہراں توں گزرنے والے راویاں دے حالات نوں وی تفصیل توں بیان کيتا اے ، جداں : ابن عساکر دی ”تریخ دمشق“ ، خطیب بغدادی دی ”تریخ بغداد“ ، ابو نعیم اصفہانی دی ”تریخ اصفہان“ حموی نے معجم البلدان وچ شرح بلاد دے ضمن وچ ا ن شہراں توں منسوب راویاں نوں وی لکھیا اے ۔
بعض روات کسی شہر دی طرف منسوب ہوئے یا لقب توں مشہور سن ، جداں : اصفہان ،طبری ، عکلی ، عمری ،برجمی و بعض دانشوراں نے ایداں دے راویاں دے حالات زندگی اُتے کتاباں لکھایاں نيں ، جداں : سمعانی نے ”انساب“ وچ تے ابن اثیر نے” لباب الانساب“ وچ اس نسبت دا ذکر کيتا اے تے جو وی راوی اس نسبت توں مشہو سن اسنوں لکھیا اے، جدوں کدی راویاں دے ناں وچ کوئی غلطی ہوجاندی سی تاں اس غلطی نوں دور کرنے دے لئی کتاباں لکھی جاندی سی ، جداں : المختلف و المؤتلف تے المشتبہ و الاکمال ۔
خلاصہ ایہ کہ، جداں کہ اساں کہیا کہ علم حدیث ، اک اہم ترین علم او رمسلماناں دی دلچسپی دا علم سی ۔ اس سلسلے وچ تمام کوشش و تلاش کيتی گئی اے کہ سند شناسی دے لحاظ توں کوئی تاریک نقطہ باقی نہ رہے ۔ اس دے پیش نظر جے اساں دیکھیا کہ ، سیف نے اپنی روایتاں نوں اپنی دو کتاباں ” فتوح “ تے ” جمل“ماں جمع کيتا اے تے کسی سبب توں -- جسنوں اساں مناسب جگہ اُتے بیان کيتا اے --- انہاں دوکتاباں نوں اس نے بنی امیہ دے زمانے وچ لکھیا اے اس زمانے تک حدیث دے راوی گنے چنے سن تے اس دے علاوہ سند شناسی دی کسی کتاب وچ سیف دے راویاں دا ناں و نشان نئيں پایا جاندا اے ، خاص طور اُتے جو تجربہ اسيں سیف دے احادیث گڑھنے دے بارے وچ رکھدے ہی ، ساڈے لئے مسلم طور اُتے ثابت ہوئے گا کہ اوہ راوی صرف تے صرف سیف دے خیال دے پیداوار نيں تے کچھ نئيں ۔
۲۴۸ قابل ذکر نکتہ ایہ اے کہ اسيں سیف دی روایتاں دی سند دی پڑتال تے تحقیق وچ صرف اس زاویے دی طرف توجہ مبذول کراندے کہ اس حدیث دا فلان راوی وجود و خلقت دے بنیادی اصول دے تحت سیف دے خیال دی پیدائش اے تے ايسے زاویہ اُتے اکتفا کردے نيں ، لیکن دوسرے زاویئے جو حدیث شناسی دے فن دے لحاظ توں روایت کيتی سند دی بناوٹ وچ ساڈی نظر وچ قابل اعتراض نيں جداں : فلاں راوی دے بارے وچ روایت کيتی سند وچ باجود اس دے اس دا ناں تریخ وچ ذکر ہويا اے تے حقیقت وچ راویاں وچوں اک اے ، لیکن سیف دا اس توں روایت کرنا محل اشکال اے جداں اس داستان دی پنجويں روایت اسيں اس قسم دے اشکالات نوں نظر انداز کرن گے ۔
فی الجملہ چونکہ رجال دیاں کتاباں وچ عطیہ ، صعب او رعثمان بن سوید دا کدرے ناں و نشان نئيں ملدا ، اس لئی اسيں مجبور نيں کہ انہاں نوں سیف دے ذہن دی پیداوار شمار کرن ، تے ایہ کم علمائے حدیث دے راویاں دی نظر وچ غیر معمولی اہمیت دا حامل اے تے اسنوں ناقابل بخشش گناہ سمجھیا جاندا اے لیکن ایہ سیف دی نظر وچ ا یک انتہائی سہل و آسان کم اے جی ہاں ! اس سادگی تے آسانی دے نال کہندا اے کہ : صعب بن عطیہ نے اپنے باپ عطیہ بن بلال توں میرے لئے روایت کيتی اے ؟! تے انہاں چند جملےآں دے ذریعہ اس نے بیٹے ، باپ تے جد اُتے مشتمل اک گھرانے نوں خلق کيتا اے توں کہ اپنی روایتاں دے لئی سند جعل کرسکے ایہ سی سیف دی روایتاں دی سند تے ملاحظہ ہوئے انہاں دا متن تے صحیح روایتاں توں انہاں دا موازنہ :
۲۴۹ متن دے لحاظ توں سیف دی روایتاں دی قدر وقیمت
جب اسيں سیف دی روایتاں دے متن دا دوسرےآں دی روایتاں توں تطبیق اورموازنہ کردے نيں تاں اسيں اس نتیجہ اُتے پہنچدے نيں کہ سیف بن عمر نے انہاں روایتاں دے اک حصہ نوں مکمل طور اُتے جعل کيتا اے تے انہاں دے اک حصہ وچ اپنی مرضی دے مطابق تحریف کرکے انہاں وچ کچھ مطالب دا وادھا کردتا اے ، تاکہ اس طرح، خالد بن ولید اُتے کيتے گئے اعتراض اورتنقید دا دفاع کرسکے تے اس نظریہ دی حمایت دے لئی پہلے اہل بحرین بنی تمیم تے سجاح دی روایتاں نوں نقل کرنے دے ضمن وچ راہ ہموارکی ۔ اوراوتھے اُتے مالک دے شک و شبہہ دا ذکر کيتا اے تے اس دے مقابلے وچ ثابت قدم مسلماناں دے اک گروہ نوں جعل کيتا اے تے انہاں نوں مالک دے طرفداراں توں مجادلہ تے نبرد آزمائی کردے دکھایا اے تے ابو بکرکوثابت قدم مسلماناں پرحملہ دی غرض توں نبوت دے مدعی سجاح توں مالک دی موافقت جعل دی اے ، سجاح دی واپسی دے بعد مالک نوں حیران و پریشان دکھایا اے جدوں کہ مؤرخین وچوں کسی اک نے نئيں کہیا اے کہ مالک نے ضرار دے ہتھوں گرفتار ہونے دے وقت اپنے ارد گرد کچھ لوکاں نوں جمع کيتا سی تے اپنے نال اک فوج تیار کر رکھی سی ، جیساکہ سیف نے کہیا اے ، سیف اپنی رسوائی توں بچنے دے لئی چارہ جوئی دے طورپر اپنی چوتھی روایت وچ ا س زاویہ نوں اپنے خیال وچ اس وضاحت دے نال تصحیح کردا اے کہ مالک نے اپنے حامیاں نوں حکم دتا کہ متفرق ہوجاواں او رمالک دا ایہ کم اس لحاظ توں نئيں سی کہ اس نے اپنی کارکردگی توں پشیمان ہوکے توبہ کيتا ہوئے بلکہ اس خوف و دہشت دی وجہ توں سی جو اس اُتے طاری ہويا سی ۔
آخر کاران گلاں نے رفتہ رفتہ مالک دے ارتداد نوں ثابت کيتااس نے مالک دے ارتداد نوں نہ صرف انہاں روایتاں توں ثابت کيتا اے بلکہ دوسری روایتاں وچ وی جس وچ خالد دا کوئی ذکر ہی نئيں اے مالک دے ارتداد نوں ثابت کيتا اے تے ایہ کم اس غرض توں انجام دتا اے تاکہ کوئی اس امرکی طرف متوجہ نہ ہوجائے کہ مالک اُتے لگائی گئی تہمت در حقیقت خالد یا کسی تے دے دفاع وچ اے تے گر ایہ ثابت ہوجائے کہ مالک دا قاتل خالد اے تاں عام فیصلہ خالد دے حق وچ د یا جائے کہ اس نے ایداں دے شک کرنے والے مرتد شخص نوں قتل کيتا اے ۔
۲۵۰ اس دے بعد اس نے خالد دی سپاہ وچ موجود انصار تے خالد دے درمیان فرضی اختلافات درست کيتے نيں تاکہ خالد دا گناہ ابو بکر دی گردن اُتے نہ پئے تے تریخ پڑھنے والا خالد دے اس عمل نوں ابو بکر توں نسبت نہ دے، سیف دی گڑھی ہوئی روایت وچ انصار نے ابو بکر دا دفاع کردے ہوئے کہیا اے کہ ابو بکر نے ایسا کوئی حکم نئيں دتا اے ، تے خالد اُتے ایہ الزام نہ لگیا سکے کہ اوہ اس جرم کر مرتکب ہويا اے چونکہ خالد نے واضح کيتا اے کہ اسنوں پے در پے فرمان ملدے سن توں کہ تنقید و اعتراض صدا بصحرا ہوجائے ۔
فیر راہ ہموار کرنے دے بعد سیف کہندا اے : خالد نے اپنے سپاہیاں نوں اسلام دی تبلیغ کرنے دے لئی مختلف علاقےآں وچ بھیجیا تے حکم دتا کہ جو وی انہاں دی دعوت نوں قبول نہ کرے ، اسنوں گرفتار کرن ، ابو بکر توں نقل کيتی گئی اک سفارش دے تحت اس توں کدرے زیادہ تے سخت تر سزا دا قائل ہوئے اہے ہور کہندا اے کہ مالک دے سپاہیاں نوں دھوکہ دے کے خالد دے پاس لیایا گیا جدوں کہ اوہ خود وی مالک دے باب وچ اختلاف رکھدے سن اس دے بعد خالد حکم دیندا اے کہ مالک تے اس دے ساتھیاں نوں جاڑے دی سرد رات وچ جیل وچ ڈالداں تے انھاں گرم رکھنے دا انتظام کرن ، فوجیاں نے اس گمان توں کہ خالد کنایہ وچ گل کردا اے زندانیاں نوں قتل کرنے دا حکم دتا اے ، انہاں سب نوں قتل کر ڈالیا جدوں چیخ و پکار تے گریہ و زاری دی آوازاں خالد دے کانو تک پہنچیاں تاں اوہ باہر آیا لیکن دیکھیا کہ کم تمام ہوچکيا اے تے فوجی ،قیدیاں دا قتل عام کرکے فارغ ہوچکے نيں فیر اس دے بعد کہندا اے : خالد نے عدہ تمام ہونے دے بعد مالک دی بیوی توں ہمبستری دی ، تنہا اعتراض جو خالد دے لئی باقی رہندا اے اوہ ایہ اے کہ اس نے جنگ کيتی حالت وچ شادی کيتی اے جو عرباں وچ قبیح فعل شمار ہُندا اے ، ايسے طرح اس نے ابو قتادہ خالد تے عمر دے درمیان گزرے واقعات نوں تحریف دے نال پیش کيتا اے۔
۲۵۱ جی ہاں ! اس دے خیال وچ مالک نوں غلطی توں قتل کيتا گیا اے تے اس دا سبب ایہ سی کہ خالد دے سپاہیاں نے خیال کيتا سی کہ خالد نے انہاں دے نال کنایہ وچ گل کيتی اے ، اسيں تویہ نہ سمجھ سکے کہ اس خیال دا سرچشمہ کيتا سی ؟ باوجودیکہ خود خالد قبیلہ قریش تے بنی مخزوم نال تعلق رکھدا سی تے ضرار بن ازور (قاتل) قبیلہ بنی اسد و بنی ثعلبہ توں سی ، بالفرض جے ایہ قتل غلطی دے سبب وی انجام پایا سی ، تاں مقتولین دے قلم کيتے گئے سراں نوں کیوں کھاناپکانے والی دیگاں دے پایہ دے طور اُتے استعمال کيتا گیا ؟ ایہ تے اس دے علاوہ ہور نکات(جنہاں دی طرف اسيں پہلے اشارہ کرچکے نيں اے ) ایداں دے مطالب نيں جنہاں نوں صرف سیف نے نقل کيتا اے تے ا سکے علاوہ کسی تے نے نقل نئيں کيتا اے ، لیکن کيتاکیا جائے کہ طبری جداں مؤرخ پیدا ہُندے نيں تے اس دی گلاں نوں اپنی تریخ وچ درج کردیندے نيں تے دوسرے وی مانند ابن اثیر ، ابن کثیر،میر خوان جداں لوک اپنی تریخ دیاں کتاباں وچ طبری توں نقل کردے نيں ا ور ايسے طرح ابن حجر وی اپنی کتاب الاصابہ وچ ا نھاں درج کردے نيں ، نتیجہ دے طور اُتے سیف دی گڑھی ہوئی روایتاں ابن حجر وی اپنی کتاب الاصابہ وچ انھاں درج کردا اے نتیجہ دے طور اُتے سیف دی گڑھی ہوئی روایتاں اسلام دی تریخ تے رجال دیاں کتاباں وچ شائع ہوجاندیاں نيں تے حقیقت واقعہ آئندہ نسلاں توں پوشیدہ رہ جاتاہے مگر ایہ کہ کوئی (سیف دے علاوہ) دوسرےآں دی لکھی گئی تریخ او ر تشریح دا سنجیدہ گی توں مطالعہ کرکے چھان بین کرے توں کہ اس اُتے حقیقت امر واضح تے روشن ہوجائے تے جان لے کہ سیف دے کہنے دے علاوہ ہور مصادر نے وی (جداں کہ اس توں پہلے کہیا گیا)خالد دا مالک دے قتل دا حکم دینا نقل کيتا اے ، جداں : فتوح البلدان بلاذری(۱) ، تریخ ابن عساکر(۲) تریخ الخمیس ج ۲/ ص ۳۳۳ ، نہایة ابن اثیر ج ۳/ ۲۵٧ ، صواعق المحرقہ ص ۲۱ ، تاج العروس زبیدی ج ۸/ ص ٧۵ وغیرہ ،
یہ سی ” ردہ “ دیاں جنگاں وچوں اک جنگ کيتی داستان و علی ھذہ فقس ما سواھا تے ايسے اُتے باقی نوں قیاس کیجئے۔
____________________
۱۔ صفحہ ۱۰۵ ۔
۲۔ ج ۵/ ۱۰۵ ، ۱۱۲۔
۲۵۲ علاء حضرمی دی داستان تے بحرین دے لوکاں دا ارتداد
واقتتلو ا قتالا شدیداً فما ترکوا بها مخبراً
” علاء دے سپاہیاں نے دارین دے لوکاں توں ایسی جنگ کيتی تے انہاں اُتے تلوار چلائی کہ حتی انہاں وچوں اک شخص وی زندہ نئيں بچا “
سیف
علاء حضرمی ، عبدالله بن عماد بن اکبر بن ربیعہ بن مالک بن عویف حضرمی دا بیٹا اے اس دا باپ مکہ دا باشندہ تھاا ور حرب بن امیہ دا اسيں پیمان سی، علاء نوں رسول خدا نے بحرین دا گورنر مقرر رفرمایا سی ، پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد ابو بکر نے وی اسنوں ايسے عہدہ اُتے برقرار رکھیا تے عمرکے زمانے وچ وی ايسے عہدہ اُتے برقرار سی ایتھے تک کہ ۱۴ ھء یا ۲۱ ھء وچ اس دنیا توں چلا گیا(۱)
سیف دی روایتاں وچ علاء دی داستان
طبری نے سیف توں تے اس نے منجاب بن راشد(۲) توں نقل کيتا کہ ابو بکر نے علاء حضرمی نوں حکم
____________________
۱۔ الاستیعاب ج ۳/ ص ۱۴٦ ۱۴۸۰ ، الاصابہ ۴۹۱۔
۲۔ اغلب گمان ایہ اے کہ منجاب بن راشد سیف دی خیالی پیداوار اے اسيں مناسب جگہ اُتے کدرے گے کہ سیف نے اس قسم دے اصحاب بہت جعل کيتے نيں ۔
۲۵۳ دتا کہ بحرین دے مرتدلوکاں نال جنگ کرن ایتھے تک کہندا اے :
” سانوں دہنا(۱) دے راستہ توں روانہ کيتا، جاں ہی اسيں اس بیابان دے وچکار پہنچ گئے تے خداوند عالم نے اپنی آیات وچوں اک آیت نوں سانوں دکھانا چاہیا ، علاء مرکب توں تھلے اُتریا اورلوکاں نوں وی حکم دیاکہ اپنے اپنے مرکباں توں تھلے اتراں ، جدوں اسيں سب نے اوتھے اُتے پڑاؤ ڈالیا تاں ساڈے اونٹھاں نے اندھیری رات وچ اچانک فرارکیا تے ساڈا پورا مال و منال اس ریگستاں وچ ایداں دے نابود ہويا کہ پڑاؤ ڈالدے وقت نہ ساڈے اونٹھ کدرے سن تے نہ زاد راہ دا ناں و نشان موجود سی ، کیوں کہ ساڈے اونٹھ سب کچھ لے کے ریگستان وچ غائب ہوچکے سن اساں کسی مصیبت زدہ گروہ نوں اس حالت وچ نئيں دیکھیا سی جو اس رات اسيں پرگزری ، اسيں اس حد تک مصیبت وچ گرفتارہوئے سن کہ اپنی زندگی توں وی مایوس ہوچکے سن تے اسيں وچوں ہر اک ، اک دوسرے نوں وصیت کردا سی ، ايسے اثناء وچ علاء دے منادی نے آواز بلند کرکے سپاہیاں نوں اک جگہ جمع ہونے دا اعلان کیہ اسيں سب علاء دے اردگرد جمع ہوئے ، اس نے اسيں توں مخاطب ہوکے کہیا ؛ تسيں لوکاں وچ ایہ کیہ حالت پیداہوئی اے ؟
لوکاں نے جواب وچ کہیا : کیہ ایہ ملامت دا موقع اے ؟ جے اسيں اس موجودہ صور ت حا ل وچ ر ات گزاراں گے تاں کل سورج روشن ہونے توں پہلے ہی ساڈا ناں و نشان باقی نئيں رہے گا ۔
علاء نے کہیا: اے لوگو ! نہ ڈرو کیہ تسيں مسلمان نئيں ہو، ؟ کیہ تسيں خدا دی راہ وچ قدم نئيں اٹھا رہے ہوئے !
____________________
۱۔ دہنا بنی تمیم دے قبیلہ دی زمیناں وچوں اے جس وچ ر یت دے ست پہاڑ تشکیل پائے نيں ،معجم البلدان ج۴/ ۱۱۵
۲۵۴ کیہ تسيں خدا دے یاور نئيں ہوئے ؟
انہاں نے کہیا کیوں نئيں !
اس نے کہیا: پھرماں توانوں نوید دے رہیا ہاں ، خدا دی قسم کھاندا ہوئے ں کہ خداوند عالم ہرگز تواڈے ورگی حیثیت دے مالک فرد نوں ذلیل و خوار نئيں کريں گا جدوں صبح نمودار ہوئی منادی نے نماز دے لئی اعلان کيتا تے علاء نے نماز ساڈے نال پڑھی اسيں وچوں بعض نے تیمم کرکے نماز پڑھی تے بعض ہور ابتدائے شب ہی توں با وضو سن علاء نے جدوں نماز توں فراغت حاصل کيتی تاں دو زانو بیٹھ گیا لوک وی دو زانو بیٹھ گئے ، اس نے دعا دے لئی ہتھ اٹھائے تے لوکاں نے وی دعا دے لئی ہتھ اٹھائے ، اس دوران سورج دی گرمی دی وجہ توں دور توں پانی دی لہراں نظر آنے لگياں ، علاء نے جماعت دے صف دی طرف رخ کرکے کہیا؛ کوئی جاکے دیکھ لے ایہ کیہ اے تاں اک شخص جاکے واپس آیا ، اس نے کہیا: ایہ اک سراب دے علاوہ کچھ نئيں اے ، علاء نے فیر توں دعا دے لئی ہتھ اٹھائے ، اک او رسراب نمودار ہويا جو بالکل پہلے دی طرح سی ، اس دے بعد فیر توں پانی دی لہراں دکھادی دینی لگياں ، اس دفعہ ساڈا راہنما واپس آکے بولا ” پانی اے “
پھرعلاء اٹھا تے لوک وی اٹھے اسيں سب پانی دی طرف روانہ ہوئے اورپانی تک پہنچ گئے اساں پانی پی لیا ور تے ہتھ منھ دھویا،حالے سورج بلند نہ ہويا سی کہ اساں دیکھیا ساڈے اونٹھ ہر طرف توں ساڈی طرف ہانہاں دے جارہے نيں ، جدوں اوہ ساڈے پاس پہنچے تاں ساڈے سامنے جھک کر بیٹھ گئے اورہر اک نے اپنے اونٹھ نوں پکڑلیا ، انہاں دے مال دا اک ذرہ وی کم نئيں ہويا سی اساں اپنے مرکباں نوں پانی پلایا او خود وی سیراب ہوئے تے اسيں اوتھے توں روانہ ہوگئے ابوہریرہ میرے نال سی ، جدوں اسيں اس جگہ توں اگے ودھے تے اوہ جگہ نظراں توں اوجھل ہوئی ، تاں ابو ہریرہ نے مینوں کہیا: کيتا پانی دی جگہ نوں پہچان سکدے ہو؟ ميں نے جواب وچ کہیا: تمام لوکاں توں بہتر وچ اس سرزمین دے بارے وچ آشنا ہاں اس نے کہیا : میرے نال آؤ توں کہ مینوں اس پانی دے کنارے پہنچادو ،ہم دونے اک نال آکے اس جگہ پہنچے ، لیکن اساں انتہائی تعجب دے نال مشاہدہ کيتا کہ نہ اوہ تالاب موجود سی تے نہ پانی دا کدرے ناں و نشان باقی سی ميں نے اس توں کہیا: خدا دی قسم جے ميں تالاب نوں ایتھے غائب نہ پاندا تاں کہندا : ایہ اوہی جگہ اے ، دلچسپ دی گل ایہ اے کہ ميں نے اس توں پہلے وی ایتھے اُتے پانی نئيں دیکھیا سی ، اسيں اس گفتگو وچ لگے سن کہ ابو ہریرہ دی نگاہ اس دے اپنے لوٹے اُتے پئی جو پانی توں بھریا سی ، اس نے کہیا : اے ابو سہم خد اکی قسم ایہ اوہی جگہ اے تے وچ ا سی لوٹے دے لئی واپس آیا ہاں تے تینوں وی ايسے لوٹے دے لئی اپنے نال لے آیا ہاں ميں نے اس وچ پانی تالاب دے کنارے رکھیا سی توں کہ واپس آکے دیکھو لاں کہ پانی دا کوئی اندا پتہ اے کہ نئيں اس صحرا وچ پانی دا نمودار ہونا اک معجزہ سی ، ہن مینوں معلوم ہويا کہ ایہ معجزہ سی ، لہذا بوہریرہ نے خداکا شکر ادا کرکے ہمراہ روانہ ہوگیا۔
۲۵۵ اس دے بعد سیف بحراں دے مرتدلوکاں توں علاء دی جنگ کيتی داستان نقل کردا اے تے اس سلسلے وچ کہندا اے : علاء دی فوج نے اس رات وچ (جب سب مست سن ) فتح پائی ایتھے تک اپنی کتاب دے صفحہ نمبر ۵۲٦ پرلکھدا اے جدوں علاء نے اس طرف توں خاطر جمع ہوکے سکون حاصل کيتا تب اس نے لوکاں نوں شہر ” دارین “ دی طرف روانہ ہونے دی دعوت دتی تے انہاں نوں جمع کرکے اک خطبہ دیااوربولا : خداوند عالم نے شیاطین تے جنگ توں فرار کرنے والےآں نوں اس شہر وچ جمع کيتا اے ، اس نے اپنی آیات صحرا وچ تواڈے لئے دکھلائی نيں ، توں کہ تسيں لوکاں دے لئی عبرت تے اطمینان دا سبب بنو ،لہذا اٹھو! اوراپنے دشمن دی طرف رخ کرکے سمندر وچ کود پڑو کہ خداوند عالم نے تواڈے دشمن نوں اک جگہ جمع کردیاہے ۔
فوجیاں نے کہیا : خدا دی قسم صحرائے ”دھنا“ دی داستان دے بعد مردے دم تک اسيں کسی وی خطرناک واقعہ دے رونما ہونے توں خائف نئيں ہون گے ۔
علاء اپنے مرکب اُتے سوار ہويا ور اس دے فوجی وی سوار ہوئے تے سمندر دے ساحل اُتے پہنچے ، علاء تے اس دے سپاہی ایہ دعاپڑھ رہے سن : یا ارحم الراحمین یا کریم یا حلیم یا احد یا صمد یا حی یا محیِی الموندی یا حی یا قیوم لا الہ الا انت یا ربنا اس دے بعد خدا دا ناں لے کے سمندر وچ کود پئے انہاں دے قدماں تلے سمندر دا پانی نرم زمین دے مانند سی پانی صرف اونٹھاں دے سماں دے اُتے والے حصہ تک پہنچدا سی دریا توں شہردارین تک سمندر وچ کشتیاں دے ذریعہ اک دن رات دا فاصلہ سی۔ ” دارین “ پہنچ کے اوہ دشمن دی فوج توں نبرد آزما ہوئے ، گھمسان دی جنگ ہوئی ، دشمن اُتے انہو ں نے ایسی تلوار چلائی کہ انہاں وچوں اک نفر وی زندہ نہ بچا، جو انہاں دی کوئی خبر لاندا انہاں دے بال بچےآں نوں اسیرکیا گیا تے انہاں دا مال پرت لیا گیا، اس قدر دولت ہتھ آئی کہ ہرسوار نوں چھ ہزار تے ہر پیادہ نوں دو ہزار دا حصہ ملیا فیر اوہ ايسے روز اس طرح واپس چلے گئے جس طرح آئے سن ، عفیف بن منذر نے اس واقعہ دے متعلق ایويں کہیا:
الم تر انَّ اللّه ذلّل بحره
و انزل بالکفار احدی االجلائل
دعونا الذی شقّ الرمال فجائنا
باعجب من فَلْقِ البحار الاوائل
۲۵٦ ترجمہ :
کیہ تسيں نے نئيں دیکھیا کہ خداوند عالم نے کس طرح سمندر دی اُتے خروش تے سرکش لہراں نوں رام کيتا تے کفار دے سر اُتے اک وڈی بلاء و مصیبت ڈال دتی ؟ اساں اک ایداں دے خدا توں التجا دی جس نے ریگستان دی ریت نوں توڑدتا (اور ساڈے لئے پانی جاری کيتا) اس نے وی ساڈی دعا قبول کيتی تے ایسا کم کيتا کہ گزشتہ زمانےآں وچ (دوران فرعون) سمندر نوں چیرنے توں عجیب تر سی۔
اسکے بعد طبری کہندا اے :
” جدوں علاء بحرین واپس آیا تاں اس قت اس سرزمین وچ اسلام پائدار و مستحکم ہوگیا سی اہل اسلام عزیز تے اہل شرک ذلیل ہوگئے مسلماناں دے ہمسفر اک راہب نے اسلام قبول کيتا تاں اس توں سوال کيتا گیا کہ تیرے اسلام قبول کرنے دا کیہ سبب ہويا ؟ اس نے جواب وچ کہیا؛ ميں نے تن چیزاں دا مشاہدہ کيتا تے ڈر گیا کہ جے انہاں دا مشاہدہ کرنے دے باوجود ایمان نہ لاواں ، تاں خداوند عالم مینوں اک حیوان دی صورت وچ مسخ کردے گا۔
۱ ۔ ریگستان وچ جاری ہونے والا پانی
۲ ۔ سمندر دی طوفانی لہراں دا راستہ وچ تبدیل ہونا۔
۳ ۔ ہنگام سحر لشکر اسلام توں جو دعا ميں نے سنی ۔
سوال کيتا گیا : اوہ دعا کیہ سی ؟
اس نے کہیا:
اللّٰهم انت الرحمن الرحیم ، لا اله غیرک ، و البدیع لیس قبلک شیء و الدائم غیر الغافل ، والحی لا یموت ، و خالق ما یری ، و ما لا یری و کل یوم انت فی شان و علمت اللُّهم کل شیء بغیر تعلّم ،
پھرمینوں معلو ہويا کہ ملائکہ انہاں لوکاں دے لئی مامور کيتے گئے نيں کیونجے اوہ حق دی راہ اُتے چلدے نيں ، بعد وچ رسول خدا دے اصحاب نے اس راہب توں مذکورہ واقعہ سنیا۔
۲۵٧ علاء نے حضرت ابو بکر نوں لکھیا : اما بعد ، خداوند عالم نے ریگستان نوں ساڈے لئے اک ایداں دے چشمے وچ تبدیل کردتا اے جس دی انتہا نظر نئيں آندی سی : اس طرح ساڈے مشکل تے غم و اندوہ وچ گرفتار ہونے دے بعد اپنی قدرت دی اک آیت تے عبرت دے اسباب سانوں دکھا یا ، توں کہ اسيں خدا دا شکر بجالاواں ، لہذاآپ وی ساڈے لئے دعا کیجئے تے خدا توں درخواست کیجئے کہ اپنے لشکر تے ا سکے دین دی یاری کرنے والےآں دی مدد فرمائے۔
جب حضرت ابو بکر نوں ایہ خط ملیا تاں انھاں نے خدا دا شکر اداکیااور دعا کردے ہوئے کہیا: ہر وقت جزیرة العرب دے بیابانو ں دے بارے وچ گل چھڑدی سی ، عرب کہندے سن لقمان توں پُچھیا گیا : کيتا ”دہنا “ دے ریگستاناں وچ کنواں کھوداں ؟ لقمان نے منع کيتا اوراجازت نئيں دتی کہ اوتھے اُتے کھدائی کيتی جائے ،کیونجے انہاں دا اعتقاد ایہ سی کہ اس سرزمین وچ پانی اِنّی گہرائی وچ اے کہ کوئی وی رسّی، اس تک نئيں پہنچ سکدی تے اس سرزمین توں ہرگز کوئی چشمہ ابل نئيں سکتاایسی صورتحال وچ اس سرزمین اُتے پانی دا وجود خدا دی عظیم نشانی اے اس توں پہلے کسی وی امت وچ ایسا واقعہ رونما نئيں ہويا اے ، الٰہی ! وجود محمد دے اثرا ت و برکات نوں اسيں توں نہ کھو لینا“(۱)
اس افسانہ نوں ابن کثیر نے اپنی تریخ(۲) وچ سیف توں تفصیل دے نال نقل کيتا اے تے ابو الفرج نے وی ”الاغانی“ وچ ايسے روایت نوں طبری توں نقل کرکے تفصیل دے نال لکھیا اے بے شک انہاں تمام دانشوراں اورعلماء نے اس افسانہ نوں سیف توں نقل کيتا اے ۔
سیف دے علاوہ دوسرےآں دی روایت وچ علاء دی داستان
اساں علاء دی داستان دے بارے وچ سیف دی روایت نوں پڑھیا ، لیکن سیف دے علاوہ دوسرے ۱ س بارے وچ کچھ تے روایت نقل کردے نيں جو سیف دی روایت توں سازگار نئيں اے ، مثال دے طورپر بلاذری فتوح البلدان وچ لکھدے نيں : ” خلافت عمر بن خطاب دے زمانے وچ ” زارہ“ تے ”دارین “ دے لوکاں نال جنگ کرنے دے لئی علاء روانہ ہويا ، لیکن ” زارہ “ دے لوک جنگ دے لئی آمادہ نئيں
____________________
۱۔ تریخ طبری ،م ج ۲ / ۵۲۲۔ ۵۲۸ ۔
۲۔ تریخ ابن کثیر ،ج ٦/ ۳۲۸ ، و ۳۲۹ ۔
۲۵۸ ہوئے تے صلح دے دروازے توں داخل ہوکے علاء توں صلح دا عہد پیمان بنھ کر جنگ نہ کرنے دا معاہدہ کيتااور صلح کيتی شرط ایہ سی کہ شہر دی دولت دا اک تہائی ہور اوتھے پرموجود سونے چاندی دا اک تہائی علاء نوں دتا جائے تے شہر توں باہر موجود اموال دا نصف اسنوں دتا جائے ، اخنس بن عامری علاء دے پاس آیا تے کہیا کہ انہاں نے اپنے بارے وچ آپ توں صلح کيتی اے لیکن ” دارین “ وچ موجود اپنے خاندان دے بارے وچ کوئی صلح نئيں کيتی اے ،”کرازالنکری “ نامی اک شخص نے علاء نوں پانی دے درمیان توں گزرنے والے اک خشکی دے راستے ” دارین “ تک پہنچانے وچ راہنمائی دی ۔ علا ء مسلماناں دے اک گروہ دے ہمراہ ايسے راستہ توں روانہ ہويا، اہل ” دارین “ جو بالکل بے خبر سن، نے اچانک مسلماناں دے ” اللہ اکبر “ دا نعرہ سن کر اپنے گھراں توں باہر نکل آئے، اوہ تن جانب توں حملہ دا نشانہ بنے ، انہاں دے جنگجو اسلام دے سپاہیاں دے ہتھوں قتل ہوئے تے انہاں دے اہل و عیال نوں اسیر بنایا گیا “
سیف دی روایت دا متن تے ہور تریخ نویساں دے متن توں اس دی تطبیق :
قارئین کرام نے ایتھے تک علاء دی داستان تے بحرین دے باشندےآں دے ارتداد دے بارے وچ سیف تے غیر سیف دی روایت نوں ملاحظہ فرمایا، ہن اسيں روایتاں دے انہاں دو سلسلےآں --جو مضمون دے لحاظ توں اک دوسرے توں مختلف نيں --کی تطبیق اورموازنہ کردے نيں تے سیف دی رو ایت دے متن دی ساخت دے لحاظ توں باطل ہونے نوں واضح تے روشن کرن گے ۔
۲۵۹
۲٦۰ سیف نے ابو بکر کے لشکر دے لئی انہاں جنگاں وچ (جنہاں نوں جنگ ” ردّہ“ کہیا جاندا سی) خشک بیابان وچ پانی دا تالاب جعل کيتا اے ، البتہ انہاں دے اونٹھاں دے رم کرکے فرار کرنے دے بعد تے مطلب کيتی مکمل طور اُتے تائید کرنے دے لئی کہیا اے کہ ابوہریرہ اپنے ساتھی دے ہمراہ دوبارہ اس جگہ دی طرف لوٹے تے تالاب دے کنارے رکھے ہوئے اپنے لوٹے نوں اس صورت وچ موجود پایا، لیکن تالاب دا کدرے کوئی ناں و نشان نہ سی، تے اس دے علاوہ کہیا اے کہ لقمان نے (ان تمام خداداد حکمت دے باوجود) بیابان وچ کنواں کھودنے دی اجازت نئيں دتی سی کیونجے اس کنوے دے عمق تک پہنچنے والی رسی موجود نئيں سی اس دے بعد انہاں دے لئی اک ہور معجزہ گڑھ لیا اے کہ اس دے کہنے دے مطابق اس توں پہلے کسی نے ایسا معجزہ نئيں دیکھیا یا، اگرچہ موسی ابن عمران نے دریا نوں چیر ڈالیا ، لیکن (موسی ید بیضا دے ذریعہ) پانی دے اُتے توں نہ چل سکے ، اس مطلب کيتی تائید وچ عفیف بن منذر دے دو شعر وی نقل کردا اے تے انہاں دے ہمسفر راہب دے اسلام قبول کرنے نوں اپنی صداقت ثابت کرنے دے لئی اک دوسری تائیدپیش کردا اے اس بیچارہ نے انہاں معجزےآں نوں دیکھ کے تے ملائکہ دی دعا نوں سن کر اسنوں خدا دی طرف توں ابوبکر کے لشکر دی تائید سمجھ کر اسلئی اسلام قبول کيتاندا کہ مسخ نہ ہوجائے تے اپنی گل کيتی آخری تائید دے طور اُتے اس خط نوں پیش کردا اے جسیے ابو بکر کے ناں لکھیا سی تے انہاں توں دعا کيتی درخواست کيتی سی توابو بکر نے وی اس دے التماسنوں منظور کرکے منبر اُتے جاکے اس دے لئی دعا کيتی سی۔
۲٦۱ سیف ایداں دے افسانہ نوں جعل کردا اے تے طبری ، حموی ، ابن اثیر ، ابن کثیر تے دوسرے مؤرخاں تے علمائے حدیث اس دی روایت دے استناد دی بناء پراس افسانہ نوں اپنی کتاباں وچ نقل کردے نيں تے نتیجہ دے طورپر ایہ افسانے اسلام دی تریخ دے جزو قرارپاندے نيں جدوں کہ حقیقت اس دے علاوہ صرف اتنیہے کہ لشکر اسلام دارین دی طرف جارہیا سی کہ انہاں دے راستے وچ ا یک دریا ملا، جس وچ عبورکرنے دا راستہ وی موجود سی تے ایہ راستہ ابوبکر کے لشکر دے لئی مخصوص نئيں سی بلکہ ہر اک راہی اس طرف توں دریا نوں عبورکرسکدا سی ، لہذا ” کزازنکری “ پہلے توں اس راستہ دے بارے وچ علم رکھدا سی تے اس نے ابو بکر کے لشکر دی راہنمائیکيتی سی تے انھاں پانی توں عبور کرادتا سی ، انہاں تمام گلاں دے علاوہ،جنگ ابو بکر کے زمانے وچ واقع نئيں ہوئی اے (جیساکہ سیف نے کہاہے) بلکہ ایہ جنگ عمر دے زمانے وچ واقع ہوئی اے انہاں تمام مطالب نوں صرف سیف نے نقل کيتا اے تے یہاس دتی خصوصیات وچوں اے ۔
چنانچہ اوہ جنگ کيتی کیفیت نقل کرنے وچ وی منفرد اے، کہندا اے : ” انہاں نے اک شدید جنگ لڑی ، حتی کہ انہاں وچوں اک نفر وی زندہ باقی نہ بچا توں کہ انہاں دی کوئی خبر لے کے آندا ۔(۱)
سیف دی روایتاں دی سند
جعلی او رمن گڑھت سی سیف دی روایتاں دا متن ملاحظہ فرمایا،لیکن اس روایت دے سند دے لحاظ توں باطل تے کمزور ہونے دے سلسلے وچ اِنّا ہی کافی اے کہ اوہ اس روایت نوں صعب بن عطیہ توں نقل کردا اے تے کہندا اے کہ اس روایت نوں اس نے اپنے باپ عطیہ بن بلال توں میرے لئے نقل کيتا اے تے اساں مالک بن نویرہ دی داستان وچ ثابت کردتا کہ ایہ باپ ،بیٹے تے جد سیف دے خیالات
____________________
۱۔ اس افسانوی راہب دی جعلی دعا نوں ابن طاووس نے کتاب ” مہج الدعوات “ وچ تریخ ابن اثیر توں نقل کرکے اپنی کتاب دی دعاؤ ں وچ شامل کيتا اے ۔
۲٦۲ کی پیداوار نيں ا ور ہرگز ایداں دے افراد تے کارندےآں کادنیا وچ وجود ہی نئيں سی ، ایہ اے سیف دی روایت دے متن تے اس دی سندکا عالم!
یہ سیف دی ” مرتدین “ دی داستاناں دی دوسری داستان سی جسنوں اساں اس فصل وچ بیان کيتا تے اگلی فصل وچ تیسری داستان ملاحظہ فرماواں ۔
۲٦۳ ام زمل دا ارتداد تے حواب دی داستاں
وَضَع سیّف هذه الاسطورة دِفاعاً عن عائشةَ
سیف نے اس داستان نوں عائشہ دے دفاع دے لئی جعل کيتا اے ۔
مؤلف
۲٦۴ سیف دی روایت دے مطابق داستا ن حواب
طبری نے حواب(۱) دی داستان نوں ہوازن دے ارتداد دے حصہ وچ ایويں بیان کيتا اے :
ام زمل(۲) مالک بن حذیفہ بن بدر دی بیٹی سی اوہ ام قرفہ دے دناں پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ اسیر ہوئی تے عائشہ دے حصہ دے طور اُتے اسنوں دتی گئی تے عائشہ نے اسنوں آزاد کردتا ۔ لیکن اوہ بدستور عائشہ دی لونڈی دی حیثیت توں رہی تے آخر وچ اپنے خاندان دی طرف لوٹی ، اک دن رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم ا س دے پاس تشریف لئے گئے تے فرمایا: ’ ’ تسيں وچوں اک ،حواب دے کتاں(۳) کے
____________________
۱۔حواب بصرہ دے راستہ اُتے اک منزل گاہ اے ۔
۲۔ لسان المیزان ،ج ۳/ ۹۲۲ ۔
۳۔ إنَّ احدکنَّ تسنبح کلاب الحّواب۔
۲٦۵ بھونکنے دا سبب ہوئے گی تے ایہ کامسلمی توں انجام پایا ، جدوں کہ اوہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے بعداپنے اُنہاں رشتہ داراں نوں خونخواہی دا مطالبہ کردے ہوئے جو زمانہ رسول وچ قتل کردتے گئے سن، اٹھی تے ظفر تے حواب دے درمیان گشت لگارہی سی توں کہ انہاں قبیلےآں وچوں اک لشکر نوں اپنے گرد جمع کرے ، جدوں ایہ خبر خالد نوں پہنچی اوہ اس عورت دی طرف روانہ ہويا جس نے اپنے گرد اک لشکر نوں جمع کيتا سی ، خالد اس عورت دے پاس آیا تے انہاں دے درمیان گھمسان دی جنگ ہوئی ایہ عورت اس وقت اونٹھ اُتے سوار سی کچھ سواراں نے اس دے اونٹھ نوں چاراں طرف توں گھیر لیا تے اونٹھ نوں پئے کرکے اس عورت نوں وی قتل کر ڈالیا ۔
حموی نے وی اس روایت نوں سیف توں نقل کردے ہوئے لغت حواب دے ذیل وچ اپنی کتاب معجم البلدان وچ ذکر کيتا اے تے ابن حجر نے ”الاصابہ“(۱) وچ خلاصہ دے طور اُتے نقل کيتا اے لیکن روایت کيتی سند نوں ذکر نئيں کيتا اے ۔
سیف دی روایت کيتی سند
اس روایت نوں سیف نے سہل و ابو ایوب توں روایت کيتا اے ۔
سہل ، سیف دی روایتاں دی سند وچ ، سہل بن یوسف سلمی اے کہ اس دا ناں سیف دی روایت کيتی سند نمبر ۲٦ وچ تریخ طبری وچ آیا اے ابن حجر(۲) نے لسان المیزان وچ کہیا اے کہ دونے باپ بیٹے معروف نئيں نيں ، اس دے علاوہ ابن عبدا لبر توں نقل کيتا اے ، نہ اوہ معروف اے تے نہ اس دا باپ اور
____________________
۱۔ ج ۲/ ۳۲۵ ۔
۲۔ لسان المیزان، ج۲/ ۱۵۰۔
۲٦٦ سیف نے اس توں روایت نقل کيتی اے ۔
رہیا سوال ، ابو یعقوب دا جو سیف دی روایتاں وچ سند دے طور اُتے ذکر ہويا اے ، اس دا ناں سعید بن عبید اے بعض راوی اس ناں دے سن لیکن انہاں وچوں کسی اک دی کنیت ابو یعقوب نئيں سی ۔
ذہبی نے راویاں وچوں اک شخص دے بارے وچ جس دا ناں سعید بن عبید کہیا اے : ایہ غیر معروف اے ایہ سی روایت کيتی سند دے بارے وچ ا ب ملاحظہ فرمائیے اس دے متن دے بارے وچ :
سیف دی روایت دے متن دی قدر و قیمت
سیف نے ایتھے اُتے دو حقیقی داستاناں نوں آپس وچ ملیا کے اس وچ چند جھوٹھ دا وی وادھا کيتا اے داستان دی اصلی حقیقت جداں کہ ابن سعدو ابن ھشام نے روایت کيتی اے اوہ ایويں اے :
پیغمبر اسلام نے ٦ ئھ نوں رمضان دے مہینہ وچ زیدبن حارثہ دی سرکردگی وچ اک لشکر قبیلہ فزارہ نال جنگ کرنے دے لئی بھیجیا، اس جنگ کاسبب ایہ سی کہ اس توں پہلے زید اک کاروان دے ہمراہ اصحاب پیغمبر توں تجارتی مال لے کے شام رفت آمد کردے سن ۔ جدوں اوہ مدینہ توں ست منزل دی دوری اُتے وادی القری پہنچے ، قبیلہ فزارہ نے انہاں اُتے حملہ کيتا تے انہاں دے تجارتی مال نوں پرت کر لے گئے تے زید اس واقعہ وچ سخت زخمی ہوئے تے میدان جنگ وچ زمین اُتے گرپئے ، صحت یاب ہونے دے بعد مدینہ وچ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم حضورماں پہونچے تے روداد نوں حضرت دی خدمت وچ بیان کيتا ، ایہی وجہ سی کہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اسامہ دی سرکردگی وچ اک لشکر نوں انہاں نال جنگ کرنے دے لئی روانہ کيتاا تے داستان ام قرفہ پیش آئی ۔
۲٦٧ یعقوبی ، زید دے بھیجے جانے دے سلسلے وچ ایويں لکھدا اے :
قبیلہ فزارہ دے سردارکی بیوی ام قرفہ نے پیش قدمی کرکے اک لشکر نوں جس وچ اس دے چالیس بیٹے وی شامل سن ، پیغمبر نال جنگ کرنے دے لئی روانہ کيتے زید نے اس دے نال اک سخت جنگ لڑی ، انہاں دے تمام جنگجوواں نوں قتل کر ڈالیا تے انہاں دی عورتاں نوں اسیر بنایا، اس جنگ وچ ام قرفہ دا خاندان پورا دا پورا نابود ہوگیا ۔ اس وچوں صرف دو شخص زندہ بچے : ام قرفہ تے جاریہ ناں دی اک بیٹی ایہ دونے اسیر ہوئیاں اس دے بعد ام قرفہ خالد دے حکم توں قتل کيتی گئی تے جاریہ نوں پیغمبر نے اپنے ماماں نوں بخش دتا تے اس توں عبدالرحما ن نامی اک فرزند پیدا ہويا۔
یہ داستان تریخ وچ ” داستان ام قرفہ “ دے ناں توں مشہور اے تے ایہ تمام واقعات پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ رونما ہوئے نيں ۔
۲٦۸ دوم حواب دے کتےآں دی داستان اے
حواب بصرہ دے راستے وچ اک منزل اے حدیث دیاں کتاباں وچ ابن عباس توں روایت کيتی گئی اے کہ پیغمبر نے اپنی بیویاں توں مخاطب ہوکے فرمایا : تسيں وچوں کون اے ؟ جوپشم توں پُراونٹھ اُتے سوار ہوکے اوتھے تک جائے گی جتھے اُتے حواب دے کتے اس اُتے بھونکاں گے ، تے بوہت سارے لوک اس دے سجے کھبے قتل کيتے جاواں گے(۱) لیکن اوہ جان توں مار ڈالنے دی دھمکی دے باوجود نجات پائے گی(۲)
یہ حدیث ام سلمہ توں ایويں روایت کيتی گئی اے :
” رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے بعض امہات مؤمنین(اپنی بیویاں) دے باہر نکلنے دے بارے وچ یاددہانی دی ، عائشہ نے اس اُتے مذاق اڑایا، حضرت نے اس توں مخاطب ہوکے فرمایا : اے حمیرا ! :خبر دار، کدرے انہاں وچوں تسيں ہی نہ ہو، اے حمیرا : گویا وچ دیکھ رہاہاں کہ حواب دے کتے تسيں اُتے بھونک رہے نيں ، اس وقت تسيں علی بن ابیطالب نال جنگ کروگی جدوں کہ تسيں ظالم ہوئے گی ۳
اس دے بعد علی علیہ السلام دی طرف رخ کرکے فرمایا: جے عائشہ دے امور تواڈے ذمہ ہوئے تاں اس دے نال نرمی تے مہربانی توں پیش آنا(۴)
____________________
۱۔ابن کثیر ،ج ٦/ ۱۲۱
۲ سیوطی نے خصائص، ج ۲/ ص ۱۳٧ ، ابن عبدالبر نے عائشہ دی تشریح وچ استعیاب وچ ایہ روایت نقل کيتی گئی اے اس دے بعد کہیا گیا اے : ایہ روایت نبو ت دی نشانیو ں مے ں توں اے۔
۳۔ سیوطی نے خصائص، ج ۲/ ۱۳٧ ، ابن عبد البر نے عائشہ دی تشریح وچ استیعاب وچ ایہ روایت نقل کيتی گئی اے ۔ اس دے بعد کہیا گیا اے : ایہ روایت نبوت دی نشانیو ں وچوں اے ۔
۴۔ ابن عبدربہ ، عقد الفرید، ج ۳/ ۱۱۸، سیرہ حلبیہ، ج ۳/ ۳۲۰ ۔ ۳۲۱ ۔
۲٦۹ غیر سیف دی روایت وچ حواب دی داستان
یہ سی اوہ حدیث جو پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پیشنگوئی دے طور اُتے روایت کيتی گئی اے تے مؤرخین دے نقل دے مطابق اصل داستان ایويں اے :
عرنی(عائشہ دے اونٹھ دے مالک) نے کہیا : وچ اک اونٹھ اُتے سوار تھااور راستے اُتے چل رہیا سی کہ اچانک اک سوار سامنے آکے بولا : اے اونٹھ دے مالک ! کيتا اپنے اونٹھ نوں بیچو گے ؟
ميں نے کہیا: ہاں
اس نے کہیا: کِنے وچ ؟
ہزار درہم وچ ۔
کیہ تسيں دیوانہ ہوگئے ہوئے ؟ کيتا اونٹھ ہزار درہم وچ فروخت کيتا جاندا اے ؟
جی ہاں ! میراا ونٹ اے
کس لحاظ توں ایہ گل کہہ رہے ہوئے ؟
اس دا سبب ایہ اے کہ ميں نے اس اونٹھ اُتے سوار ہوکے کسی دا پِچھا نئيں کيتا مگر ایہ کہ اس تک پہنچیا تے جس کسی نے میرا پِچھا کيتا ، جے ميں اس اونٹھ اُتے سوار سی تاں پِچھا کرنے والا مجھ تک نئيں پہنچ سکیا اے ۔ جے ميں ایہ بتاداں کہ اس اونٹھ نوں کس دے لئی خریدنا چاہندا ہاں تاں تسيں میرے نال اس توں چنگا معاملہ کرو گے ۔
کس دے لئی چاہندے ہو؟
۲٧۰ تیری ماں دے لئی !
ماں تاں اپنی ماں نوں اپنے گھر وچ چھڈ دے آیا ہاں اوہ صاحب فراش اے تے حرکت کرنے دی طاقت نئيں رکھدی۔
ماں اس اونٹھ نوں ام المؤمنین عائشہ دے لئی چاہندا ہاں ۔
اگر ایسا اے تاں اونٹھ ناں وچ بلا قیمت تینوں دیندا ہاں ۔
نئيں ، میرے نال میرے گھر آؤ توں کہ اک اونٹھ تے کچھ رقم تینوں دیداں ۔
وہ کہندا اے وچ اوتھے چلا گیا اس نے مینوں اک بچہ دار اونٹی دتی جو عائشہکيتی سی تے اس دے علاوہ چار سو یا چھ سو درہم دئیے، اس دے بعد کہیا : کيتا راستہ جاندے ہوئے ؟
ميں نے کہیا: ہاں ، دوسرےآں توں بہتر
اس نے کہیا: لہذا ساڈے نال آجاؤ۔
ماں انہاں دے ہمراہ چلا اسيں جس بیابان تے دریا توں گزردے سن اوہ میرے توں سوال کردے سن ایتھے کیہڑی جگہ اے ؟ایتھے تک اسيں حواب دے پانی توں گزرے ، اوتھے دے کتےآں نے بھونکنا شروع کيتا
سوال کيتا؛ ایہ کونساپانی ؟
ميں نے کہیا: حواب دا پانی
کہندا اے کہ : عائشہ نے بلند آواز وچ اک فریاد بلند دی ، اس دے بعد اونٹھ اُتے ہتھ ماریا تے اونٹھ نوں بٹھا دتا تے کہیا: خدا دی قسم ! وچ اوہی ہاں جس دے لئی حواب دے کتون نے بھونکا ، مینوں واپس لے چلو (تین مرتبہ جملہ دی تکرار کی) عائشہ نے اونٹھ کوبٹھا دتا تے لوکاں نے وی اپنے اونٹھاں نوں اسکے اطراف وچ بٹھادتا ، اوہ سب ايسے حالت وچ سن تے عائشہ دوسرے دن اگے ودھنے توں انکار کردی رہیاں ۔
۲٧۱ کہندا اے : عائشہ دا بھانجا ، ابن زبیر عائشہ دے پاس آیا تے کہیا: جلدی کرنا جلدی کرنا خدا دی قسم علی ابن ابیطالب آپ دے نزیک پہنچ رہے نيں ، اوتھے توں روانہ ہونے دے بعد اس نے سانوں برا بھلا کہ توں آخر روایت(۱)
مسند احمد وچ ایويں لکھیا گیا اے کہ اس موقع اُتے زبیر نے کہیا: کيتا واپس جانا چاہندی ہوئے ؟ شاید خداوند عالم تیرے واسطے لوکاں دے درمیان صلح کرائے(۲)
ابن کثیرکہندا اے :با وجو اس دے کہ اس روایت وچ صحیح ہونے دے اوہ شرائط موجود نيں جنکے شیخین قائل نيں ، لیکن فیر وی شیخین نے اسنوں روایت نئيں کيتا اے ۳
طبری نے نےززہری توں نقل کيتا اے کہ عائشہ نے کتےآں دے بھونکنے دی آواز سنی تے کہیا:
یہ پانی کونسا پانی اے ؟
کہیا گیا: حواب
____________________
۱۔ ابن کثیر، ج ٦/ ۱۳٦ خوارزمی نے مناقب وچ وی جنگ جمل دے باب وچ ، المستدرک ،ج۳/ ص ۱۱۴ ، الاصابہ،٦۳۔
۲۔ مسند احمد ، ج ٦/ ص ۹٧۔
۳۔ البدایة و النہایة ، ج ٧ ص ۲۳۰۔
۲٧۲ اس نے کہیا: <انا لله و انا الیه راجعون >یقینا وچ اوہی ہاں سچ ایہ اے کہ ميں نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم توں سنیا اے جدوں کہ آپ دی سب بیویاں آپ دے نزدیک موجود سن تے آپ نے فرمایا سی : کاش مینوں معلوم ہوتاکہ تسيں وچوں کس اُتے حواب دے کتے بھونکاں گے !
عائشہ اوتھے توں واپس جانا چاہدیاں سن لیکن عبداللهبن زبیر اس دے پاس آئے تے توں آخر(۱)
ابن کثیر(۲) تے ابو الفداء(۳) دی روایت وچ ایويں آیا اے : عائشہ نے کفِ افسوس ملدے ہوئے کہیا:
”ماں اوہی عورت ہاں “
اسی روایت وچ اے کہ ابن زبیر نے عائشہ توں کہیا: جس نے وی ایہ کہیا اے کہ ایہ حواب دا پانی اے ، اس نے یقینا جھوٹھ بولا اے ۔
مسعودی نے مروج الذہب وچ روایت کيتی اے کہ ابن زبیر نے کہیا: خداکی قسم ایہ حواب نئيں اے تے جس نے تینوں ایساکہیا اے اس نے خطا دی اے ۔ طلحہ (جومجمع دی انتہائی نقطہ اُتے سن )نے وی اپنے آپ نوں عائشہ دے پاس پہنچادتا تے قسم کھا کر کہیا کہ ایہ حواب نئيں اے ، اس دے علاوہ انہاں وچوں پنجاہ افراد نے وی انہاں دونے دی پیروی وچ اس طرح شہادت دتی ، ایہ پہلی جھوٹی قسم سی جو اسلام وچ کھادی گئی۔
____________________
۱۔ تریخ طبری ج ۳/ ص ۴۸۵۔
۲۔تریخ ابن کثیر ، ج ٧/ ۲۳۰۔
۳۔ تریخ ابو الفداء ص ۱٧۳۔
۲٧۳ تریخ یعقوبی وچ لکھیا گیا اے کہ عائشہ نے کہیا؛ مینوں واپس بھیجدو ایہ اوہی پانی اے کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے میرے توں فرمایا سی : ہوشیار رہنا !ایسانہ ہوئے کہ جس عورت اُتے حواب دے کتے بھونکاں گے تسيں ہوئے ، چالیس آدمی عائشہ دے پاس لیائے گئے تے انہاں نے خدا دی قسم کھا کر کہیا کہ ایہ پانی ، حواب دا پانی نئيں(۱)
الامامة و السیاسة تے مناقب خوارزمی وچ جنگِ جمل دی ذکر وچ ایويں آیا اے : جدوں حواب دے کتےآں نے عائشہ اُتے بھونکنا شروع کيتا تاں اس نے محمد بن طلحہ توں سوال کيتا ؛ ایہ کونسا پانی اے ؟ ایتھے تک کہ آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم دا قول نقل کيتا کہ آنحضرت نے فرمایا: اے حمیرا! ایسا نہ ہوئے کہ اوہ عورت تسيں ہوئے ؟! محمد بن طلحہ نے عائشہ توں کہیا: خداآپ نوں معاف کرے، اگے بڑھیئے تے ایسا کہنے توں پرہیز کیجئے۔ عبدالله بن زبیر وی عائشہ دے پاس گئے تے خد اکی قسم کھاکر کہیا : آپ شب دی ابتداء وچوں گزری نيں ۔ تے عرباں وچوں جھوٹھے گواہ لیا کے ايسے چیز دی شہادت وی دلائی گئی ، کہیا جاندا اے کہ ایہ پہلی جھوٹی شہادت سی جو اسلام وچ دتی گئی(۲)
مذکورہ مؤرخین دے علاوہ دوسرے مؤرخین نے وی اس روایت نوں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم توں نقل کيتا اے ، جداں : ابن اثیر نے کتاب ” النہایة“ وچ ، حموی نے ” معجم البلدان “ وچ ، دونے نے لغت ” حواب “ وچ ، زمخشری نے لغت ” دیب“ماں کتاب الفائق توں ، ابن الطقطقہ نے الفخری ٧۸
____________________
۱۔ تریخ یعقوبی ،ج ۲/ ۱۱٧۔
۲۔ الامامة و السیاسة، ج ۱/ ۵٦۔
، طبع مصر وچ ،زبیدی نے لغت ” خاب“ ج ۱/ ص ۱۹۵ تے لغت ” دبب“ ج: ۲۴۴ وچ ، مسند احمد ج ٦/ ۵۲ ۔ ۹٧ ، تریخ اعثم مص ۱٦۸ ۔ ۱٦۹ ، سمعانی نے انساب وچ ” حوینی “ دی تشریہ وچ ، سیرہ حلبیہ، ج ۳/ ص ۳۲۰ ، ۳۲۱ او رمنتخب کنز ،ج ۵/ ۴۴۴ ۔ ۴۴۵۔
۲٧۴ چھان بین تے موازنہ کانتیجہ
سیر ، حدیث تے تریخ دی تمام کتاباں وچ متفقہ طور اُتے لکھیا گیا اے کہ ام المؤمنین عائشہ تنہا خاتون نيں جس اُتے حواب دے کتےآں نے بھونکا ، چونکہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے اس توں پہلے خبر دتی سی تے اس خبر نوں نبوت دی علامتاں وچوں اک علامت سمجھیا گیا اے ۔
ان وچ صرف سیف اے جس نے اپنے افسانےآں دے پیاساں دے لئی اس تاریخی حقیقت نوں بدلنا چاہیا اے ، لہذا اس نے ”ام زمل“ نامی اک عورت نوں گڑھکر اس واقعہ نوں انہاں دے سر تھونپا اے ، لیکن خوش قسمتی توں چونکہ طبری نے اس قضیہ وچ صرف ايسے دی روایت نوں نقل کرنے اُتے اکتفا نئيں کيتا اے ، بلکہ عرنی (اونٹھ دے مالک) تے زہری دی روایت نوں وی جمل تے کتےآں دے بھونکنے دی داستان وچ نقل کيتا اے ، لہذ اطبری توں نقل کرنے والے تریخ نویساں تے تریخ طبری پڑھنے والےآں دے لئی حقیقت قضیہ پوشیدہ نئيں اے ، ایہ بعض تاریخی حقائق دے برعکس اے جنکے بارے وچ طبری نے سیف دے علاوہ کسی تے دی روایت نوں نقل نئيں کيتا اے ۔
اساں ایتھے تک ابو بکر کے زمانے دے مرتد لوکاں دے بارے وچ اس دے کثیرافسانےآں وچ چند نمونے پیش کيتے انہاں دے دوسرے حصہ نوں اسيں اس کتاب دی دوسری جلد اوراپنی کتاب ” اک سو پنجاہ جعلی اصحاب“ دے لئی رکھدے نيں اس کتاب دے اگلے حصہ وچ اسيں طاقتور بدکرداراں دے حق وچ سیف دا دفاع دے عنوان توں سیف دے چند دوسرے افسانےآں اُتے بحث کرن گے۔
۲٧۵ چوتھا حصہ :طاقتور بدکرداراں دے حق وچ سیف دا دفاع
زیاد نوں ابوسفیان توں جوڑنے دی داستان
نالائق مغیرة بن شعبہ دی داستان
شراب خوار ابو محجنہاں دی داستان
شوریٰ تے عثمان دی بیعت کيتی داستان
ہرمزان دے بیٹے قماذبان دی داستان
۲٧٦ ابو سفیان توں زیاد دا رشتہ جوڑنے دی داستان
الولد للفراش و للعاهرالحجر !
بیٹا باپ دا اے تے زنا کار سنگسار ہونے دا حقدار اے
!
رسول اللہ
اک شرمناک تے ناشناس رشتہ
زیاد جس دی کنیت ابو مغیرہ سی اس دی ماں دا ناں سمیہ سی، ابو المغیرہ (زیاد) دی ماں ” سمیہ “ اک ایرانی دیہاتی کنيز سی ، مذکورہ دیہاتی بیمار ہوگیا تاں حرث بن کلدہ نامی اک ثقفی طبیب نوں اپنے علاج دے لئی بلايا ، حرث دے علاج کرنے اُتے بیمار صحت یاب ہويا ، اس نے اس خدمت دے عوض وچ اپنی کنيز سمیہ نوں اپنے معالج، طبیب نوں پیش کيتا، سمیہ دے اس طبیب دے ذریعہ نفیع و نافع نامی دو بیٹے پیداہوئے ، اس دے بعد حرث نے سمیہ نوں اپنے عبید نامی رومی غلام دے عقد وچ قرار دتا ، اس دوران ابوسفیان دا گزر طائف توں ہويا ، اس نے ناجائز کماں دے اک دلال ابو مریم سلولی توں درخواست کيتی کہ اپنا منہ کالا کرنے دے لئی اک عورت فراہم کرے، اس نے سمیہ نوں ابو سفیان دی آغوش وچ قرار دتا ، سمیہ حاملہ ہوئی تے عبید دی قانونی بیوی ہُندے ہوئے ۱ ھء وچ زیاد نوں جنم دتا ، جدوں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے طائف نوں اپنے محاصرہ وچ لیا تاں نفیع طائف توں فرار کرکے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے حضور پہنچیا تے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے اسنوں آزاد کيتااور اس دی کنیت ” ابوبکر “ رکھی ، اس طرح اسنوں موالی الرسول (رسول دا آزاد کیہ ہویا) خطاب کردے سن تے نافع نوں ابن الحرث (حرث دا بیٹا) تے زیاد نوں ابن عبید (عبید دا بیٹا) کہندے سن ، جدوں معاویہ نے زیاد نوں اپنے رشتہ توں جوڑا تاں اسکے بعد زیاد نوں زیاد بن ابی سفیان کہنے لگے۔
۲٧٧ یہ سلسلہ بنی امیہ دی حکومت دے زوال تک جاری رہیا ، لیکن بنی امیہ دی حکومت دے زوال دے بعد زیاد نوں بے پاب ہونے دے سبب زیاد بن ابیہ (باپ دا بیٹا) کہندے سن یا اسنوں اپنی ماں توں نسبت دے کے زیاد بن سمیہ کہندے سن (۱)
زیاد دے ابوسفیان توں رشتہ جوڑنے دی داستان تے ایہ کہ معاویہ نے زیاد کواپنے بھائی دا عنوان دے کے ابو سفیان توں نسبت دتی اے ، متواتر نقل ہويا اے تے مسلماناں دے بولی زد عام و خاص سی ، اس کم دے لئی معاویہ دی سرزنش کيتی جاندی سی تے اس اُتے تنقید کيتی جاندی سی۔
زیاد دا شجرہ نسب ، سیف دی روایت وچ :
سیف نے یہا ں اُتے وی ہمت بنھی اے تاکہ معاویہ توں اس تنقید دا ازالہ کرکے زیاد دے دامن توں اس شرمناک داغ نوں چھڑا دے ، لہذا طبری نے جس روایت وچ ۲۳ ھء دے حوادث نقل کيتے
____________________
۱۔ تریخ کامل ابن اثیر ،حوادث ۴۴ھء دے ضمن وچ ، الاستیعاب ،ج ۱/ ۵۴۸ ۔ ۵۵۵ الاصابة ،ج ۱ ص ۵٦۳۔
۲٧۸ ہاں ، سیف اس روایت وچ طائفہ عنزہ دے اک مرد دی شکایت بیان کردا اے کہ اس نے ابو موسی(۱) دے خلاف عمر دے پاس شکایت پہنچادی ۔ کہندا اے کہ مرد عنزی نے عمر توں کہیا ؛ اس نے اک کم اپنے کاتب زیاد بن ابو سفیان نوں سونپیا(۲)
اس روایت وچ سیف دی چابک دستی دا مقصد ایہ اے کہ اوہ کہنا چاہندا اے کہ زیاد ، پہلے از زمان معاویہ یعنی معاویہ دا زیاد نوں اپنے نسب وچ شامل کرنے توں پہلے وی زیاد بن ابوسفیان دے ناں توں مشہور معروف سی ؟! کیونجے اس مرد عنزی نے عمر دے پاس ابوموسیٰ دی شکایت کیتی سی تے عمر دے حضور وچ کہیا سی : ” زیاد بن ابی سفیان “ تے عمر نے کوئی اعتراض نئيں کيتا سی اس دے بعد وڈی چالاکی تے مہارت توں --(جو سیف دی خصوصیت سی -- کہ کوئی متوجہ نہ ہوسکے) ---- زیا دکے عبید دے نال منسوب ہونے دا ايسے روایت وچ علاج کيتا اے تے کہیا اے : عمر نے زیاد نوں گرفتار کيتا تے اس توں پوچھ گچھ دے دورران پُچھیا : پہلا تحفہ جو تینوں ملیا اسکو تسيں نے کِداں خرچ کيتا ؟ زیاد نے جواب وچ کہیا: ” پہلے اپنی ماں نوں خرید کر
____________________
۱۔( ابو موسی اشعری دا ناں عبدالله بن قیس اے اس دے نسب دے بارے وچ اختلاف اے ، جدوں اوہ مکہ آیا تاں اس نے سعید بنی عاص توں پیمان بنھیا اس دے بعد مکہ وچ اسلام قبول کيتا ، عمر نے مغیرہ نوں معزول کرنے دے بعد اسنوں بصرہ دی گورنری سونپ دتی تے اوہ اس عہدہ اُتے خلافت عثمان تک باقی رہیا ، عثمان نے اسنوں معزول کردتا ، کوفہ دے لوگو ں نے عثمان توں درخواست کيتی کہ ابو موسی نوں انہاں دا حاکم مقرر کردے اس نے وی کوفہ والو ں دی درخواست دے مطاق ابو موسی نوں کوفہ کاگورنر مقرر کردتا ، توں کہ ابو موسی لوگو ں نوں علی علیہ السلام دی حمایت کرنے توں رکدا رہے ، لہذا علی نے اسنوں معزول کيتا اسکے بعد عراق دے لوگو ں دی درخوا ست اُتے صفین دے قضیہ وچ اسنوں حَکَم دے طور اُتے منتخب کیہ اوہ (ابو موسی اشعری) عمر و عاص دی فریب کاری توں دھوکہ کھانے دے بعد مکہ چلا گیا او رآخر عمر تک اوتھے اُتے ساکن رہیا یہا ں تک ۴۲ ھء ھ یا ۴۴ ھء یا ۵۰ ئھ یا ۵۳ ھء وچ ( روایتو ں وچ اختلاف دے نال ) فوت ہويا، استیعاب، ج ۴/ ۱٧۳۔ ۱٧۴ ، الاصابہ، ابو موسی دی تشریح وچ ۔
۲۔ و فوّض الی زیاد بن ابی سُفیان ۔
۲٧۹ آزاد کرایا فیر اپنے سوتیلے بھائی عبید نوں خرید کر اسنوں وی آزاد کرایا، سیف نے ایسی چالاکی توں معاویہ دے بارے وچ عام مسلماناں دی اس گل اُتے تنقید دا ازالہ کيتاہے کہ اس نے کیوں زیاد نوں اپنے رشتہ توں جوڑا اے تے ایہ ثابت کرنے دی کوشش کيتی اے کہ زیاد ابوسفیان دا بیٹاتھا تے روایت نوں وی عمر دے زمانے توں نقل کيتا اے توں کہ ایہ لوکاں دے دلاں وچ بہتر صورت وچ جگہ پیدا کرلے تے کسی قسم دا شک و شبہہ باقی نہ رہے ۔
اب اسيں سیف دی روایت دا دوسرےآں دی روایتاں توں موازنہ کرنے توں پہلے سیف دی روایت کيتی سند دے بارے وچ بحث کردے نيں ۔
سیف دی روایت کيتی سند
اس روایت کيتی سند وچ محمد ، طلحہ تے مہلب دا ناں آیا اے ، سیف دی روایت کيتی سند وچ محمد توں مراد، محمد بن عبدا لله بن سواد بن نویرہ اے۔
تریخ طبری وچ سیف دی تقریباً ۲۱٦ روایتاں اس راوی توں نقل کيتی گئیاں نيں اساں کسی تے کتاب وچ کثرت توں روایت کرنے والے اس راوی دا ناں و نشان نئيں پایا ، صرف اکمال وچ کہیا اے، سیف نے اس توں روایت کيتی اے اس جملہ توں واضح ہُندا اے کہ صاحب اکمال نے وی اس راوی دا ناں صرف سیف دی روایتاں دی سند وچ پایا اے ۔
اور طلحہ دا ناں سیف دی روایتاں دی سند وچ دو افراد وچ مشترک اے ، اک ابو سفیان ، طلحہ بن عبدالرحمان اے کہ اساں اس ناں نوں رجال تے سند شناسی دیاں کتاباں وچ نئيں پایا ، دوسرا طلحہ بن الاعلم حنفی اے جو شہر ری دے اطراف وچ واقع جیان نامی پنڈ دا باشندہ سی ا ور معلوم نئيں اے کہ سیف دا ُمنظور نظر انہاں دو وچوں کون اے ؟!
اور مہلب سیف دی روایتاں دی سند وچ ، مہلب بن عقبہ اسد ی اے ، تریخ طبری وچ سیف نے اس توں ٦٧ حدیثاں روایت کيتی نيں سیف دے اس راوی دا وی رجال تے سند شناسی دیاں کتاباں وچ کوئی سراغ نئيں ملدا، ایہ رہیا سیف دی اس روایت دا متن اوراس دی سند دی بحث ۔
۲۸۰ مغیرہ بن شعبہ دے زنا دی داستان
ترکت الدین والاسلام لما بدت لک غدوة ذات النصیف
مغیرہ ! تسيں اوہی ہوئے ، جدوں اک عورت نوں اپنے سامنے دیکھیا ، تاں اپنے دل و دین نوں ہتھ توں گنوادتا
حسان بن ثابت
سیف دی روایت وچ مغیرہ دے زنا دی داستان
طبری نے ۱٧ ئھ دے حوادث نوں بیان کردے ہوئے سیف توں مغیرہ دے زنا دی اک داستان نقل کيتا اے ، جس دا خلاصہ حسب ذیل اے :
” بعض لوکاں دے مغیرہ دے زنا کرنے اُتے شہادت دینے دی وجہ ایہ سی کہ مغیرہ تے ابو بکرة(۱)
____________________
۱۔ ابوبکرہ ، اس دا ناں نفیع بن مروح حبشی اے ، کہیا گیا اے اس دے باپ دا ناں حارث بن کلدہ بن عمرو بن علاج بن ابی سلمة بن عبد العزیز ب ں عوف بن قیس اے تے اوہ قبیلہ ثقیف توں اے ابی بکرہ دی ما ں دا ناں سمیہ سی اوہ اک کنيز سی ، اوہ حارث دے غلامو ں وچوں سی ،جب پیغمبر نے طائف نوں محاصرہ کيتا ابوبکرة طائف توں نکل کے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہويا، رسول خدانے اسنوں آزاد کيتا تے اسنوں ابوبکرة دی کنیت عطاکی اوہ پیغمبر دے آزاد کيتے ہوئے افراد وچوں سی تے بصرہ وچ سکونت کردا سی ، جنگ جمل وچ شرکت کرنے توں پرہیز دی تے ۵۱ ئھ وچ فوت ہويا۔
۲۸۱ کے دمیان رنجش سی ، ہور بصرہ وچ مغیرہ تے ابی بکرة دا کمرہ اک دوسرے دے آمنے سامنے سی ہر اک دے کمرے دی کھڑکی اک دوسرے دے مقابلے وچ سی اک دن کچھ لوک ابی بکرة دے گھر وچ بیٹھے گفتگو وچ مشغول سن ، اچانک ہويا چلی تے کمرہ دی کھڑکیاں کھل گئياں ، ابو بکرہ اپنی جگہ توں اٹھا توں کہ کھڑکی نوں بند کرے اتفاق توں ہويا نے مغیرہ دے گھر دی کھڑکیاں وی کھول دتیاں سن ابو بکرہ دی نظر مغیرہ اُتے پئی کہ اوہ اک عورت دے دو پیر دے درمیان سی ، چندافراد جو اس دے پاس سن ، اس نے انہاں توں کہیا : اٹھئے تے دیکھئے ، اس دے بعد کہیا : گواہ رہنا ، انہاں نے کہیا : ایہ عورت کون اے ؟ ابوبکرہ نے کہیا: ایہ ام جمیل اے (یہ اک خادمہ سی جو مغیرہ تے تمام امراء و اشراف دے ایتھے رفت و آمد کردی تھی) انہاں نے کہیا؛ اساں اس دے بدن دا نچلاحصہ دیکھیا لیکن اس دا چہرہ پہچان نئيں سکے (انما راینا اعجازاً و لاندری ما الوجه ) جدوں عورت اپنی جگہ توں اٹھی تاں انہاں نے فیصلہ کيتا کہ زانی نوں معین کرن (ثم انهم صمموا حین قامت )
اس دے بعد گواہی دی کیفیت دے بارے وچ کہندا اے کہ مغیرہ نے عمر توں کہیا؛ اس کم دے بارے وچ غلاماں توں پوچھنا کہ مینوں کس حالت وچ دیکھیا کیہ ميں انہاں دی طرف رخ کيتے ہوئے سی یاپشت ؟ تے عورت نوں کس حالت وچ دیکھیا تے کیہ اسنوں پہچان لیا ؟ جے سانوں سامنے توں دیکھیا تاں وچ اسنوں بغیر دروازہ تے کھڑکی دے گھر وچ کِداں اپنے آپ نوں لوکاں دی نظراں توں چھپا سکدا ؟
اور جے سانوں پِچھے توں دیکھیا اے تاں کس شرعی جواز توں میرے گھر وچ نگاہ پائی جتھے وچ اپنے عیال دے نال سی ؟ خدا دی قسم ! وچ ا پنی بیوی توں ہمبستر ہويا سی او رمیری بیوی ام جمیل توں شباہت رکھدی اے ۔
۲۸۲ اس دے بعد کہندا اے کہ ابوبکرہ(۱) و نافع نے کہیا کہ اسيں دونے نے مغیرہ تے اس عورت نوں پِچھے توں دیکھیا اے تے شبل(۲) نے کہیا کہ انھاں سامنے توں دیکھیا اے تے زیاد نے انہاں دی ورگی شہادت نئيں دتی لہذا عمر نے حکم دتا کہ انہاں تِناں گواہاں اُتے حد شرعی دے برابر کوڑے مارے جاواں تے مغیر ہ توں مخاطب ہوکے کہیا؛ خدا دی قسم ! جے تیرے بارے وچ گواہی مکمل ہُندی تاں یقینا تینوں سنگسار کردا،(۳) ایہ سی اس داستان وچ سیف دی روایت ۔
سیف دے علاوہ دوسرےآں دی روایت وچ مغیرہ دے زنا دی داستان
بلاذری نے فتوح البلدان، ص ۳۵۲ ، وچ ماوردی نے کتاب الاحکام، ص ۲۸۰ وچ ، یعقوبی نے اپنی تریخ ، ج ۲/ ۱۲۴ وچ تے طبری و ابن اثیر، نے ۱٧ ھ ئکے حوادث دے ضمن وچ تے انہاں دے علاوہ دوسرے لوکاں نے روایت کيتی اے :
____________________
۱۔ نافع بن حرث بن کلدہ ثقفی دی ماں سمیہ ، حرث دی کنيز سی تے حرث نے اعتراف کيتا اے کہ نافع اس دا بیٹا اے اوہ بصرہ دا رہنے والا سی تے پہلا شخص تھاجو بصرہ وچ اونٹھ پالیا سی۔ عمرابن خطاب نے بصرہ دی زمیناں وچوں دس جریب زمیناس دتی جاگیر قرار دتی سی ، استیعاب ج ۳/ ۵۱۲ ، اصابہ، ج۳/ ۵۱۴۔
۲۔ سبل بن معبد بن حارث بن عمرو بن علی بن اسلم بن احمسں بجلی احمسی اے اس گل اُتے اختلاف اے کہ اس نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نوں درک کيتا اے یا نئيں تے اصحاب وچ شمار ہُندا اے یا نئيں ، یا ایہ کہ اس نے آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم نوں درک نئيں کيتا اے تے تابعین وچوں اے اصابہ ،ج ۲/ ۱۵۹۔
۳۔ تریخ طبری ،ج ۳/ ۱٧۰ و ۱٧۱ ۔
۲۸۳ مغیرہ بن ہلال دی ام جمیل بنت افقم بن محجن بن ابی عمرو بن شعبہ نامی اک عورت دے پاس رفت و آمد سی اس عورت دا شوہر قبیلہ ثقیف توں سی تے اس دا ناں حجاج بن عتیک سی (ایتھے تک بلاذری دی عبارت اے ) ہن داستان دی تفصیل ابی الفرج دی اغانی توں نقل کيتی جاندی اے:
مغیرہ بن شعبہ بصرہ دا گورنر سی ، قبیلہ ثقیف دی رقطاء نامی عورت دے نال اس دے ناجائز تعلقات سن تے چوری چھپے اس عورت دے گھر رفت و آمد کرتاتھا ، اس عوت دا شوہر قبیلہ ثقیف توں سی تے اس دا ناں حجاج بن عتیک سی اک دن ابوبکرة ، مغیرسے ملیا اوراس توں پُچھیا : کہیا ں جارہے ہو؟ اس نے کہیا؛ وچ فلان قبیلہ نوں دیکھنے جارہیا ہوئے ں ابو بکرہ نے مغیرہ دا دامن پھڑ کر کہاکہ گورنر دے لئی سزاوار اے کہ دوسرے اس دی ملاقات دے لئی آئیاں نہ ایہ کہ اوہ خود جائے مغیرہ دی عادت سی کہ دن وچ گورنر ہاوس توں باہر آندا سی ، ابوبکرہ اسنوں دیکھدا سی تے پوچھدا سی ، گورنر صاحب کتھے جانے دا ارادہ رکھدے نيں ؟ اوہ جواب وچ کہندا سی : کوئی کم اے ، ابوبکر ةپوچھدا سی: کيتا کم اے ؟ گورنر توں لوکاں نوں ملنے آنا چاہیدا ، نہ گورنر کسی نال ملن دے لئی جائے
مؤرخین نے کہیا اے : جس عورت دے پاس مغیرہ جاتاتھا ، اوہ ابوبکرة دی ہمسایہ سی کہندے نيں : اک دن ابوبکرة اپنے دو بھائیاں نافع و زیاد تے شبل بن معبد نامی اک اورشخص دے نال اپنے کمرہ وچ بیٹھیا سی ايسے دوران ہويا دی وجہ توں اس دے مد مقابل ہمسایہ دا دروازہ کھل گیا انہاں لوکاں دی نظر اس ہمسایہ دے کمرہ اُتے پئی اچانک دیکھیا کہ مغیرہ اس عورت دے نال اپنا منہ کالا کرنے وچ مشغول اے ابوبکرةنے کہیا ؛ ایہ اک مصیبت اے جس توں دوچار ہوئے ہوئے تے اک تکلیف تواڈی گردناں اُتے پئی اے ، لہذا پوری دقت کے
۲۸۴ نال دیکھ لو ، سبھی نے دقت توں دیکھیا جتھے تک یقین کيتا ابوبکرة گھر توں باہر نکلااور بیٹھ گیا ایتھے تک مغیرہ گھر توں نکلیا ، ابوبکرة نے مغیرہ توں کہیا ؛ تیرا راز فاش ہوگیا(۱)
اب توانوں معزول ہوناچاہیے مغیرہ چلا گیا تے فیر ظہر دی نماز پڑھانے دے لئی آیا ابوبکرة نے اسنوں نماز پڑھانے توں منع کيتا تے کہیا : جو کچھ تسيں نے کيتا اے اس دے پیش نظراب توانوں ساڈا امام جماعت نئيں ہونا چاہیدا لوکاں نے کہیا: اسنوں نماز پڑھنے دو ، اوہ گورنر اے ، لیکن توانوں ساری روداد نوں عمرکے پاس لکھنا چاہیدا اس دے بعد اس نے ایساہی کيتااور عمرکی طرف توں جواب آیا : کہ سب حاضر ہوجاواں ، مغیرہ جانے دے لئی تیار ہويا اس نے عقیلہ ناں دی اک عرب نسل کنيز اک خادم دے ہمراہ ابو موسی دے لئی بھیجی ایہ کنيز تربیت یافتہ سن تے یمامہ دے اسیراں وچوں سی تے خاندان بنی حنیفہ نال تعلق رکھدی سی تے اس دا وطن طائف سی ، مغیرہ عمر دے حضورپہنچیا عمر نے عدالدی کاروائی دے لئی جلسہ بلايا تے مغیرہ کوشاہد دے نال طلب کيتا ، ابوبکرة اگے ودھیا ، عمر نے ابو بکرة توں کہیا؛ کیہ تسيں نے مغیرہ کواس عورت دی دونے راناں دے درمیان دیکھیا ؟ اس نے جواب وچ کہیا: ہاں والله گویا حالے حالے اس عورت دی راناں اُتے پئے چھالاں
____________________
۱۔ مغیرہ دے زنا دی داستان نوں ابن جریر، ابن اثیر تے ابو الفداء نے ۱٧ ئھ دے وقائع دے ضمن وچ نقل کيتا اے ۔
۲۸۵ کے نشان دیکھ رہاہاں ، مغیرہ نے کہیا؛ عجب ! کيتا اِنّی دقت توں دیکھیا اے ؟ ابو بکرہ نے کہیا: ميں نے اس کم وچ کوتاہی نئيں کيتی اے جس وچ خداوند تینوں رسوا کرے عمر نے کہیا: خدا دی قسم وچ اس اُتے اکتفا نئيں کراں گا جدوں تک کہ گواہی نئيں دو گے کہ تسيں نے مغیرہ نوں اس حالت وچ دیکھیا اے کہ اوہ اس عورت دے اندر ایداں دے ڈال رہیا سی جداں سرمہ دانی دے اندر سلائی پائی جاندی اے اس نے کہیا جی ہاں ، ایہی گواہی دیندا ہاں عمر نے کہیا: جاؤ مغیرہ اک چوتھائی کھو بیٹھے ہوئے۔
ابو الفرج کہندا اے : بعض لوک کہندے نيں کہ ایہ گل کہنے والے علی علیہ السلام سن ، اس دے بعد عمر نے نافع نوں طلب کيتا تے کہیا : تسيں کس چیز دی شہادت دیندے ہو؟ نافع نے کہیا : اس کیفیت دی شہادت دیندا ہاں جس دی ابو بکرة نے شہادت دتی اے ، عمر نے کہیا: نئيں ، جدوں تک اس طرح گواہی نئيں دو گے کہ تسيں نے دیکھیا کہ مغیرہ اس عورت دے اندر اس طرح ڈالے ہوائے سی جداں سرمہ دانی وچ سلائی پائی جاندی اے ، اس نے جواب وچ کہیا: جی ہاں اس دے اندر آخر تک ڈالے سی ، عمر نے کہیا : جاؤ مغیرہ نصف تسيں وچوں گیا ، اس دے بعد تیسرے شاہد شبل بن معبد نوں طلب کيتا ، شبل نے کہیا: وچ وی اپنے دو دوستاں دے مانند شہادت داں گا، عمر نے کہیا: جاؤ مغیرہ تن چوتھائی کھو بیٹے ہوئے ؟
راوی کہندا اے : جدوں عدالدی کاروائی ایتھے تک پہنچی تاں ، مغیرہ مہاجرین دے پاس جاکے اس قدر رویا کہ اوہ وی رو پئے تے امہات المؤمنین دے پاس جا کے وی ایسا ہی کيتا حتی کہ انہاں نے وی گرایہ کیہ ۔
۲۸٦ راوی نے کہیا: زیاد اس مجلس وچ حاضر نہ سی عمر نے کہیا ایہ تن گواہ اک طرف بیٹھ جاواں تے اہل مدینہ وچوں کوئی انہاں دے پاس نہ بیٹھے ، تے زیاد دے آنے دا منتظر سی ، جدوں زیاد آپہنچیا او رمسجد وچ بیٹھیا مہاجر و انصار دے بزرگ اس دے اردگرد جمع ہوئے ، مغیرہ کہتاہے اس دوران ميں نے اک مطلب آمادہ کيتا سی توں کہ کہاں ، لیکن جاں ہی عمر دی نظر زیاد اُتے پئی تے دیکھیا کہ اوہ آرہیا اے تاں اس نے کہیا؛ وچ اک ایداں دے مرد نوں دیکھ رہیا ہاں کہ خداوند عالم ہرگز اس دی بولی توں مہاجرین وچوں کسی نوں ذلیل و خوار نئيں کريں گا(۱) ابو الفداء(۲) دی روایت وچ آیا اے کہ عمر نے زیاد توں کہیا: وچ اک ایداں دے مرد نوں دیکھ رہاں ہاں کہ امید کردا ہاں خداوند عالم اس دے ذریعہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب وچوں کسی نوں ذلیل نئيں کريں گا ۔
اغانی دی روایت وچ ابی عثمان نہدی(۳) توں نقل کيتا گیا اے : جدوں پہلے گواہ نے اپنی شہادت نوں عمر دے سامنے بیان کيتا ، عمر دا رنگ پھیکا پڑگیا، اس دے بعد دوسرا شاہد آیا تے اس نے وی شہادت دی، دوسرے دی گواہی اُتے عمر دے قیافہ وچ شکست دے آثار نمودار ہوگئے، اس دے بعد تیسرا آیا تے اس نے جدوں شہادت دتی تاں عمر دی حالت ایسی بنی جداں اس دے چہرے اُتے راکھ سُٹ دتی گئی ہوئے۔
____________________
۱۔ ابن خلکان ج ۸/ ۲۰٦ کتاب وفیات الاعیان ، ” یزید بن مفرغ“ دی تشریح وچ تے ایہ جملہ جو عمر نے زیاد توں کہیا؛ وچ اک مرد نوں دیکھ رہیا ہاں کہ امید رکھدا ہاں خداوند عالم اس دے ذریعہ اصحاب رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم وچوں کسی نوں رسوا نئيں کريں گا یعقوبی نے اپنی تریخ ج ۲/ص ۱۲۴ وچ نقل کيتا اے ، کنزل العمال ج ۳/ ۸۸ حدیث ۱۲٦۸۲ او رمنتخب کنز ، ج ۲/ ۴۱۳ وچ ایويں آیا اے کہ عمر نے کہیا: وچ اک چالاک جوان نوں دیکھ رہاہاں کہ انشاء اللہ حق دے علاوہ کسی تے چیزدے لئی گواہی نئيں دے گا ۔
۲۔ تریخ ابو الفداء ،ج ۱/ ۱٧۱۔
۳۔ ابو عثمان عبد الرحمان بن رمل بن عمرو بن عدی بن وھب بن ربیعہ بن سعد بن کعب بن خزیمہ بن کعب رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ اسلام لیایا تے جنگ قادسیہ تے دوسری جنگو ں وچ شرکت کيتی تے ۱۰۰ ئھ وچ ۱۳۰ سال توں زیادہ عمر وچ وفات پاگیا۔
۲۸٧ جب زیاد آیا (اک جوان جو ہتھ ہلا ہلیا کے ناز توں چل رہیا سی) عمر نےاس دتی طرف سر اٹھا کے کہیا؛ کيتا خبر لیائے ہوئے ئے فضلہ عقاب (ابو عثمان نہدی نے اس موقع اُتے عمر دے قیافہ دی حالت نوں ایسی خوفناک دسیا اے کہ جس دے بارے وچ عبد الکریم بن رشید کہناہے : نزدیک سی وچ ابوعثمان دی فریاد تے دھمکی توں غش کرگر جاؤں) لہذا مغیرہ نے کہیا: اے زیاد! خدا دے لئی تینوں یاد دہانی کراندا ہاں تے تینوں قیامت دے میدان دی یاد،دلاندا ہاں کہ خدا ، کتاب خدااور رسول خدا(صلی الله علیہ و آلہ وسلم) تے امیر المؤمنین نے میرے خون دی حفاظت کيتی اے ، مگر ایہ کہ تسيں تجاوز کرکے ایسا کچھ بیان دیدو کہ جس نوں تسيں نے نئيں دیکھیا اے ، پھرزیاد نے کہیا: یا امیر المؤمنین ! لیکن حقیقت مطلب میرے پاس اس صورت وچ نئيں ، جس صورت وچ د وسراں دے پاس اے ،ميں نے اک ناشائستہ مجلس دا نظارہ کيتا ، تے تیز تیز سانس لینے دی آواز سن رہیا سی، ميں نے مغیرہ نوں دیکھیا کہ اوہ اس عورت اُتے سوار سی ، پھرعمر نے کہیا: کیہ تسيں نے دیکھیا کہ مغیرہ سرمہ دانی وچ سلائی دے مانند اندر تے باہر کردا سی ؟
اس نے کہیا: نئيں ۔
ابو الفرج کہندا اے : بوہت سارے راویاں نے روایت کيتی اے کہ زیاد نے کہیا: ميں نے دیکھیا کہ مغیرہ نے عورت دی دونون لتاں بلند دی سن تے ميں نے اس دے خصیہ وی دیکھے کہ عورت دی دونے راناں دے درمیان اگے پِچھے حرکت کررہے سن (۱)
اس نے کہیا: نئيں
____________________
۱۔ ابو عثمان عبد الرحمان بن رمل بن عمرو بن عدی بن وھب بن ربیعہ بن سعد بن کعب بن خزیمہ بن کعب رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ اسلام لیایا تے جنگ قادسیہ تے دوسری جنگاں وچ شرکت کيتی تے ۱۰۰ ئھ وچ ۱۳۰ سال توں زیادہ دی عمر وچ فوت ہويا۔
۲۸۸ عمر نے کہیا: اللہ اکبر ، مغیرہ اٹھوا! تے انہاں تن افراد اُتے کوڑے مار و، مغیرہ اگے ودھیا تے ابوبکرة اُتے اسّی کوڑے مارے تے دوسرےآں اُتے وی تازیانے لگائے بعض لوکاں نے نقل کيتا اے کہ خود مغیرہ نے انہاں اُتے کوڑے نئيں مارے ، عمر نوں زیاد دا بیان پسند آیا تے مغیرہ دی سزا معاف دی !
مستدرک وچ حاکم دی روایت وچ تے ذہبی دی تلخیص وچ ایويں آیا اے کہ جدوں مغیرہ نے نجات پائی ، تاں عمر نے تکبیر بلند دی تے خوشحال ہويا تے تمام گواہاں اُتے تازیانے لگائے ، صرف زیاد اُتے تازیانہ نئيں لگائے(۱) تے فتوح البلدان وچ اے کہ شبل نے کہیا: کيتا سچائی دے شاہداں اُتے تازینے ماررہے ہوئے ؟ تے حد الٰہی نوں حذف کررہے ہوئے ؟ جدوں ابو بکرة نے کوڑ ے کھالئے تاں کہیا: شہادت دیندا ہاں کہ مغیرہ نے زنا کيتا اے ، عمر نے کہیا: اس اُتے دوبارہ کوڑے لگاؤ،حضرت علی علیہ السلام نے کہیا؛ جے ابوبکر ة دی اس گل نوں شہادت شمار کرکے حد جاری کرو گے تاں وچ وی تیرے دوست نوں سنگسار کراں گا،اور کنزل العمال تے منتخب کنزماں تے یعقوبی نے اپنی تریخ وچ حضرت علی علیہ السلام دے نقطہ نظر دے بار ے وچ تقریباً ایہی مضمون نقل کيتا اے ۔
الاغانی تے شرح ابن ابی الحدید وچ کہیا گیا اے : ابوبکرہ نے تازیانے کھانے دے بعد کہیا: شہادت دیندا ہاں کہ مغیرہ نے ایسا ویسا کيتا اے ، عمر نے اسنوں مارنا چاہیا ،حضرت علی علیہ السلام نے عمر توں کہیا؛ جے اسنوں دوبارہ تازیانہ لگاناچاہندے ہوئے تاں اپنے دوست نوں سنگسار کرو تے عمر نوں اس دے فیصلہ توں روکیا ۔
____________________
۱۔ مستدرک حاکم، ج۳/ ۴۴۸) ميں نے سخت رگڑ دی آواز سنی تے سانس پھُلن دی آواز وی سنائی دے رہی سی ، پس عمر نے کہیا: کیہ تسيں نے دیکھیا کہ سرمہ دانی دی سلائی دے مانند اندر باہر کررہیا سی ؟
۲۸۹ ابو الفرج کہندا اے :حضرت علی علیہ السلام دا مقصود ایہ تھاکہ جے حد جاری کرکے عمر ابو بکرة نوں دوبارہ کوڑامارناچاہن تاں اس دی شہادت دوگنی شمار ہوئے گی تے اس صورت وچ مغیرہ نوں سنگسار ہوناچاہیے ۔
اس دے بعد کہندا اے : عمر نے ابو بکرة نوں اس دی دتی گئی شہادت دے بارے وچ توبہ کرنے دی تجویز پیش کيتی۔
ابوبکرہ نے کہیا: کیہ ایہ تجویز اس لئی پیش کردے ہوئے کہ جے اسکے بعد گواہ بنا تاں قبول کروگے ؟
اس نے کہیا: ہاں ،
کہیا: ہن وچ زندگی بھر دو آدمی دے بارے وچ گواہی نئيں داں گا۔
کہندا اے : جدوں حد نوں جاری کيتا گیا مغیرہ نے کہیا: اللہ اکبر ! شکر اس خدا دا جس نے تینوں ذلیل و خوار کيتا ۔
عمر نے کہیا: خاموش رہ ، خدا اس جگہ نوں خوار کرے جس جگہ انھاں نے تینوں دیکھیا اے
کہندا اے : ابوبکرہ اپنی گل اُتے ڈٹا رہیا تے بارہیا کہندا تھا؛ خدا دی قسم اس عورت دی راناں نوں کدی نئيں بھولاں گا۔
لہذا ن دوسرے دو آدمیاں نوں توبہ کرایا گیا تے ا س دے بعد انہاں دی شہادت قابل قبول ہوئی ۔ لیکن ابوبکرة نوں جدوں کسی شہادت دے لئی دعوت کردے سن تاں اوہ کہندا سی :
کسی دوسرے نوں بلائیے کیونجے زیاد نے میری شہادت نوں تباہ کرکے رکھ دتا اے ۔
ابن عبد البر نے ابی ابو بکرہ دی تشریح وچ کہیا اے کہ اوہ اپنے نقطہ نظر اُتے باقی سی لیکن دوسرے دو آدمیاں نے توبہ کرلئی سی۔
اغانی تے شرح نہج البلاغہ وچ شعبی توں روایت نقل کيتی گئی اے کہ ا س نے کہیا: مغیرہ دی طرف رقطاء نامی جس عورت توں ناجائز تعلقات دی نسبت دتی گئی سی اس عورت دے پاس مغیرہ دی کوفہ اُتے حکومت دے دوران رفت و آمد سی تے اوہ اس دی ضروریات نوں پورا کردا سی ۔
۲۹۰ ابو الفرج کہندا اے کہ اس قضیہ دے بعد ، اک سال عمر حج اُتے گئے، اتفاق توں رقطاء نوں موسم حج دے دوران دیکھیا تے مغیرہ وی اوتھے اُتے سی ، عمر نے مغیرہ توں مخاطب ہوکے کہیا؛ کيتا اس عورت نوں پہچاندے ہو؟
اس نے کہیا: جی ہاں ، ایہ ام کلثوم بنت علی علیہ السلام اے ۔
عمر نے اس توں کہیا؛ افسوس ہوئے تسيں اُتے ، میرے سامنے وی تجاھل عارفانہ توں کم لیندے ہوئے ؟ خدا دی قسم مینوں گمان نئيں اے کہ ابوبکرةنے تیر بارے وچ جھوٹھ کہیا ہوئے گا وچ جدوں وی تینوں دیکھدا ہاں ڈردا ہاں کہ کدرے آسمان توں مجھ اُتے پتھرنہ برس پئے۔
حسان بن ثابت نے مغیرہ دی ہجو کردے ہوئے اس قضیہ دی طرف اشارہ کيتا اے۔
لو انہاں اللؤوم ینسب کان عبداً
قبیح الوجه اعور من ثقیف
ترکت الداں و الاسلام لما
بدت لک غدوة ذات النصیف
و راجعت الصبا و ذکرت لهواً
مع القینات فی العمر اللطیف
ترجمہ :
اگر پست فطرت تے کمینہ نوں ڈھوٹدھو اک منحوس بد صورت قبیلہ ثقیف دا ،کانا (جس دتی اک اکھ خراب ہو) غلام ہوئے گا ۔
(مقصود مغیرہ اے جو قبیلہ ثقیف توں سی ور اک اکھ توں کانا سی) اک صبح نوں جدوں اک مقنہ پوش عورت نے تینوں اپنا جلوہ دکھایا تاں اک دم تسيں نے اپنے دین او راسلام نوں کھودتا تے جوانی دے زمانہ دی طرف پلٹ گئے تے بہارِ جوانی وچ کنیزےآں دے نال شہوت رانی دی یاداں نوں تازہ کرنے لگے۔
۲۹۱ بلاذری نے فتوح البلدان ص ۲۸۸ اُتے روایت کيتی اے کہ خلیفہ عمر بن خطاب نے جدوں اس واقعہ دے بعد دوبارہ کوفہ دا گورنر مقرر کرنا چاہیا تاں اس توں کہیا: جے فرمان روائی دا حکم تیرے ناں جاری ہوجائے ، تاں کيتا فیر وی ايسے چیز دی طرف پلٹ جاؤ گے جس دی تجھ اُتے تہمت لگی اے ؟ اس نے کہیا: نئيں
ان تمام افراد وچ جنہاں نے مغیرہ دے زنا دی طرف اشارہ کيتاہے ، حموی وی اے جس نے معجم البلدان دی دوسری جلد دے صفحہ ۱٧۹ اُتے ذکرکیا اے (۱)
____________________
۱۔ ج ۲/ ۱٧۹
۲۹۲ چھان بین دا نتیجہ
سند دے لحاظ توں :
روایت کيتی سند وچ محمد ، طلحہ تے مہلب دے ناں آئے نيں ، ” نسلِ زیاد دی اصلاح “ دے موضوع اُتے سیف دی روایت کيتی تحقیق دے دوران انہاں دو تن راویاں دی چھان بین ہوئی اے۔
متن دے لحاظ توں :
سیف نے ایسا کہاہے ابو بکرة ، اس دے دو بھائی تے شبل مغیرہ دے گھر دے مد مقابل واقع کمرے وچ بیٹھے سن کہ ہويا چلی تے دونے گھراں دی کھڑکیاں کھل گئياں تے انہاں نے مغیرہ نوں دیکھیا کہ اپنے گھر وچ اک عورت توں مباشرماں مصروف اے تے ایہ عورت ام جمیل نامی اک خادمہ سی جو مغیرہ دی خدمت گزاری کردی سی ، انہاں نے صرف دو سر دیکھے تے چہرے نئيں دیکھے، جدوں اٹھے تاں فیصلہ کيتا ، مغیرہ نے عمر نوں تجویز پیش کيتی کہ ا ن توں پُچھو کہ انہاں نے اسنوں کس حالت وچ دیکھیا اے سامنے توں یا پِچھے توں تے کس دی اجازت توں اس دے گھر وچ نگاہ دی اے جدوں کہ دوسرے راویاں نے صراحت توں بیان کيتا اے کہ مغیرہ چوری چھپے ام جمیل دے گھر جاندا سی نہ ایہ کہ اوہ عورت ايسے دے گھر آئی سی ، انہاں نے مغیرہ نوں ام جمیل دے گھر وچ اپنا منہ کالا کردے دیکھیا سی تے کسی نے نئيں کہیا اے کہ ام جمیل مغیرہ دی خادمہ سی مغیرہ گواہاں توں پو چھتاتھا تے اوہ مختلف جواب دیندے سن اس دے علاوہ دوسرے مطالب وی کہے گئے نيں لیکن چونکہ سیف مغیرہ دا دفاع کرنا چاہندا سی اس لئی انہاں ساری گلاں نوں جھوٹھ ثابت کيتا اے تے طبری نے وی انھاں ا پنی تریخ وچ ثبت کيتا اے تے کچھ لوکاں نے تریخ طبری توں نقل کيتا اے تے ایہ داستان مشہور تے بولی زد عام و خاص اے۔
۲۹۳ ابو محجنہاں دی شراب خواری دی داستان
ان کانوا شربوها مستحلّین لها انہاں یقتلوا و انہاں کانو شربوها وهم یؤمنون انها حرام انہاں یحدّوا
اگر انہاں نے شراب کوحلال جان کے پیتا اے تاں انہاں دا قتل واجب اے تے جے حرام جان کے پیتا اے تاں انہاں اُتے حد جاری کيتی جائے گی
علی علیہ السلام
سیف دے علاوہ دوسرےآں دی روایت وچ ابو محجنہاں دی داستان
ابو محجن ثقفی ، حبیب بن عمر بن ثقفی دا بیٹا اے ، جدوں قبیلہ ثقیف نے اسلام قبول کيتا تاں اوہ وی مسلمان ہويا ، اوہ شاعر تے اک دلاور مرد سی، دوران جاہلیت تے اسلام دونے زمانےآں وچ بہادر شمار ہوتاتھا ، اوہ ہمیشہ شراب پیندا سی ، خلیفہ عمر ابن خطاب نے اس اُتے شراب نوشی دے جرم وچ ست یا اٹھ بار حد جاریکيتی سی ۔
ابوا لفرج اصفہانی، ”الاغانی“ وچ کہندا اے :
ابو محجنہاں نوں شراب پینے والےآں دے اک گروہ دے نال عمر ابن خطاب دے پاس لیایا گیا ،
۲۹۴ عمر نے اس توں کہیا: کیہ تسيں نے شراب پی اے جدوں کہ خدا تے اسکے رسول نے اسنوں حرام قرار دتا اے ؟ اس نے جواب وچ کہیا؛ نہ خدا نے اسنوں حرام کيتاہے تے نہ ہی اس دے رسول نے(۱) کیونجے خداوند عالم فرماندا اے :
<لَیسَ علیٰ الّذین آمنوا و عَمِلوٰ الصالحات جناح فیما طعموا اذا ما اتقوا و آمنوا و عملوا الصالحات >(۲)
یعنی جو لوک ایمان لیائے تے انہاں نے نیک اعمال کيتے انہاں دے لئی اس وچ کوئی حرج نئيں اے کہ جو کچھ کھا، پی چکے نيں جدوں کہ اوہ متقی بن گئے تے ایمان لیائے تے نیک اعمال بجالائے“
عمر نے اپنے طرفداراں دی طرف رخ کرکے کہیا؛ انہاں دے بارے وچ کیہ کہندے ہوئے ؟ ہر اک نے کچھ نہ کچھ کہیا، تاں عمر نے اک شخص نوں علی (ع) دے پاس بھیجیا، تے اس سلسلہ وچ آپ توں مشورہ کيتا، علی علیہ السلام نے کہیا جے تواڈی مرادیہ ہیکہ اس آیت دے بارے وچ ایہ لوک کہندے نيں ، انکو مردار،خون تے سؤر دے گوشت نوں وی حلال قرار دینا چاہیدا جدوں انہاں نے ایہ جواب آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم توں سنیا اسلئی خاموش ہوگئے ، اس دے بعد عمرنے، علی علیہ السلام توں مخاطب ہوکے کہیا: آپ دا نقطہ نظر کيتا اے ؟ علی علیہ السلام نے کہیا: میرا نظر ایہ یہ اے کہ جے شراب نوں حلال جان کے پیاہے تاں اسنوں قتل کيتا جاناچاہیدا تے جے اسنوں حرام جان کے پیتا اے تاں انہاں اُتے حد جاری کرنی چاہیدا عمر نے اک جماعت توں پُچھیا تاں انہاں نے کہیا: خدا دی قسم اسيں اس دے حرام ہونے وچ کِسے قسم دا شک و شبہہ نئيں
____________________
۱۔ ماحرم اللہ و لارسولہ
۲۔ سورہ مائدہ/آیت ۹۳
۲۹۵ رکھدے سن تے جو کچھ اساں کہاوہ شرعی قانون توں فرار کےلئے سی توں کہ اسيں اُتے تازینے نہ لگياں ، عمر نے انہاں وچوں اک اک اُتے حد جاری دی تے ہر اک انہاں وچوں حد کھانے دے بعد باہر چلا جاندا سی ، ایتھے تک ابو محجنہاں دی باری آگئی جدوں اس اُتے کوڑے پئے تاں ا سنے درج ذیل اشعار پڑھے(۱)
الم تر اں الدهر یعثر بالفتی
و لا یستطیع المرء صرف المقادر
صبرت فلم اجزع و لم اک کائعاً
لحادث دهر فی الحکومة جائر
و انّی لذو صبر و قد مات اخوندی
و لست عن الصهباء یوماً بصابر
رماها امیر المؤمنین بحتفها
فخلانّها یبکون حول المعاصر
ترجمہ
” کیہ تسيں نے نئيں دیکھیا کہ زمانہ، جوان مرد نوں لغزش توں دوچار کردا اے تے انسان تقدیر نوں بدل نئيں سکدا ، ميں نے بردباری توں کم لیا ور بے صبری دا مظاہرہ نئيں کيتا تے زمانہ دے حوادث ، جو ہمیشہ حکومت دے ظلم توں رونما ہُندے نيں توں نئيں ڈریا،ماں باوجود اس دے کہ اپنے بھائیاں توں ہتھ دھو بیٹھیا ہاں لیکن انہاں دی جدائی دی مصیبت وچ صبر کادامن نئيں چھڈیا اے لیکن شراب توں جدائی دا تحمل یااک دن دے لئی میرے لئے ناقابل برداشت اے امیر المؤمنین نے اسنوں نابود کردتا اورشراب دے دلداد ہ شراب دی مشین دے گرد اکھاں توں شوق دے آنسو بہارہے نيں “
____________________
۱۔ سیف نے اس داستان وچ وی تحریف دی اے تے اشعار نوں وی دوسرے دی طرف نسبت دتی اے۔ طبری، وقائع، ۱۸ ج ۴ ص ۲۲۲۔
۲۹٦ عمر نے جدوں ابو محجنہاں دا کلام سنیا، تاں کہیا جو کچھ تیرے دل وچ سی کہ جس توں اسيں بے خبر سن تسيں نے آشکار کردتا ، مینوں تیر ی سزا نوں یقینا شدید کرنی چاہیدا سی، چونکہ تسيں مئے نوشی اُتے اصرار کردے ہوئے ، علی علیہ السلام نے فرمایا: تسيں ایسا حق نئيں رکھدے ہوئے اورجائز نئيں اے کہ اک شخص نوں بولی اُتے جاری کرنے دے جرم وچ سزادو جدوں کہ اوہ جرم دا مرتکب نئيں ہوئے ا چونکہ کہ خداوند عالم شاعراں دے بارے وچ فرماتااے:
<إنَّهم یَقولوَن ما لا یفعلون >(۱)
وہ جو کم نئيں کردے نيں کہندے نيں ۔
عمر نے کہیا : خداوند عالم نے انہاں وچوں اک جماعت نوں مستثنی قرار دتا اے تے فرمایا <الاالذین آمنوا و عملوا الصالحات > ۲ جو لوک ایمان لیائے تے انہاں نے نیک اعمال کيتے) علی علیہ السلام نے فرمایا : کيتاتم انہاں شراب خواراں نوں مؤمنین توں صالح تر جاندے ہو؟ یا ایہ کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: ” بندہ ایمان دی حالت وچ شراب نئيں پیندا اے “(۳)
اور الاصابہ وچ اے کہ ابو محجن عمر دے پاس گیا ، عمر نے گمان کيتا کہ ابو محجن نے شراب پی اے ، حکم دیاکہ اس دے منہ نوں سونگھا جائے ، ابو محجن نے کہیا: تیرا کم اوہی تجسس اے جسنوں منع کيتا گیاہے ، پس عمر نے اسنوں چھوڑدتا ۔
طبری نے ۱۴ ھ دے وقائع بیان کردے ہوئے روایت کيتی اے : ايسے سال عمر نے اپنے بیٹے اور
____________________
۱۔ سورہ الشعراء/آیت ۲۲٦۔
۲۔ سورہ الشعراء/آیت ۲۲٧۔
۳۔ الاغانی ، ج ۱۹، ص ۱۴۳ ۔
۲۹٧ اس دے دوستاں نوں ابو محجن دے ہمراہ شراب پینے دے جرم وچ حد جاری کی(۱) تے ابن کثیر نے کہیا اے : اس سال ابو محجن ثقفی اُتے مئے نوشی دے جرم وچ ست بار حد جاری کيتی گئی(۲)
عقد الفرید وچ باب ” اعیان و اشراف “ وچ جنہاں اُتے حد جاری کيتی گئی اے تے ايسے وجہ توں مشہور وی ہوئے نيں دے بارے وچ کہاہے ؛ من جملہ انہاں وچ ابو محجن ثقفی سی تے اوہ شراب پینے دا انتہائی شوقین سی، سعد بن ابی وقاص نے اس سبب توں چند بار اس اُتے حد جاریکيتی سی ۔
اس دے علاوہ الاصابہ تے الاغانی وچ آیاہے کہ ابو محجن ” شموس“ نامی اک عورت اُتے فریفتہ ہوگیا سی ، اس نال ملن دے لئی اس نے ہر بہانہ توں کم لیا لیکن کامیاب نہ ہويا ، آخر کار اک معمار دا شاگرد بن گیا جو اس عورت دے اک ہمسایہ دی دیوار تعمیر کررہیا سی تے اس طرح اس گھر دی کھڑکی توں اپنی محبوبہ نوں دیکھنے وچ کامیاب ہويا تے ا س سلسلہ وچ ایہ اشعار کہے:
و لقد نظرت الی الشموس و دونها
حرج من الرحمن غیر قلیل
قد کنت احسبنی دا غنی واجد
و رد المدینة عن زراعة فول
ترجمہ
” ميں نے شموس دے چہرہ اُتے ٹکٹکی لگائی، جدوں کہ وچ خداکی نہی توں آگاہ سی ، جدوں ميں مدینہ وچ آیا تاں ا سکے جمال اُتے نظر ڈالے ہوئے سی، خود نوں اک دولتمند کسان تصور کردا سی کہ جسنوں باقلہ تے مٹرکی کھیتی
____________________
۱۔ تریخ طبری ،ج ۴/ ۱۵۲۔
۲۔ البدایة و النہایة، ج ٧/ ۴۸۔
۲۹۸ کرنے دی ا حتیاج نئيں(۱)
اس عورت دے شوہر نے عمر دے پاس اس دی شکایت کیتی ، عمر نے ابو محجنہاں نوں ”حضوضی“(۲) نامی جگہ اُتے جلا وطن کيتا تے ابن جھراء نصری نامی اک شخص نوں اک دوسرے آدمی دے نال اس دے ہمراہ بھیجیا ، تے حکم دیدتا کہ ابومحجنہاں نوں تلوار اپنے نال اٹھانے دی اجازت نہ داں ۔
ابو محجن نے تلوار نوں اک تھیلی وچ اوراس دے غلاف نوں اک دوسری تھیلی وچ رکھیا جس وچ آٹا سی ، جدوں ساحل دے نزدیک پہنچیا ، ابو محجن نے اک بھیڑ خرید کر ابن جہراء توں کہیا؛ آؤذرا کھانا کھاندے نيں ، تے خود تیزی دے نال اٹھیا کر تھیلی دے پاس گیا ، تے ايسے بہانے تلوار نوں تھیلی توں کڈ کے ہتھ وچ لے لی ، ابن جہراء نے جدوں ابو محجنہاں نوں تلوار ہتھ وچ لئے دیکھیا، تاں باہرنکل کے بھج گیا ایتھے تک اونٹھ اُتے سوار ہوکے واپس عمر دے پاس آگیا اوراسےساری رپورٹ پیش کيتی۔
الاصابہ تے استیعاب وچ ایويں بیان ہويا اے کہ اس واقعہ دے بعد ابو محجن سعد بن وقاص دے پاس گیا ، اتفاقاً ایہ زمانہ ایران نال جنگ یعنی جنگ قادسیہ دا سی ، محمد بن سعد ابن ابی وقاص توں روایت کيتی گئی اے کہ اس نے کہیا: جنگ قادسیہ وچ ا بو محجنہاں نوں سعد دے پاس لیایا گیا جدوں کہ اوہ شراب پی کرمست سی ، سعد نے حکم دتا کہ اسنوں زنجیر وچ بنھیا جائے ، اس دن سعد بدن اُتے اک زخم لگ جانے دی وجہ توں میدان وچ نئيں آیا تے خالد بن عرفطہ نوں سوار فوجیاں دا کمانڈر مقرر کيتا تے اپنے لئے اک ایسی
____________________
۱۔ الاغانی ج ۱۹/ ۱۳۸۔
۲۔حصوصی اک پہاڑ دا ناں اے جو جزیرہ وچ واقع اے ایہ جاہلیت دے زمانے وچ عربو ں کیلے جلا وطنی دی جگہ سی ۔
۲۹۹ جگہ منتخب کرلئی جتھوں لشکر گاہ اُتے نظر رکھ سکے ۔ جدوں دو فوجاں آمنے سامنے آئیاں تاں ابو محجن نے کہیا:
کفیٰ حزناً انہاں تَردِی الخیل بالقنا
و اترک مشدوداً علیّ وثاقیاً
ترجمہ: اس توں ودھ کے کيتا مصیبت ہوسکدی اے کہ سوار نیزےآں نوں ہتھ وچ لئے رفت وآمد کررہے نيں او ر میرے ہتھ پیر زنجیر وچ بنھ کر اک جگہ رکھ دتا اے ۔
اس دے بعد سعد دی بیوی خصفہ توں مخاطب ہوکے بولا : افسوس ہوئے تسيں اُتے ! مینوں آزاد کرو ۔ وچ تسيں لوکاں توں عہد و پیمان باندھدا ہاں کہ جے میدان جنگ توں زندہ لُٹیا تاں اپنے آپ نوں خود زنجیر وچ بنھ لاں گا تے جے قتل ہويا تاں تسيں لوک میرے ہتھ توں نجات پاؤگے ، اس عورت نے ابو محجن دے پیر دی زنجیر کھول دتی اوہ اپنی جگہ توں اٹھا تے (بلقا نامی) سعد دے گھوڑے اُتے سوار ہوکے ہتھ وچ اک نیزہ لئے ہوئے روانہ ہويا جس طرف وی حملہ کردا سی دشمن نوں شکست دیندا سی لوک کہندے سن : ایہ نصرت دا فرشتہ آیا اے تاکہ اسلام دی مدد کرے ۔
سعد خودبھی انہاں حملےآں دا مشاہدہ کررہیا تھااور کہندا سی : اس گھوڑے دی اچھل کود میرے گھوڑے (بلقاء) دی ورگی اے لیکن نیزہ مارنا ابو محجنہاں دی نیزہ بازی ورگی اے البتہ اوہ زنجیراں وچ بنھیا ہويا اے جدوں دشمں نے شکست کھادی تاں ابو محجن واپس آیا تے اپنے پیراں وچ دوبارہ زنجیر باند ھ لی ، خصفہ دی بیٹے نے اس قضیہ نوں سعد تک پہونچایا تاں سعد نے کہیا: خدا دی قسم وچ اج ایداں دے مرد اُتے حد جاری نئيں کراں گا کہ خداوند عالم نے اس دے ہتھوں مسلماناں نوں ایسی نعمت عطا کيتی اے ، اس دے بعد ابو محجنہاں نوں آزاد کردتا گیا ، ابو محجن نے کہیا: جنہاں دناں مجھ اُتے حد جاری کيتی جاندی سی وچ شراب پیندا سی ، تے خود نوں حد دے ذریعہ پاک کردا سی، لیکن تسيں نے میرے توں حد اٹھالی ، توخدا دی قسم وچ ہرگز شراب نئيں پیئواں گا۔
۳۰۰ ابوالفرج نے ابی محجنہاں دی تشریح وچ اغانی توں تے سیف دی ايسے روایت نوں طبری توں نقل کيتا اے -۔
ابن حجر الاصابہ وچ کہندا اے : ابن فتحون نے ابن عبد البر دی اس گل اُتے تنقید دی اے کہ ابو محجن دے بارے وچ کہندا ” اوہ ہمیشہ شراب وچ غرق رہندا سی “ تے کہیا اے کہ ایہی بیان حد جاری کرنے دے لئی کافی سی اس توں بیشتر سزاوار نہ سی کہ اسکے بارے وچ کوئی تے گل کہندا تے بہتر ایہ سی کہ اس دے بارے وچ سیف دی روایت نوں نقل کردے اس دے بعد اس نے خود ہی سیف دی روایت نوں جسنوں اساں نقل کيتا اے ، نقل کيتا اس دے بعد اصابہ دا مؤلف کہندا اے : سیف ضعیف اے تے جس روایت نوں اساں نقل کيتا اے زیادہ معتبر تے مشہور اے (۱)
ابن فتحون دی نظرماں جو وی روایت کرے کہ سعد نے ابو محجنہاں دی حد نوں اٹھالیا ، صحیح نئيں اے تے کہیا اے سعد دے بارے وچ کدی ایسا تصور نئيں کيتا جاسکدا اے ا س دے بعد کہندا اے :لیکن سعد دا ایہ عمل بہتر توجیہ دا حامل اے ، مگراس توجیہ نوں پیش نئيں کيتا اے ، شاید اس دا مقصود ایہ ہوئے ، چونکہ سعد نے کہیا اے ”ابو محجنہاں نوں شراب نوشی دے بارے وچ توں زیانے نئيں لپنڈ گا “ کوئی شرط مد نظر رکھی سی تے اوہ ایہ کہ اگر
____________________
۱۔ الاصابہ ج ۴/ ۱۵٧۔
۳۰۱ ثابت ہوجائے کہ اس نے شراب پی لی اے لیکن خداوند عالم نے ابو محجنہاں نوں توفیق عطا کيتی کہ اس نے مخلصانہ طور اُتے توبہ دی تے پھرکدی شراب نئيں پی
مسعودی نے مروج الذہب(۱) وچ سیف دی روایت نوں سند دے بغیر نقل کيتا اے ساڈی نظر وچ اسنوں تریخ طبری توں نقل کيتا گیا اے کیوں کہ مسعودی نے اپنی کتاب دے مقدمہ وچ جتھے اُتے مؤرخین دی تفصیلات بیان کردا اے تے تریخ دے معتبر مصادر دا ناں لیندا اے طبری دی ،کافی تجلیل کردا اے ، جدوں کہ اوتھے اُتے نہ سیف دا ناں لیا اے تے نہ اس دی تالیفات دا ذکر کيتا اے ایہ سی سیف دی روایت دا متن تے جنہاں نے اسنوں نقل کيتا اے۔
سیف دی روایت کيتی سند دی چھان بین
روایت کيتی سند وچ محمد ،طلحہ ، زیاد، تے ابن محراق دے ناں تے اس نے قبیلہ طی دے اک مرد دے ہمراہ آیا اے ۔
” زیاد دی نسل دی اصلاح “ دے باب وچ سیف دے دوراوی یعنی محمد و طلحہ دی تحقیق دی اے لیکن زیاد سیف دی روایتاں دی سند وچ زیاد، زیاد بن سرجس احمری اے تے اس جعلی راوی دا سیف دے دوسرے راویاں دے مانند علم رجال تے سند شناسی دی کسی تے کتاباں وچ کدرے ناں و نشان نئيں پایا جاندا
ہے باوجودیکہ سند نمبر ۵۳ وچ ذکر کيتی گئی روایت سیف دی کچھ روایتاں طبری وچ درج نيں لیکن ،
____________________
۱۔مروج الذھب ج ۲/ ۴۲۲۔ ۴۲۴۔
۳۰۲ ابن محراق ، نہ اوہ خود معلوم اے تے نہ اس دا بیٹا اورنہ ہی ” قبیلہ طی دا اوہ مرد ، کہ جس توں ایہ گمنام باپ دا بیٹا روایت کردا اے ۔
متن روایت سیف دی چھان بین:
جو کچھ اساں لکھیا اس توں معلوم ہويا کہ سیف دی روایت تے محمد بن سعد دی روایت وچ کس حد تک فرق اے ، ابومحجن سعد دی بیوی توں کہندا اے : جے ميں قتل ہويا تاں تسيں لو گ میرے توں مطمئن ہوجاؤ گے تے ایہ خود اس دی دلیل اے کہ سعد دی بیوی اس امر توں مطلع سی کہ اس دا شوہر ابو محجنہاں توں کتنا رنجیدہ خاطر سی ، اس دے علاوہ ابو محجنہاں دا دائم الخمر ہونا، شراب نوشی دے جرم وچ چند بار تازیانہ کھانا، شموس نامی انصار ایہ عورت دے گھرماں بری نظر توں جھانکنا تے اسکے بعد ” خضوضی“ دے لئی جلا وطن ہونا ، مامور محافط نوں قتل کرنے دا قصد کرنا قادسیہ وچ اس دا لشکر توں ملنا تے قادسیہ دے کیمپ وچ مست ہونے دی وجہ توں زندانی ہونا ، ایہ سب واقعات ایسی چیزاں نئيں سن جو اس زمانے وچ کِسے توں پوشیدہ ہاں چہ جائے کہ ، سپہ سالار ابو محجنہاں توں پُچھے کہ تینوں کس لئے جیل وچ ڈالدتا گیا اے ؟ جدوں کہ اساں مشاہدہ کيتا کہ سعد دا بیٹا اپنی روایت وچ صراحت توں کہندا اے کہ جدوں قادسیہ دے دن آیا ، ابو محجنہاں نوں میرے والد سعد دے پاس لیایا گیا جدوں کہ اوہ پی کر مست سن، لہذا حکم دیاکہ اسنوں زنجیراں توں جکڑ دتا جائے محمد بن سعد اپنی روایت دے آخر وچ کہندا اے کہ سعد نے کہیا: نئيں ، خدا دی قسم ! وچ اج ایداں دے مرد اُتے حد جاری نئيں کراں گا جس دے ہتھوں خدا نے مسلمانون کوایسی نعمت عطا کيتی اے تے ابو محجن نے خود ایويں کہیا اے : جدوں تک مجھ اُتے حد جاری ہُندی سی اوہ میرے گناہاں توں تطہیر دا سبب ہُندا سی ، وچ شراب پیندا سی لیکن ہن جدوں کہ آپ نے میرے توں حدا ٹھالی اے لہذا خدا دی قسم ہن وچ دوبارہ ہرگز شراب نئيں پیئاں گا ۔
۳۰۳ لیکن سیف نے اس گفتگو نوں ابومحجن تے سعد دی بیوی دے درمیان گڑھ کر اسنوں اپنی روایت دا حصہ قرار دتا اے تاکہ سعد دا دفاع کرے کہ اس نے کیوں خدا دے معین کيتے گئے حد نوں معطل کيتاہے تے اس دے علاوہ ابو محجنہاں دا وی دفاع کرے کہ کیوں دائم الخمر سی ، فیر اپنی جعلی داستان نوں مکمل کرکے سعد دی زبانی نقل کردا اے : وچ تینوں تیرے کلام اُتے پوچھ تاچھ نئيں کراں گا جدوں تک کہ انہاں اُتے عمل نہ کرو اس دے علاوہ ابو محجنہاں دی زبانی اک جھوٹھ گڑھ لیا اے کہ اس نے کہیا: خد اکی قسم وچ وی اپنی بولی نوں برے کلام توں ناپاک نئيں کراں گا اس جھوٹی روایت دے ذریعہ سیف ابو محجنہاں توں جو کچھ تواتر کےنال نقل ہويا اے اس دا مست رہناتازیانے کھانااور بدکرداریاں توں انکار کيتا جاناہے تے ابن فتحون جداں لوک(جو جے تریخ دے حقیقی واقعات انہاں دی چاہت دے بر خلاف ہاں توسننے دے لئی تیار نئيں نيں)نے وی اس جھوٹھ دی اشاعت دی اے تے مسعودی جداں قابل اعتماد تریخ نویس نے وی اس سلسلے وچ تغافل کيتاہے ور طبری اُتے کيتے جانے والے اعتماد دی بنا اُتے اس جھوٹھ نوں اپنی قیمتی تریخ مروج الذہب وچ درج کيتا اے البتہ مسعودی ورگی کچھ بزرگ شخصیتاں وی لغزش و خطا توں محفوط نئيں نيں ،لیکن انہاں تمام حالات دے باوجود دوسری مشہور کتاباں نے اس تاریخی واقعہ دے بارے وچ صحیح روایتاں نوں تواتر دے نال نقل کيتا اے لہذا سیف تے اس دے حامی کامیاب نئيں ہوئے نيں کہ اس حقیقت اُتے پردہ ڈال کر اسنوں بر عکس دکھاواں ۔
۳۰۴ شوریٰ اورحضرت عثمان دی بیعت کيتی داستان
بایع و الا ضربت عنقک
یا علی ! عثمان دی بیعت کرو ، ورنہ (عمر دی وصیت دے مطابق) وچ تواڈا سر قلم کرداں گا۔
عبد الرحمن بن عوف
سیف دی روایت دے مطابق شوریٰ تے حضرت عثمان دی بیعت
طبری نے ۲۳ ھء دے حوادث بیان کردے ہوئے سیف توں روایت کيتی اے کہ عمر نے کہیا: ”ماں جاندا ہاں کہ لوک انہاں دو مرد (علی و عثمان) دے برابر کسی نوں نئيں جاندے نيں ، چونکہ ایہ دوافراد ایداں دے نيں کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم انہاں دے اورجبرئیل دے درمیان ہمراز سن ، آپ جبرئیل توں پیغام لیندے سن تے انہاں دو نوں املاء فرماندے سن (۱) تے ہور ۲۴ ھء دے حوادث بیان کردے ہوئے سیف توں روایت کردا اے کہ : ماہ محرم دی تیسری تریخ نوں اہل شوریٰ نے متفقہ طور اُتے عثمان دے حق وچ رای دتی تے ایہ نماز عصرکا وقت سی ، مؤذن صہیب نے اذان دتی لوک اذان و اقامت دے درمیان جمع ہوئے،عثمان باہر آئے تے نماز دی امامت کی، ہور روایت کيتی اے کہ اس نے کہیا جدوں اہل شوریٰ نے عثمان دے حق
____________________
۱۔ تریخ طبری، ج۳/ ۲۹۲۔
۳۰۵ ماں رای دتی تو۔عثمان اس حالت وچ باہر آئے کہ دوسرے تمام لوکاں توں غمگین تر نظر آرہے سن، اس دے بعد رسول خد ا دے منبر پرجا کے اک خطبہ پڑھیا ، خداوند عالم دی حمد و ثناکی تے پیغمبر اُتے درود بھیجیا ، اس دے بعد کہیا:
” تسيں لوک اک ایداں دے گھر وچ ہوئے جس دیاں بنیاداں انتہائی کمزور نيں اورا پنی باقی بچی عمراں کٹ رہے ہوئے ، جتناممکن ہوسکے موت توں پہلے نیک کم انجام دو صبح یا شام نوں موت توانوں پالے گی دنیا نوں غرور نے اپنے جال وچ پھنسایا اے ، لہذا دنیا دی زندگی توانوں مغرور نہ کرے تے شیطان توانوں فریب نہ دے ، اپنے اسلاف توں عبرت حاصل کرو اس دے بعد تلاش کرو تے غفلت وچ نہ رہو، فراموش نئيں کيتے جاؤ گے،کتھے گئے اس دنیا دے بیٹے تے بھائی ، اوہ جو کھیت وچ ہل چلیا کے اسنوں آباد کردے سن تے سالہا سال تک اس توں فائدہ اٹھاندے سن ؟! کيتا اس دنیا نے انھاں دور نئيں پھینکا دنیا دے بارے وچ تواڈا مقصد اوہی ہونا چاہیدا کہ جداں خداوند عالم نے اسنوں مقصد قرار دتا اے تے آخرت دے طالب رہو کہ خداوند عالم نے اس دنیا دے لئی اک ضرب المثل بیان فرمائی اے تے جو احسن اے اسنوں معین فرمایا اے ، خدائے عزو جل نے فرمایا اے: < واَضرِب لَھُمْ مَثَلَ الْحَیوةِ الدُّنیَا کَمَاءٍ وانْزَلْنٰہ من السَّماءِ > تقریر دے اختتام اُتے لوکاں نے اس دی طرف ودھ دی بیعت کيتی ۔
____________________
۱۔کھف/۴۵
۳۰٦ یہ سی شوریٰ ،ہور عثمان دی بیعت تے انہاں دی پہلی تقریر دے بارے وچ سیف دی روایت !!
عمر دا نامزد کيتا گیا خلیفہ
حقیقت ایہ اے کہ جو شخص شوریٰ تے عمر دے جانشین مقر رکرنے دی کیفیت اُتے تحقیق و غور و خوض کريں گا اوہ اس گل نوں با آسانی سمجھ لیگا کہ عمر بہت پہلے ہی توں اپنی جانشینی دے بارے وچ منصوبہ بندی کرچکے سن تے عثمان دی خلافت دے لئی ماحول نوں سازگار بنا چکے سن اس طرح شوریٰ دی روداد اک بہانہ توں زیادہ نہ سی ۔
ابن ہشام عبدالرحمان بن عوف توں نقل کردا اے کہ اک شخص نے منیٰ وچ عمر توں کہیا: اے امیر المؤمنین ! فلان شخص دے بارے وچ آپ دا کیہ نظریہ اے جو ایہ کہندا اے کہ خدا دی قسم ابوبکر دی بیعت دا مسئلہ اک بغیر سوچے سمجھے عمل دے علاوہ کچھ نئيں سی تے ايسے صورت وچ انجام پایاہےِ کہندے نيں کہ عمر ایہ گل سن کر غضبناک ہوگئے تے کہیا: وچ انشاء اللہ اج رات نوں ہی اس کم دے بارے وچ ا قدام کراں گا تے انہاں لوکاں دے لئی خطرہ دا اعلان کراں گا جو ناحق تے غاصبانہ طورپر کم دی باگ ڈور نوں لوکاں توں کھو لینا چاہندے نيں ۔
عبدالرحمان کہندا اے : ميں نے کہیا:یا امیر المؤمنین ! آپ ایسا نہ کرن کیونجے سارے کم فہم تے تخریب کار لوک موسم حج وچ ا یک جگہ اُتے اکٹھا ہوئے نيں اس گل کيتی مہلت دیجئے توں کہ اسلامی دار الخلافہ مدینہ پہنچ جائےں ، اوتھے اُتے آپ دی گل سننے والے صرف دانشورلوک ہون گے جو وی کہناچاہندے نيں مدینہ وچ اطمینان کامل دے نال کہہ سکدے نيں تے دانشور آپ دی گل نوں قبول کرن گے تے اس اُتے عمل کرن گے ۔ عبد الرحمان کہتاہے : عمر نے کہیا: خدا دی قسم انشا ء الله لوکاں دے درمیان اپنی پہلی تقریر دے دوران اس کم دا اقدام کراں گا ۔
۳۰٧ اس دے بعد کہندا اے: عمر مدینہ پہچنے دے بعد پہلے جمعہ نوں منبر پرگیا تے اک خطبہ پڑھیا تے اس وچ کہیا؛ مینوں رپورٹ ملی اے کہ فلاں نے کہاہے کہ خدا دی قسم جے عمر بن خطاب مرجائے تاں قطعا فلاں دی بیعت کراں گا ۔ ایسا نہ ہوئے کہ ایہ کلام کہ ابوبکر دی بیعت بلا سوچے سمجھے تے بدون تدبیر انجام پائی اے “،کسی نوں فریب دے ، کیونجے اوہ بیعت اگرچہ ایسی نئيں سی ، لیکن خداوند عالم نے سانوں اس دے شر توں نجات دتی اے تے اس دے علاوہ اس نکتہ دی طرف توجہ رکھئے کہ اس وقت ابوبکر کے مانند کوئی تے آپ دے درمیان موجود نئيں تھاکہ جس اُتے سب اس پراتفاق کرکے اس دی اطاعت کرن ، اس لئی جو کوئی مسلماناں توں صلاح و مشورہ کيتے بغیر کسی دی بیعت کريں گا توایسی بیعت کيتی کوئی قانونی حیثیت نئيں ہوئے گی تے طرفین قتل کيتے جاواں گے(۱)
ہم اس کتاب دے پہلے حصہ وچ جتھے اُتے ” فاطمہ زہراء(س) دے گھر وچ دھرنادینا “ تے ۱۳٦ ( صفحہ پر) اُتے عمر دے نقطہ نظر تے انہاں دی رای دے عنوان توں اس دی وضاحت کيتی اے اوتھے اُتے اس روایت کيتی باقی اسناد وی ذکر کيتی نيں ۔
____________________
۱۔ سیرہ ابن ھشام ،ج ۴/ ۳۳٧۔
۳۰۸ ابن ابی الحدید نے جاحظ توں روایت کيتی اے کہ اوہ کہندا اے : جس شخص نے ایہ کہیا سی کہ جے عمر مرجائے تاں وچ فلاں دی بیعت کراں گا اوہ عمار بن یاسر سن کہ اس نے کہیا سی ؛ جے عمر مرجائے تاں علی علیہ السلام دی بیعت کراں گا ، عمر دا ایہی کلام سبب بنا کہ عمر نے اشتعال وچ آکے اوہ تقریر دی ۱ اک ہور حدیث شناس نے کہیا اے کہ عمر دے مرنے دے بعد جس دی بیعت کيتی جائے اوہ طلحہ بن عبد اللہ سی ۔
جس دی بیعت کرنے دا فیصلہ کيتا گیا سی ، اسنوں پہچاننا ہمار ی نظر وچ اہم نئيں اے بلکہ اہم ایہ اے کہ خلیفہ نے اپنی تقریر وچ خلافت دے کم وچ ” ُمشورت “ کابیان کيتاہے جدوں کہ اس دی مثال نئيں ملدی کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے اپنا جانشین مقرر کرنے دے سلسلے وچ کدرے مشورت یا شوریٰ دا ذکر کيتا ہوئے ، دوسری طرف توں ابوبکر دی بیعت اچانک تے بلا غور و فکر تے تدبیر انجام پائی جیساکہ اساں عمر دی زبانی سنیا ۔
اور ايسے طرح خود عمر دی وی ابوبکر کے نامزدکرنے توں بیعت کيتی گئی ، نہ مجلس شوریٰ دی روسے تے نہ ہی مسلماناں دے مشورت توں ، اس لئی ایہ (عمر) پہلا شخص سی جس نے جانشین مقرر کرنے دے لئی بذریعہ شوریٰ منصوبہ بنایا سی، عمر نے اس خطبہ وچ واضح طورپر اظہار کيتا اے کہ مغیرة بن شعبہ دے غلام فیروز دے ہتھوں زخمی ہونے توں پہلے شوریٰ دی فکر وچ سی لیکن ایہ کہ اوہ اپنی جانشینی دے امید وار کومقرر کرچکيا سی یا ایہ کم صرف شوریٰ اُتے چھڈیا سی آئندہ نقل کيتی جانے والی روایتاں توں معلوم ہوئے گا۔
محب الدین طبری ۲ نے ریاض النضرہ دی دوسری جلد دے صفحہ ٧۴۰ پرعبد اللہ بن عمر توں نقل
____________________
۱۔ شرح ابن ابی الحدید، ج ۳/ ۱۲۳۔
۲۔الریاض النضرة ،ج ۲/ ص ٧۴۔
۳۰۹ کردے ہوئے کہیا اے ؛ جدوں عمر زخمی ہوئے، تاں ميں نے کہیا:اے امیر المؤمنین ! کيتااچھاہُندا اگرآپ اپنی کوشش و تلاش توں کسی نوں انہاں لوکاں دی فرمانروائی دے لئی مقرر فرماندے ؟ اس نے کہیا : مینوں بٹھائیے ! عبد اللہ نے کہیا: جاں ہی اس نے کہا” مینوں بٹھائیے “ تاں وچ اس قدر ڈر گیااور آرزو دی کہ مدینہ دے برابر اس توں دوری اختیار کيتاکراں اس دے بعد کہیا؛ قسم اس خداکی جس دے قبضہ وچ عمر دی جان اے وچ قطعی طور فرمانروائی نوں واپس ايسے شخص دے ہتھ وچ دیداں گا جس نے پہلی بار اسنوں مینوں دتا تھا
رہیا سوال اس کاکہ جس نے پہلی بار عمر نوں خلافت دتی ، اوہ عثمان سی چنانچہ طبری نے اپنی سند توں واقدی دے حوالے توں کہاہے کہ : ابوبکر نے عثمان نوں حکومت وچ لے جا کے کہیا؛ لکھو بسم اللہ الرحمن الرحیم ، ایہ اک عہد نامہ اے جسنوں ابوبکر بن ابی قحافہ نے مسلماناں دے لئی لکھیا اے اما بعد کہندے نيں کہ جاں ہی انھاں نے اما بعدکہیا، انہاں دی حالت بگڑگئی تے بے ہوش ہوگئے ا ور مطلب نوں جاری نہ رکھ سکے اس دے بعدعثمان نے خود لکھیا: اما بعد،ميں نے عمر نوں آپ لوکاں دے لئی نامزد کيتاہے تے وچ آپ دے درمیان اس توں بہتر کسی تے نوں نئيں جاندا ہاں اسکے بعد ابوبکر ہوش وچ آئے تے پُچھیا : کيتالکھیا تسيں نے؟ مینوں پڑھ کر سناؤ، عثمان نے تحریر نوں ابوبکر دے لئی پڑھیا ، ابوبکر نے کہیا؛ اللہ اکبر ، میری نظر وچ خدا تینوں اسلام توں نیک انعام عطا کرے ، تے ابوبکر باقی وصیت نامہ کو، جتھے تک عثمان نے لکھاتھااقرار کرکے تائید کيتی۔ روایت دا متن حسب ذیل اے :
۳۱۰ دعا ابوبکر عثمان خالیا فقال له اکتب :
بسم الله الرحمن الرحیم
هذا ما عهد ابوبکر بن ابی قحافه الی المسلمین ، اما بعد، قال ، ثم اغمی علیه ، فذهب عنه ، فکتب عثمان : اما بعد فانی قد استخلفت علیکم عمر بن الخطاب و لم آلکم خیراً منه ثم افاق ابوبکر فقال : إِقرا علیَّ ، فقرا علیه فکبر ابوبکر ، و قال : اراک خفت انہاں یختلف الناس انہاں افتلتت نفسی فی غشیندی؟ قال نعم، قال : جزاک الله خیراً عن الاسلام و اقرّها ابوبکر من هذ االموضع(۱)
خود عمر نے وی اک دوسری جگہ اُتے صراحت توں کہیا اے کہ عثمان نوں اپنی جانشینی دے لئی مد نظر رکھیا سی خیثمہ بن سلمان اپنی کتاب ” فضائل الصحابہ “ وچ حذیفہ توں روایت کردے نيں کہ اس نے کہیا؛ کسی نے موقف وچ عمر توں پُچھیا: آپ دے بعد خلیفہ کون ہوئے گا ؟ اس نے کہیا: عثمان بن عفان:(۲)
قیل لعمر و هو بالموقف مَن الخلیفة بعدک ؟ قال : عثمان بن عفان ۔
متقی ھندی نے نے کنزل العمال(۳) روایت وچ کہیا اے کہ عمر نے ایہ جواب مدینہ وچ انہاں لوگو ں نوں دتا جنہاں نے انہاں توں سوال کيتا تھا:آپ دے بعد خلیفہ کون ہوئے گا۔
____________________
۱۔ تریخ طبری ،ج ۲/ ٦۱۸ ۔
۲۔ الریاض النضرة ،ج ۲/ ۱۲قیل لعمر و هو بالموقف ، من خلیفتک بعدک ؟ قال : عثمان بن عفان ۔
۳۔ کنزل العمال، ج ۳/ ص۱۵۸
۳۱۱ سیف دے علاوہ کيتی گئی روایت وچ شوریٰ دی داستان
بلاذری نے انساب الاشراف ۱ وچ تے ابن سعد نے طبقات ۲ وچ روایت کيتی اے کہ عمر بن خطاب نے اک جمعہ نوں خطبہ پڑھیا تے پیغمبر تے ابوبکر دا ذکر کيتا فیر کہیا؛ ميں نے خواب وچ دیکھیا کہ اک مرغا مینوں چونچ ماررہیا سی ، میرے خیال وچ اس دتی تعبیر اسکے سوا کچھ نئيں اے کہ میری موت نزدیک اے تے دوسری طرف توں کچھ لوک میرے توں کہہ رہے نيں کہ اپنے بعد والے خلیفہ نوں نامزد کراں ، البتہ خداوند عالم اپنے د ین ، اپنے خلیفہ اوراپنے اس ہدف نوں ضائع ہونے نئيں دے گا جس دے لئی پیغمبر نوں بھیجیا سی۔ جے جلدی میر ی موت آگئی تاں خلافت شش رکنی شوریٰ وچوں کسی اک نوں ملے گی جسنوں شوریٰ والے رائے دین گے تے ایہ چھ افراد اوہی نيں جنہاں توں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم رحلت دے وقت راضی سن ، وچ جاندا ہاں کہ اس کم دے بارے وچ مجھ اُتے اعتراض کيتا جائے گا ، لیکن تسيں لوکاں نوں توجہ کرنا چاہیدا کہ اعتراض کرنے والے اوہی لوک نيں جنہاں نوں ميں نے زبردستی اسلام دے دائرے وچ داخل کيتاہے جے انہاں نے ایسا اعتراض کيتا تاں اوہ دشمن اسلام نيں ۔
ابن عبدالبر ۳ دوو سنداں دے نال روایت کردا اے کہ جدوں عمر ابن خطاب زخمی ہوئے تاں انہاں توں کہیا گیا : یا امیر المؤمنین ! کيتا چنگا ہُندا اگراپنے بعد خلیفہ کومقرر کردیندے تاں انھاں نے کہیا: جے ميں توانوں اپنے حال اُتے چھوڑداں تے ایہ کم تواڈے سپرد کرداں تو؟ اس لئی کہ جو میرے توں بہتر تھاا س
____________________
۱۔ انساب الاشراف ،ج ۵ ص ۱۵۔ ۱٦۔
۲۔ طبقات ابن سعد ق ۱، ج ۳/ ۲۴۳۔
۳۔العقد الفرید ، ج۳/ ٧۳
۳۱۲ نے ایسا ہی کيتا اے تے اگرآپ لوکاں دے لئی خلیفہ نامزد کراں تاں وی میرے توں بہتر سی اس نے وی ایسا ہی کيتاہے جے اس وقت ابو عبیدہ جراح زندہ ہُندے تاں وچ یقینا انھاں اپنا جانشین بنا دیندا تے جے خداوند عالم میرے توں اس سلسلہ وچ پوچھدا تاں وچ کہندا کہ ميں نے تیرے پیغمبر توں سنیا اے کہ اوہ کہندے سن : ابو عبیدہ اس امت کاامین اے۔
اور جے ابوحذیفہ دا آزادکردہ غلام ، سالم زندہ ہوتاتو اسنوں اپنا جانشین قرار دیندا تے خدا دے اعتراض دے جواب وچ کہندا کہ ميں نے تیرے پیغمبر توں سنیا اے کہ فرماندے سن : بے شک سالم خداکو ایسا دوست رکھدا سی کہ جے خدا توں خوف وی نہ رکھدا تاں وی گناہ نئيں کردا ،کہیا گیا: کیوں عبداللہ نوں اپنا جانشین نئيں بناتے وہ، جدوں کہ دیانت و فضل تے اسلام وچ پیش قدم ہونے دی وجہ توں اس دی صلاحیت مسلم اے ۔ کہیا: خطّاب دے بیٹےآں دے لئی ا تنا ہی کافی اے کہ انہاں وچوں صرف اک شخص امت محمد دے بارے وچ حساب دے، وچ کتنا خوشحال ہاں کہ اس محاسبہ توں سالم نکل آیا نہ نفع کمایا تے نہ نقصان ، فیر انہاں توں سوال ہويا ،کہ کاش کسی نوں معین کردے ؟ کہیا : جو گل ميں نے کہی اسکے دے لئی آمادہ کيتا اے کہ آپ لوکاں دی فرمان روائی دے لئی کسی نوں معین کراں گا تے امید رکھدا ہاں کہ اوہ آپ لوکاں نوں راہ حق دی طرف راہنمائی کريں گا ، ایہ کلمات کہندے ہوئے علی علیہ السلام دی طرف اشارہ کيتا فیر وادھا کردے ہوئے کہیا: لیکن ميں نے مصلحت اس وچ سمجھ کہ اپنی زندگی وچ نیزمرنے دے بعد وی اس کم دی ذمہ داری اپنے سرنہ لاں(۱)
____________________
۱۔العقد الفرید، ج ۳/ ٧۳۔
۳۱۳ بلاذری نے عمرو بن میھون توں روایت کيتی اے کہ اس نے کہیا؛ وچ عمر دے زخمی ہونے دا شاہد سی ، اس دے بعد اک مفصل حدیث ذکر کيتی اس دے بعد کہیا؛ عمر نے کہیا، علی علیہ السلام ، عثمان ، طلحہ و زیبر ، عبد الرحمان بن عوف تے سعد بن ابی وقاص نوں میرے پاس بلالاؤ انہاں چھ افراد وچوں علی علیہ السلام تے عثمان دے علاوہ کسے ہور نال گل نئيں کيتی ، علی علیہ السلام توں کہیا؛ یا علی ! شاید ایہ لوک آپ دے بارے وچ معلومات کرنا تے پہچاننا چاھدے نيں کہ آپ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے رشتہ دار نيں تے آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے داماد ہونے دا شرف وی رکھدے نيں تے خداوند عالم ٰ نے آپ نوں فقہ و دانش وچ اک بلند مقام عطا کيتا اے جے آپ نے اس کم دی باگ ڈور اپنے ہتھ وچ لی تاں تقویٰ نوں ہتھ توں جانے نہ دینا ، اس دے بعد عثمان نوں بلیا کے اس توں کہیا؛ اے عثمان ! شاید ایہ لوک تیرے حق نوں جان لاں کہ آپ پیغمبر دے داماد سن اوربہت سن رسیدہاں ، جے حکومت تیرے ہتھوں وچ آئی تاں خدا توں ڈرنا تے ابو معیط دے خاندان (عثمان دے رشتہ دار) نوں ملت دی گردن اُتے سوار نہ کرنا اسکے بعد کہیا: صہیب نوں میرے پاس بلاؤ ، جدوں اوہ حاضر ہواتو ا توں ایويں حکم دتا : تن دن تک لوکاں دی امامت دی مسئولیت تیرے ذمہ اے تے انہاں چند افرادکو کسی گھر وچ بیٹھ کر شوریٰ نوں تشکیل دینا چاہے ، جے متفقہ طور اُتے انہاں نے اپنے وچوں کسی اک نوں معین کرلیا، تاں جو وی اس دی مخالفت کرے اس دا سر قلم کردینا جدوں ایہ لوک عمر توں رخصت ہوکے چلے گئے توعمر نے کہیا: جے خلافت دے کم نوں ’ ’ اجلح“ (وہ مرد جس دے سر دے اگلے حصہ دے بال کم ہاں مقصود علی سی) دے ہتھ سونپاں گے تاں اوہ لوکاں دی احسن طریقہ ےسے رہبری کريں گا تے منزل مقصود تک پہنچائے گا(۱)
____________________
۱۔ انساب الاشراف، ج ۵ان ولّو ها الاجلع لسلک بهم الطریق ۔
۳۱۴ ابن عمر نے کہیا: یا امیر المؤمنین کیہ تسيں دے لئی خودمعین کرنے وچ کوئی مشکل اے ؟ کہیا: وچ نئيں چاہندا ہاں زندہ یا مردہ اس دے زیر بار رہاں طبقات(۱)
ابن سعد وچ وی تقریباً اس قسم دی روایت اے ۔
الریاض النضرہ وچ وی عمرو بن میمون نے جو کچھ عمر توں علی دے بارے وچ نقل کيتا اے اس دے بعد آیا اے : صاحب صحیح ، نسائی نے ایہ روایت نقل کيتی اے اورا س وچ وادھا کيتا اے : کيتا اچھے لوک ہون گے جے خلافت دی باگ ڈور نوں کشادہ پیشانی والے شخص نوں سونپتے تاں اوہ اس وقت دیکھو گے کہ کس طرح اوہ انھاں حق اُتے چلنے اُتے مجبور کريں گا اگرچہ اوہ ہمیشہ تلوار لئے ہوئے ہوئے گا :للّه درّهم انہاں ولّوها الاصلع کیف یحملهم علی الحق و انہاں کان السیف علی عنقه ۔
ميں نے کہیا: جے اس دے بارے وچ ا س قسم دی لیاقت دا تجربہ رکھدے ہں تاں خلافت نوں اس دے حوالہ کیوں نئيں کردے ؟
اس نے کہیا؛ جے ميں مرگیا تے ایہ کم لوکاں اُتے چھوڑکے چلا گیا تاں میرے توں پہلے کسی نے ایسا کيتا اے جو میرے توں افضل تھا(۲)
بلاذری نے انساب الاشراف وچ اپنی سند توں واقدی توں نقل کيتا اے کہ عمر اپنی جانشینی دے بارے وچ گفتگو کررہے سن اُنہاں توں کہاگیا کہ کیوں عثمان دے بارے وچ کچھ نئيں کہندے ہو؟
____________________
۱۔الریاض النضرة، ج ۲/ ص ٧۲۔
۲۔ الریاض النضرة،ج ۲/ ص ٧۲۔
۳۱۵ اس نے کہیا: جے ميں ایساکراں تاں عثمان، ابو معیط دی اولاد نوں لوکاں دی گردن اُتے سوار کردے گا ۔
کہیا گیا : زبیر دے بارے وچ کیہ خیال اے ؟
اس نے کہیا: اوہ راضی حالت وچ مؤمن صفت اے او رغضب دی حالت وچ کافر۔
کہیا گیا : طلحہ ؟
اس نے کہیا: اس دی ناک آسمان تک لمبی اے تے اس دا مقعد پانی وچ اے
کہیا گیا : سعد؟
اس نے کہیا؛: اوہ اک لشکر دی سرکردگی دا سزاوارہے مگر دسويں حصہ دی فرمانروای اس دے لئی زیادہ اے ۔
کہیا گیا : عبد الرحمان ؟
اس نے کہیا: جے اوہ اپنے اہل و عیال کوادارہ کرسکے تاں کافی اے ۔
ابن میمون توں روایت اے کہ عمر نے شوریٰ نوں چھ افرد پرچھوڑدتا تے کہیا عبید اللہ بن عمر وی آپ لوکاں دے نال اے لیکن اوہ امیدوار بننے دا حق نئيں رکھدا اے (۱)
بلاذری نے کتاب انساب الاشراف، ج ۵/ ص ۱۸ وچ ابو مخنف توں روایت کيتی اے: عمر بن خطاب جدوں زخمی ہوئے تاں اس نے عبد للہ بن جدعان دے آزاد کردہ غلام صہیب نوں حکم دتا توں کہ مہاجر و انصار دے بزرگاں نوں عمر دے پاس بلالائے جدوں اوہ سب اس دے پاس جمع ہوئے توعمرنے انہاں توں کہیا:
____________________
۱۔ انساب الاشراف ،ج ۵ ص ۱٧۔
۳۱٦ ميں نے اپ لوکاں دا کم مہاجرین دی اک چھ رکنی شوریٰ دے سپرد کردتا اے اوہ ہجرت وچ سبقت رکھدے نيں تے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم اپنی رحلت دے وقت انہاں توں راضی سن ، ميں نے انہاں توں کہیا اے کہ اس شوریٰ وچوں کسی اک نوں اپنے پیشوا دے طور اُتے منتخب کرن اس دے بعد عمر نے انہاں وچ کچھ افراد دا ناں لیا اس دے بعد ابو طلحہ زید بن سہل خزرجی نوں حکم دتا توں کہ انصار وچوں پنجاہ افرادکو منتخب کرکے اپنے نال رکھے ، تے کہیا: جدوں ميں وفات پیر تاں شوریٰ دے چھ افرد نوں مجبور کرنا توں کہ جِنّا ممکن ہوسکے جلدی اپنے وچوں اک نوں امت دی رہبری دے لئی چن لاں تے شوریٰ دا جلسہ تن دن توں زیادہ طولانی نئيں ہونا چاہیدا تے صہیب نوں حکم دتا کہ نماز جماعت دی امامت خود سنبھالے توں کہ شوریٰ خلافت دا مسئلہ حل کرے ۔
جس وقت عمر ایہ احکام جاری کررہے سن ، طلحہ بن عبد اللہ ” سراہ“ وچ اپنے کھیت وچ سی تے مدینہ وچ موجود نہ سی ۔
لہذا عمر نے کہیا: ا گر طلحہ انہاں تاں دناں دے جلسہ دے دوران آگیا تاں بہتر ورنہ اس دا انتظار نہ کرنااور کم نوں اگے بڑھانا۔ جس اُتے وی اتفاق ہواس دی بیعت کرنا جو وی اس دی مخالفت کرے اس دا سر تن توں جدا کرنا۔
راوی کہندا اے کہ اک قاصد نوں طلحہ دے پاس بھیجاگیا توں کہ فوری طور اُتے اپنے آپ نوں مدینہ پہنچادے لیکن اوہ اس وقت مدینہ پہنچیا جدوں عمر اس دنیا توں جاچکے سن تے لوکاں نے عثمان دی بیعت کرلئی سی اورطلحہ اپنے گھر وچ بیٹھیا رہااور بولا :
کیا مجھ جداں اُتے رائے تھونپی جاسکدی اے ؟
۳۱٧ لہذا عثمان طلحہ دے پاس آئے ، طلحہ نے انہاں توں کہیا؛ جے ميں شوریٰ دی رائے قبول نہ کراں تاں کیہ تسيں خلافت نوں واپس کردوگے(۱)
اس نے کہیا: جی ہاں
طلحہ نے کہیا: لہذا وچ دستخط کردا ہاں ، اس طرح اس نے عثمان دی بیعت کيتی(۲) عبد اللہ بن سعد بی ابن سرح کہندا اے : جدوں تک طلحہ نے ایہ کم انجام نئيں دتا سی وچ اس تشویش وچ سی کہ ایسانہ ہوئے کہ بیعت ٹُٹ جائے تے ایہ ايسے لئے سی کہ عثمان طلحہ نوں ہمیشہ ا حترام دی نظر توں دیکھدے سن توں وقتیکہ انھاں اپنے گھر وچ محاصرہ کيتا گیا تے اس دن طلحہ دوسرےآں توں زیادہ عثمان دی دشمنی دا مظاہرہ کررہاتھا ۔
بلاذری انساب الاشراف وچ روایت کردے ہوئے کہندا اے : عمر نے حکم دتا کہ اقلیت نوں اکثریت دے تابع رہنا چاہیدا تے جو کوئی وی تسيں لوکاں دی مخالفت کرے اس دا سر قلم کردو ۳ ابو مخنف توں روایت کيتی گئی اے کہ عمر نے شوری دے ارکان نوں حکم دتا کہ تن دن تک اپنے کم وچ مشورہ کرن جے دو افراد نے اک دے حق وچ تے دوسرے دو افراد نے دوسرے دے حق وچ رائے دیدی تاں شوریٰ دی رائے گیری دوبارہ انجام دتی جائے جے چارافراد نے کسی اک دے حق وچ رائے دتی تے اک نے
____________________
۱۔انساب الاشراف ،ج ۵ والعقدا لفرید ج ۳/ ٧۳۔
۲۔العقدا لفرید ، ج ۳/ ۲۰۔
۳۔ انساب الاشراف ،ج ۵ ،ص ۸لیتبع الاقل الاکثر فمن خالفکم فاضربوا عنقه ۔
۳۱۸ رائے مخالف دتی تاں چار افراد دی رائے دے تابع ہونا چاہیدا تے جے ووٹ دو ،دو یا تن تین کرکے تقسیم ہوجائےں تاں اس طرف نوں ترجیح دتی جانی چاہیدا جس وچ عبدا لرحمان بن عوف شامل ہوئے ، کیونجے اس دی دیانت تے رائے زیادہ مورد اعتماد اے جو اسنوں مسلماناں دے لئی اختیار کرے اوہ امین اے (۱) عقد الفرید وچ وی تقریباً ایہی مضمون آیا اے (۱)
ابن سعد نے اک دوسری روایت وچ ذکر کيتاہے کہ عمر نے کہیا؛ جے آراء دو اورتین وچ تقسیم ہوئے تاں اس طرف عبدالرحمان بن عوف ہواس دتی اطاعت کرن ، اس دے فرمان اُتے کان دھرنا تے حکم دا انتظار کرنا(۲)
بلاذری نے روایت کيتی اے کہ عمر نے کہیا؛ لوک کہندے نيں کہ ابوبکر دی بیعت ہتھ توں چلی جائے گی لیکن خداوند عالم نے اس شر توں بچالیا عمر دی بیعت مشورہ دے بغیر انجام پائی لیکن اس دے بعد بیعت دا کم شوریٰ نوں سونپیا گیا اگرچار افراد نے اک طرف رائے دتی تاں ہور دو افراد نوں انہاں دی پیروی کرنا چاہیدا تے جے ووٹ تن تے تن وچ مساوی تقسیم ہوئے تاں عبدالرحمان بن عوف دی رائے دے تابع رہنالہذا س دے حکم دی اطاعت کرنا جے عبدا لرحمان بن عوف نے اپنا اک ہتھ بعنوان بیعت کسی
اک دے ہتھ وچ د یدتا تاں اپ نوں اسکے تابع رہنا چاہیدا(۳)
متقی ہندی نے روایت کيتی اے کہ عمر نے کہیا؛ جے عبدالرحمان بن عوف نے اپنا اک ہتھ کسی کے
____________________
۱۔ انساب الاشراف ،ج ۵/ ۱۸۔
۲۔العقد الفرید ،ج ۳/ ٧۴۔
۳۔ طبقا ت ابن سعد ،ق ۱ ج ۳ ص ۴۳۔
۳۱۹ ہتھ وچ بیعت دے عنوان توں دیدتا تاں تسيں وی بیعت کرو(۱)
اور اسلم توں روایت کيتی گئی اے کہ عمر بن خطاب نے کہیا جس دی عبدالرحمان بیعت کرے تسيں وی اس دی بیعت کرو اورجو بیعت توں انکار کرے اس دا سر قلم کردو(۲)
ان تمام روایتاں توں معلوم ہُندا کہ خلیفہ نے انتخاب دے کم نوں فقط عبد الرحمان بن عوف دے ہتھ وچ سونپیا سی تے چھ رکنی شوریٰ صرف کم نوں مستحکم کرنے دے لئی سی تے دوسرےآں نوں عمرکے ولی عہد دی خواہ ناخواہ بیعت کرنی چاہیدا تے ایہ منصوبہ علی علیہ السلام دے نقطہ نظر توں وی پوشیدہ نئيں سی ، کیونجے بلاذری روایت کردا اے کہ علی نے جدوں عمر دی گل نوں انہاں لوکاں دی حمایت وچ سنیا جنہاں دے نال عبدا لرحمان بن عوف ہوئے تاں اپنے چچا عباس توں اس حکم دی شکایت کردے ہوئے کہیا: خدا دی قسم کم ساڈے ہتھ توں نکل گیا ۔
عباس نے کہیا: میرے بھتیجے ! ایہ گل کتھے توں معلوم ہوئی ؟
علی علیہ السلام نے کہیا؛ اس لئی کہ سعد اپنے چچیرے بھائی عبدالرحمان دی مخالفت نئيں کريں گا تے عبدالرحمان عثمان دا دوست تے اس دا داماد اے اس صورت وچ ا ن وچوں کوئی اک دوسرے دی مخالفت نئيں کريں گا ، بالفرض جے طلحہ و زبیر مینوں اپنااپنا اووٹ دیداں چونکہ عبدالرحمان ہور تن افرد دے نال ہوئے گا اس طرح طلحہ و زبیر دی موافقت مینوں کوئی فائدہ نئيں پہنچائے گی(۳)
____________________
۱۔ انساب الاشراف ،ج ۵ ص ۱۵۔
۲۔ کنز ل العمال ،ج ۳/ ۱٦۰۔
۳۔ کنز العمال ،ج ۳/ ص ۱٦۰ بایعولمن بایع عبدالرحمن بن عوف فمن ابی فاضربوا عنقہ ۔
۳۲۰ سعد نے کہیا: جے میرے توں چاہندے ہوئے کہ وچ تیرے حق وچ ووٹ داں تے عثمان نوں نہ داں تب توماں مؤافق ہاں ، لیکن جے چاہندے ہوئے کہ کم عثمان دے ہتھ وچ د یدتا جائے تاں ، علی علیہ السلام اس توں سزاوا تر نيں او رماں انھاں عثمان توں لائق تر جاندا ہاں ۔
راوی کہندا اے ؛ ابو طلحہ انہاں دے نزدیک آیا تے انھاں مجبور کيتا کہ جِنّا جلد ممکن ہوسکے شوریٰ کاکم نپٹالو۔
عبد الرحمان نے کہیا: اے جماعت ! عجیب گل اے کہ وچ مشاہدہ کرتاہاں تسيں لوک اس کم دے بارے وچ لالچ دکھارہے ہوئے لیکن کم نوں یقینی بنانے وچ تاخیر کررہے ہوئے ! خدا توانوں بخش دے لگدا اے جداں کہ تسيں وچوں ہر اک دے سر وچ خلیفہ بننے دا خیال موجود اے ؟
ابو طلحہ اس صورتِ حال نوں دیکھ کے روپڑااور کہیا: انہاں دے بارے وچ میرا گمان تے تصور ایہ تھاکہ اس لالچ دے برخلاف مشاہدہ ہوئے خاص کر وچ ڈرتاتھا کہ کوئی وی اک دوسرے دے دباؤماں نہ آکے مسئلہ نوں اک دوسرے دے سر تھونپاں گے، فیر بلاذری مدائنی توں روایت کردا اے عمر نے اپنے بیٹے نوں شوریٰ وچ شامل کيتا اس شرط اُتے کہ اسنوں ووٹ دینے دا حق ہوئے گا امیدوار بننے دا نئيں ۔
ابو الحسن مدائنی کہندا اے ؛ ابن عمر نے اس شرط اُتے شوریٰ وچ شرکت نئيں کيتی(۱)
ابی مخنف توں روایت کردا اے جدوں عمر نوں دفن کيتا گیا تے صہیب بن سنان نےاس دتی نماز جنازہ
____________________
۱۔ انساب الاشراف ،ج ۵ ص ۲۱۔
۳۲۱ پڑھی اوراصحاب شوریٰ نے اس رات جلسہ منعقد کرنے توں پرہیز کيتا ور جدوں صبح ہوئی تاں ابو طلحہ نے انھاں بحث و تمحیص دے لئی بیت المال دے مقام اُتے جمع کيتا ۔
راوی کہندا اے: جدوں عبدالرحمان نے دیکھیا کہ ہر اک سرگوشی کرنے وچ لگیا اے تے ہر اک اس گل کيتی کوشش وچ لگیا اے کہ دوسرے نوں خلافت دے عہدے توں محروم کردے ، اس نے انہاں توں مخاطب ہوکے کہیا؛ حضرات ! وچ ا ور سعد آپ چار افراد دے حق وچ کنارہ کشی کردے نيں لیکن اس شرط اُتے کہ تسيں چار افراد وچوں اک ناں وچ منتخب کراں ، مذاکرات کافی طولانی ہوئے نيں لوک منتظر نيں کہ انتخاب دا نتیجہ اعلان ہوجائے توں کہ اپنے خلیفہ تے امام نوں پہچان لاں ہور قصبےآں دے باشندے وی ايسے دے انتظار وچ بیٹھے نيں اوہ واپس اپنے گھراں نوں جانا چاہندے نيں سب نےاس دتی اس تجویز توں اتفاق کيتا صرف علی علیہ السلام نے موافقت نئيں کيتی تے کہیا جدوں تک نہ دیکھاں
اسی اثناء وچ ابو طلحہ آیا ، عبدالرحمان نے اپنی تجویز اس دے سامنے پیش کيتی تے وادھا کيتا کہ علی دے علاوہ اس اُتے سب متفق نيں ۔
ابو طلحہ نے علی توں مخاطب ہوکرکہیا : اے ابوالحسن تسيں جاندے ہوئے کہ ابو محمد عبد الرحمان تواڈے تے تمام مسلماناں دے نزدیک مورد اعتماد اے تسيں کیوں اس دی مخالفت کردے ہوئے۔
اسکے بعد علی علیہ السلام نے عبدالرحمان بن عوف نوں قسم دلائی کہ اپنی مرضی دے مطابق عمل نہ کرے،بلکہ حق نوں مقدم قرار دے کے لوکاں دے فائدے دی کوشش کرے تے اپنے رشتہ داراں دی طرفداری نہ کرے ، عبدالرحمان نے وی قسم کھادی ۔
اس دے بعد علی علیہ السلام نے کہیا: انتخاب کرو، کامیاب رہو گے ! ایہ قضیہ بیت المال دی جگہ اُتے انجام پایا ، کہیا گیا اے کہ روداد مسور بن مخزمہ دے گھر اُتے واقع ہوئی اس دے بعد عبد الرحمان نے انہاں وچوں ہر اک نوں وڈی وڈی تے شدید قسماں دلاواں تے انہاں توں عہد و پیمان لیا کہ جس کسی دی وی اوہ بیعت کرے دوسرے لوک مخالفت نئيں کرن گے تے جو وی مخالفت کرنا چاہے دوسرے لوک عبد الرحمان دی حمایت کرن گے ، ايسے صورت وچ سب نے حلف لیا ، اس دے بعد عبد الرحمان نے علی علیہ السلام دے ہتھ نوں پھڑ کر انہاں توں کہیا: اپنے خدا توں عہدو پیمان کرن کہ جے ميں نے آپ دی بیعت کيتی تاں آپ اولاد ابی طالب نوں لوکاں دی گردن اُتے سوارنئيں کرن گے تے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دی سیرت اُتے کمی بیشی دے بغیر عمل کرو گے تے اس وچ کِسے قسم دی کوتاہی نئيں کرن گے۔
۳۲۲ علی علیہ السلام نے کہیا: وچ ہرگز خدا توں ایسا عہد وپیمان نئيں کراں گا جسنوں نہ خود انجام دے سکےآں تے نہ کوئی تے کون اس دعویٰ دا حق رکھدا اے کہ اوہ سیرت رسول خدا اُتے عمل کريں گا؟ لیکن جس چیز دا ميں عہدکردا ہاں اوہ ایہ اے کہ جتھے تک میری سعی و کوشش دے دائرے وچ ہوئے تے امکانات مینوں اجازت داں تے اپنے فریضہ نوں تشخیص داں گا ، سیرت رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے مطابق انجام داں گا۔
عبد الرحمان نے جدوں ایہ جواب سناتو علی علیہ السلام دا ہتھ چھوڑدتا تے اس دے بعد عثمان دی حلف برداری دا کم انجام پایا تے اس توں عہد و پیمان لے لیاکہ بنی امیہ نوں لوکاں دی گردن اُتے سوار نہ کرے تے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم ، ابو بکر تے عمر دی سیرت اُتے چلے تے کسی قسم دی مخالفت نہ کرے، عثمان نے وی انھاں شرائط اُتے قسم کھالی علی علیہ السلام نے کہیا: ابو عبدالله (عثمان) ! جو تسيں چاہندے سن اوہ تینوں دیدتا گیا ، اپنا حال بہتر جاندے ہوئے ، اس دے بعد عبدالرحمان دوبارہ پلٹ گیا تے علی علیہ السلام دا ہتھ پھڑ کر عثمان نوں دتی گئی قسم دی طرح علی علیہ السلام توں فیر پیشکش کیتی یعنی رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم ، ابو بکر تے عمر دی سیرت دی مخالفت نہ کرن گے ۔
علی علیہ السلام نے کہیا: وچ ا پنے اجتہاد اُتے عمل کرنے دا عہدکردا ہاں ۔
عثمان کہندا سی : جی ہاں اس عہد و پیمان اُتے وچ عمل کراں گا جس طرح شدید ترین عہد وپیمان نوں خداوند عالم نے اپنے انبیاء توں لیا تے عہد کردا ہاں کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم ، ابو بکر تے عمر دی سیرت توں کسی قسم دی مخالفت نئيں کراں گا اوراسکے انجام دینے وچ کوتاہی نئيں کراں گا۔
۳۲۳ اس دے بعد عبدالرحمان نے عثمان دی بیعت کرکے اس دے نال ہتھ ملایا ، شوری دے ارکان نے وی بیعت کيتی ، علی علیہ السلام جو اس وقت تک کھڑے سن ، بیٹھ گئے ، عبد الرحمان نے علی علیہ السلام توں کہیا: بیعت کرو ورنہ سر تن توں جدا کرداں گا ، عبدالرحمان نے جس وقت ایہ گل علی علیہ السلام توں کہی ، عبد الرحمان دے علاوہ کسی تے دے ہتھ وچ تلوار نئيں سی ، بعض لوکاں نے کہیا علی علیہ السلام غضبناک حالت وچ مجلس توں اٹھیا کر چلے گئے تے اصحاب شوریٰ علی علیہ السلام دے پِچھے چلے تے انہاں دے نزدیک پہنچ کے کہیا: بیعت کرو، ورنہ اسيں تیرے نال لڑاں گے ، علی علیہ السلام انہاں دے نال پلٹے تے عثمان دی بیعت کيتی(۱)
بلاذری نے واقدی توں روایت کيتی تے کہیا: جدوں انہاں نے عثمان دی بیعت کيتی تاں عثمان باہر آیا توں کہ لوکاں توں مخاطب ہوکے تقریر کرے ، اس دے بعد خدا دی حمد و ثنا دی تے گل نوں جاری رکھدے ہوئے کہیا: اے لوگو ! کسی وی مرکب اُتے سوار ہونے وچ ابتداء وچ مشکل ہُندی اے اس دے بعد ساڈے سامنے انتہائی مشکل دن نيں ، جے ميں زندہ رہیا تاں آپ لوکاں دے لئی اک تقریر کراں گا ، وچ اج تک خطیب نئيں سی ، تے خدا مینوں تقریر کرنا سکھادے گا ۲
ابن عبدربہ کہندا اے : عثماں من جملہ انہاں افراد وچوں سی جو تقریر کردے وقت اضطراب تے غلطی دا شکار ہُندے سن ایہ عثمان سی جس نے کہیا: اے لوکاں) توں آخر حدیث۔ ۳
البیان و التبیین “ وچ اے کہ عثمان منبر پرگئے اورخطاء و غلطی توں دوچارہوئے تاں کہیا : اے لوگو! بے شک ابو بکر تے عمر ایتھے دے لئی خطبہ آمادہ کردے سن توں آخر حدیث۔
ابو مخنف توں روایت اے ، جدوں عثمان منبر پرگئے ، کہیا؛ اے لوگو ! ایہ اوہ جگہ اے جس دے لئی ميں نے خطبہ آمادہ نئيں کيتا اے اورتقریر نئيں کيتی اے ، انشاء اللہ جلدی ہی واپس آکے تقریر کراں گا۔
____________________
۱۔ انساب الاشراف ،ج ۵/ ص ۲۱ دے بعد ۔
۲۔ انساب الاشراف ،ج ۵ ۲۴ان عثمان لما بویع خرج الی الناس فخطب فحمد الله و اثنی علیه ثم قال : ایها الناس انہاں اول مرکب صعب و انہاں بعد الیوم ایاماً و إن اعش تاتکم الخطبة علی وجهها فما کنا خطباء و سیُعلّمنا الله
۳۔ عقد الفرید ،ج ۲/ ۴۱۰۔
۳۲۴ ہور روایت کيتی گئی اے کہ عثمان منبر پرگئے تے اس دے بعد کہیا: اے لوگو! مینوں تقریر کرنے دا تجربہ
نئيں اے ، جے زندہ رہیا تاں انشاء اللہ اک اچھی تقریر سنو گے ، جو مطلب مینوں اس وقت کہنا چاہیدا ایہ اے کہ تقدیر الہی دے مطابق عبید اللہ بن عمر نے ہرمزان نوں قتل کر ڈالیا اے تے ہرمزان اک مسلمان اے اور
اس دا کوئی وارث نئيں اے مگر ایہ کہ تمام مسلمان اس دے وارث نيں وچ جو تواڈا امام اورپیشوا ہاں ميں نے اسنوں بخش دتا ، کیہ تسيں لوک وی بخشتے ہوئے ؟ انہاں نے کہیا: جی ہاں ۔
علی علیہ السلام نے کہیا: اس گناہگار توں قصاص لینا چاہیدا کیونجے اس نے اک وڈا ظلم کيتا اے تے اک مسلمان دا بے گناہ قتل کيتا اے اس دے بعد عبدا للہ دی طرف رخ کرے کہیا: اے فاسق! جے کسی دن میرے ہتھ تجھ تک پہنچے تاں تینوں ہرمزان دے قتل دے جرم وچ قتل کر ڈالاں گا(۱) تے ايسے کتاب وچ روایت کردا اے کہ عثمان نے تقریر دی تے کہیا: ابو بکر و عمر جدوں وی تقریر کرنا چاہندے سن ، پہلے ، اسنوں تیار کردے سن ، ساڈے لئے وی خدا ٹھیک کردا اے (۱)
ابن سعد نے اس خطبہ نوں اپنی ” طبقات “ وچ عثمان دی تشریح وچ بیان کيتا اے ۔
سیف دی روایت کيتی جانچ پڑتال تے بحث دا نتیجہ
جن روایتاں نوں اساں ذکر کيتا تے انہاں دے علاوہ شورای دی داستان دے بارے وچ دوسری روایتاں نوں آپس وچ ملیا کے طبری نے انہاں وچوں بعض نوں اس قدر خلاصہ کرکے نقل کيتا اے کہ اس سے
____________________
۱۔ البیان و التبین، ج ۲ ص ۲۵۰۔
۳۲۵ مفہوم وچ خلل واقع ہُندا اے اس نے انہاں توں اک ہی طرز اُتے نقل کيتا اے اورعثمان دے خطبہ وچ صرف سیف دی روایت اُتے اکتفاء کيتا اے (۱)
اساں خاص طورپر شوری دی داستان توں متعلق روایات دی اک جھلک نوں بیان کيتا مقصد ایہ سی کہ صحیح روایتاں تے سیف دی اس موضوع اُتے نقل کيتی گئی روایتاں دے درمیان اک موازنہ ہوجائے اسيں اصل موضوع وچ داخل ہوکے شوری دی رودا نوں تجزیہ و تحلیل کرکے مؤرخین دے بیانات تے اس سلسلے وچ لکھی گئی کتاباں دے بارے وچ مناقشہ وچ پڑنا نئيں چاہندے تے انشاء اللهاس موضوع اُتے آئندہ سقیفہ دے قضیہ اورشوریٰ دے عنوان توں بحث و تحقیق کرن گے ۔
سیف نے مذکورہ موارد دے علاوہ سینکڑاں روایتاں جعل تے تحریفکیتیاں نيں انہاں وچ تاریخی حوادث نوں تحریف کرکے تے بانفوذ افراد، سپہ سالاراں تے وقت دے اعلیٰ طبقہ دے افرادکا دفاع کردے ہوئے اپنی جعلی احادیث اُتے پردہ ڈالنے دی کوشش کيتی اے۔
لہذا بعض نامور مؤرخین، من جملہ طبری نے اس قسم دی روایتاں نوں منتشر کرنے وچ دلچسپی دکھادی اے ، ایتھے تک طبری نے ۱۱ ھء توں ۳٧ ھء تک دے حوادث نوں انہاں نوں روایتاں توں نقل کيتا اے جو وی تریخ طبری دے اس حصہ دی طرف رجوع کريں گا اسنوں معلوم ہوئے گا کہ اس مدت دے دوران جعل و تحریف دا کم کس قدر وحشت و خطرناک حد تک پہونچ گیا سی۔
____________________
۱۔ انساب الاشراف ،ج ۵/ ۲۵۔
۳۲٦ ہرمزان دے بیٹے قما بولی دا افسانہ
اتعفواإذ عَفَوت بغیرِحقٍّ
فَمالک بالذی تحکی یدان
اے عثمان!کیہ تسيں نے ہر مزان دے قاتل نوں عفو کيتا اے ؟
توانوں تاں اس قسم دی عفووبخشش دا حق ہی نئيں سی۔
زیادبن عبید
سیف دی روایت
طبری نے سیف توں روایت کيتی اے:
صبح نوں جدوں عمر زخمی ہوگئے تو، عبدالرحمان بن ابی بکر نے کہیا: گزشتہ رات نوں ميں نے ابولو لو نوں دیکھیا کہ جفینہ تے ہر مزان توں سرگوشیاں کررہیا تھا،میرا انہاں توں ملنا اس گل دا سبب بنا کہ اوہ خوفزدہ ہوکے اک دوسرے توں جدا ہوگئے، اس دوران اک دودھار دے خنجر، جس دا دستہ وچکار سی، انہاں دے ہتھ توں زمین اُتے گرگیا ،ذرادیکھنا کہ عمر کس ہتھیار توں قتل کيتے گے نيں ؟ اہل مسجد متفرق ہوئے، بنی تمیم توں اک شخص قضیہ دی تحقیق دے لئی نکلیا، ابولولو دا گریبان پکڑلیا جو عمر نوں زخمی کرنے دے بعد واپس آرہیا سی، اوراسنوں قتل کرکے واپس آیا۔
وہ ايسے خنجر نوں لے کے آیا، جس دی عبدالرحمان نے توصیف دی سی، جدوں خبر عبداللہ بن عمر تک پہنچی تاں اس نے عمر دی وفات تک کسی قسم دا ردعمل نئيں دکھایا، البتہ جاں ہی عمر اس دنیا توں چلے گئے، عبداللہ بن عمر نے اپنی تلوار اٹھائی تے ہرمزان دے پاس جاکے اسنوں قتل کرڈالیا، جدوں تلوار ہر مزان دے فرق اُتے پہنچی تاں اس نے لاالہ الااللہ کہیا،ہر مزان نوں قتل کرنے دے بعد عبد اللہ بن عمر روانہ ہويا تے جفینہ جو اک عیسائی سی ،کے نزدیک پہنچیا تے اسنوں وی تلوار توں قتل کرڈالیا
۳۲٧ یہ خبر صہیب (عارضی حاکم) نوں پہنچی ۔ اس نے عمروبن عاص نوں مامور کيتا تاکہ جاکے عبداللہ دے ہتھ توں تلوار کھو لے۔ عمروبن عاص متعدد بار عبداللہ دے پاس گیا تے اس توں کہیا میرے ماں باپ تجھ اُتے قربان ہوجاواں تلوار مینوں دیدو ایتھے تک عبداللہ بن عمر نے اپنی تلوار عمروبن عاص دے حوالہ کردتی ايسے اثناء وچ سعداپنی جگہ توں اٹھا تے عبداللہ دے بال پھڑ کر صہیب دے پاس لے آیا۔
دوسری روایت وچ کہندا اے: قماذبان توں سنیا کہ اپنے باپ دے قتل کيتے جانے دی داستان بیان کردا سی تے کہندا سی: مدینہ وچ مقیم ایرانی اک دوسرے دے پاس رفت وآمد کردے سن، فیروز میرے باپ دے پاس آیا، اس دے ہتھ وچ اک دودھار خنجر سی، میرے باپ نے خنجر نوں اس توں لے لیا۔اور کہیا: اس خنجر توں غربت زدہ شہریاں اُتے کيتا کرنا چاہندے ہو؟۔
____________________
۱۔پہلی روایت نوں طبری نے ۲۳ھء دے حوادث دے آخری حصہ وچ ج ۵/۳۲ وچ تے دوسری روایت نوں ۲۴ ھء دے حوادث دے اوائل وچ ج۵/۴۳ وچ ذکر کيتا اے ۔
۳۲۸ فیروز نے جواب وچ کہیا: - ”ابس بہ“ اس خنجر توں پھاڑ ڈالاں گا۔
اس ملاقات نوں اک شخص نے دیکھیا، جدوں عمر زخمی ہوئے تاں اس شخص نے کہیا: ميں نے دیکھیا کہ اس خنجر نوں ہر مزان نے فیروز دے ہتھ وچ دیدتا،اس دے بعد عبداللہ آیا تے ہر مزان نوں قتل کرڈالیا۔ اس دے بعد جدوں عثمان خلیفہ بن گئے مینوں بلايا تے عبداللہ نوں میرے سپرد کيتا تے کہیا: میرے فرزند! ایہ تیرے باپ دا قاتل اے تے تسيں اپنے باپ دے خون دا مطالبہ کرنے وچ اسيں توں سزاوار تر ہو، جاؤ تے اسنوں قتل کرڈالو، اس دن روئے زمین دے سب لوک اس گل اُتے متفق سن کہ وچ اپنے باپ دے قاتل عبداللہ نوں قصاص دے طور اُتے قتل کرڈالاں ، مگر چونکہ میرے توں عفو دا مطالبہ کررہے سن ميں نے انہاں توں کہیا: کيتا عبیداللہ نوں قتل کرنے دا اختیار میرے ہتھ وچ اے ؟
انہاں نے کہیا: جی ہاں ۔ تے عبیداللہ نوں برا بھلا کہیا تے گالیاں داں ۔
ميں نے کہیا: کیہ تسيں لوک اختیار رکھدے ہوئے کہ وچ قصاص نہ لاں ؟ انہاں نے کہیا:نئيں ، عبیداللہ نوں برابھلاکہیا۔
ميں نے وی خدا دی رضااور انہاں دی خوشنودی دے لئی عبیداللہ نوں آزاد کيتا، لوکاں نے مینوں زمین اُتے توں اٹھالیا تے خدا دی قسم مینوں گھر پہنچنے تک لوکاں نے اپنے ہتھوں اُتے اٹھارکھیا سی۔
سیف دے علاوہ دوسرےآں دی روایت:
طبری نے مسوربن محرمہ توں روایت کيتی اے کہ اس نے کہیا:
عبیداللہ بن عمر، جفینہ، ہرمزان تے ابولولو دی بیٹی نوں قتل کرنے دے بعد کہندا سی، خدا دی قسم ! جو افراد میرے باپ دے قتل وچ شریک سن انہاں وچوں انہاں نوں قطعی طور اُتے قتل کرڈالاں گااور اس گل توں مہاجرین وانصار دی طرف کنا ایہ اشارہ کردا سی۔
سعد اٹھااور تلوار عبیداللہ دے ہتھ توں کھو لی تے اس دے سرکے بالاں نوں ایداں دے پھڑ کر کھِچیا کہ اس نے گھٹنے ٹیک دتے اس دے بعد اپنے گھر وچ قیدیبنادتا، ایتھے تک عثمان نے اسنوں اوتھے توں باہر لیا کے مھاجروانصار دے بعض افراد توں کہیا: اس شخص دے بارے وچ ،کہ جس نے اپنی من منی توں اسلام دی راہ وچ خون بہایا اے، اپنی رائے بیان کرو۔
۳۲۹ علی علیہ السلام نے کہیا: میرا نقطہ نظر ایہ اے کہ اسنوں قتل کيتا جائے۔
بعض مھاجرین نے کہیا: عمر کل قتل ہوئے تے بیٹا اج قتل ہوجائے؟
عمروبن عاص نے کہیا: یاامیرالمومنین! خدا نے تجھ اُتے عنایت دی اے ایہ بہائے گئے خون تیری خلافت وچ واقع نئيں ہورہے نيں ۔
شوریٰ دے قضیہ دے بارے وچ بلاذری دی جو روایت ایتھے بیان ہوئی اس وچ عثمان نے کہیا: قضائے الٰہی توں عبیداللہ نے ہر مزان نوں قتل کرڈالیا اے تے ہر مزان اک مسلمان اے تے اس دا کوئی وارث نئيں اے تے تمام مسلمان اس دے وارث نيں تے وچ نےتم لوکاں کاامام تے پیشوا ہونے دی حیثیت توں اسنوں بخش دتا، کیہ تسيں لوک وی اسنوں عفو کردے ہو؟انہاں نے کہیا : جی ہاں ۔
علی علیہ السلام نے کہیا: اس فاسق دا قصاص کرنا چاہیدا کیونکہاس نے اک بڑاجرم انجام دتا اے تے اک بے گناہ مسلمان دا قتل کيتا اے، تے عبیداللہ دی طرف رخ کرکے کہیا: اے فاسق ! جے میرے ہتھ کدی تجھ تک پہنچدے تاں ہر مزان دے قتل دے جرم وچ تینوں قطعاً قتل کرڈالدا۔
طبری باقی روایت وچ کہندا اے :عثمان نے کہیا: وچ مسلماناں اُتے ولایت رکھدا ہاں ، ہرمزان دے خون دے لئی دیہ مقرر کرچکاہاں تے اس دیہ ناں وچ خود اک شخص دی دولتسے بیت المال نوں اداکراں گا، زیادبن عبید انصاری جدوں وی عبیداللہ بن عمر نوں دیکھدا سی، کہندا سی:
الا یا عبیدَالله مَالک مهرب
ولاملجا من ابن اروی ولاخفر
اصبتَ دماً والله فیّ بغیرحلّه
حراماً وقَتْلُ الهرمزان له خطر
۳۳۰ ترجمہ:
خبردار ! اے عبیداللہ عثمان توں راہ فرار نئيں اے تے نہ کوئی پناہ گاہ ! خدا دی قسم ، تاں نے ناحق خون بہایا اے تے ہر مزان نوں قتل کرکے اک خطرناک اقدام کيتا اے۔
عبیداللہ، زیاد بن عبید دی شکایت نوں عثمان دے پاس لے گیا تے اس دے شعر دے بارے وچ شکاوہ کیہ۔عثمان نے زیاد نوں بلايا تے ایسا کرنے توں منع کيتا، زیدنے درج ذیل اشعارعثمان دے بارے وچ کہے:
ابا عمرو عبیدالله رهن
فلا تشکک بقتل الهرمزان
فانّک إن غفرت الجرم عنه
و اسباب الخطا فرسارهان
اتعفو إذْ عفوت بغیر حقٍّ
فما لک بالّذي یحکي یدان
ترجمہ:
اے ابو عمرو! اس وچ شک نہ کرنا کہ عبیداللہ ہر مزان نوں قتل کرنے والے گروہ وچ اے جے اسنوں اس جرم وچ بخش دوگے تاں غلطی دے مرتکب ہوگے(کیونجے ایہ بخشش انہاں دو گھوڑےآں دے مانند اے جو میدان مقابلہ وچ اک دوسرے دے مقابلہ ہُندے نيں)اگر اس گناہ نوں بخش دوگے ایہ بے موقع بخشش اے تے توانوں ایہ حق نئيں اے “۔
۳۳۱ سند دے لحاظ توں سیف دی روایت کيتی تحقیقات:
سیف نے اس داستان وچ ہر مزان دے لئی قماذبان نامی اک بیٹا جعل کيتا اے تے اس توں نقل کردا اے، لیکن سیف دے علاوہ کسی تے نے ہر مزان دے لئی قماذبان نامی کوئی بیٹا نقل نئيں کيتا اے تاکہ راوی روایت کردا، حتیٰ عثمان وی اپنی تقریر وچ کہندا اے کہ لاوارث سی، لہذا جے اس دا کوئی بیٹا ہُندا تاں عثمان ایسی گل نئيں کردا تے اوہ ہرمزان دا وارث ہُندا، اس توں پتا چلدا اے کہ قماذبان دا کدرے وجود ہی نئيں سی تے ایہ سیف دے جعلی راویاں تے سورماواں وچوں اک اے، حقیقت وچ اس روایت دے معتبر ہونے دے بارے وچ اتناہی کافی اے انہاں افسانےآں دا راوی قماذبان نامی موھوم شخص اے ۔
متن دے لحاظ توں سیف دی روایت کيتی چھان بین:
اس سلسلہ وچ سیف دی روایت دوسرے مورخین دی روایتاں توں چند جہات توں تناقض رکھدی اے :
۱ ۔سیف دی روایت وچ آیا اے کہ عمرو ابن عاص نے التماس و درخواست تے انتہائی اصرار توں صہیب دی تلوار نوں عبیداللہ ابن عمر دے ہتھ توں لیا تے اک نال صہیب دے پاس آئے، لیکن اسيں دوسرے راویاں دی روایتاں وچ ایويں پڑھدے نيں کہ سعدبن ابی وقاص نے تلوار نوں عبیداللہ توں کھو لیا نہ عمروابن عاص نے،اور اوہ وی زبردستی نہ التماس کرکے، سعد نے عبیداللہ دے سرکے بال نوں پکڑکر اسنوں زمین اُتے گرادتا تے فیر گھسیٹتے ہوئے اپنے گھر لے جاکے اسےقیدکردتا۔
۲ ۔ ہور سیف دے علاوہ تمام روایتاں وچ آیا اے کہ عثمان نے کہیا: ہر مزان اک لا وارث مسلمان سی، اس بناء اُتے اس دے وارث عام مسلمان ہون گے۔ وچ مسلماناں دا نمائندہ تے پیشوا ہاں ، اس دے قاتل عبیداللہ بن عمر نوں قانونی سزا توں معاف کردا ہاں ، اس عبارت توں معلوم ہُندا اے کہ ہرمزان دا کوئی فرزند و وارث نئيں سی، لیکن سیف نے ہرمزان دے لئی قماذبان نامی اک بیٹا جعلکیا اے۔ اس دے بعد عثمان دی طرف توں بری کرنے دے سلسلے وچ کہندا اے کہ عثمان نے ہر مزان دے قاتل عبیداللہ نوں گرفتار کرکے اس دے بیٹے قماذبان دے حوالہ کردتا تاکہ اوہ اپنے باپ دے قصاص دے طور اُتے عبیداللہ نوں قتل کردے، لیکن قماذبان نے اپنے باپ دا خون بخشتے ہوئے معاف کردتا۔
۳۳۲ ۳ ۔مورخین دی تحقیق توں ایہ نتیجہ نکلدا اے کہ عبیداللہ نے ہر مزان نوں بے گناہ قتل کيتا اے، تے مسلماناں دی اک جماعت نے اس سلسلہ وچ اس اُتے اعتراض کيتا تے اسنوں قصاص تے سزادینے دا مطالبا کيتا، ایتھے تک سعد بن وقاص نے اسنوں اپنے گھر وچ قیدی بنایا،لیکن سیف اسنوں بے گناہ ثابت کردے ہوئے اس دے بری ہونے دے سلسلے وچ خود سیف دے ہرمزان دے لئی جعلکيتے گئے بیٹے قماذبان توں ایويں نقل کردا اے کہ اس نے کہیا: جس خنجر توں عمر قتل ہوئے سن، اوہ میرے باپ تے ابولو لو دے پاس سی، کسی نے اسنوں انہاں دے ہتھ وچ دیکھیا اورپہچان لیا۔
اس دے بعد سیف اس گل کيتی وضاحت تے تائیدماں اک ہور روایت کوجعل کردا اے تے اس وچ ايسے جعلی بیٹے دی بولی توں کہلواندا اے: عمر دے قتل کيتے جانے دی رات نوں عبدالرحمان بن ابوبکر نے میرے باپ تے ابولولو نوں اک جگہ سرگوشیاں کردے ہوئے دیکھیا،جب انہاں نے عبدالرحمان نوں دیکھیا تاں ڈرکے مارے بھج گئے تے انہاں دے ہتھ توں اک خنجر زمین اُتے گرگیا جس اُتے اوہ علامتاں تے آثار سن کہجس توں عمر قتل کيتے گے سن ۔ عبدالرحمان نے اسنوں اٹھالیا تے اسنوں عبیداللہ ابن عمر دے پاس بھیجیا تے عبیداللہ نے اسنوں اپنے پاس محفوظ رکھیا ایتھے تک عمر اس دنیا توں رحلت کرگئے۔ عبیداللہ نے اس تلوار نوں اٹھالیا جس توں اس دے باپ قتلکيتے گئے سن اٹھائے رکھیا تے انہاں تمام لوکاں نوں قتل کرڈالیا۔
سیف انہاں روایتاں نوں گڑھ کر عثمان نوں بری کرنا چاہندا اے کہ اس نے ہر مزان دے قاتل نوں عفو نئيں کيتا اے بلکہ اسنوں پھڑ کر انہاں دے وارث تے صاحب خون دے حوالہ کيتا اے تے اس دے نال عبیداللہ نوں وی بری کرنا چاہندا اے کہ اوہ بے گناہ ہر مزان کوقتل کرنے وچ حق بجانب سن، کیونجے بقول سیف ہر مزان عبیداللہ دے باپ کاقاتل سی۔ لہذا نہ عثمان تنقید وملامت دے سزاوار نيں تے نہ عبیداللہ، جی ہاں ، اوہ ہر صورت وچ پاک وبری ہونا چاہیے، کیونجے اوہ خاندان” مضر“ دے سرداراں تے بزرگاں وچوں اے کہ سیف انہاں دے دفاع وچ زبرست کوششکردا اے تے انہاں دے مقام و منزلت نوں بڑھاوا دیندا اے تے ضمناً ، سیف نے اس داستان نوں گڑھنے وچ فرصت توں فائدہ اٹھا کے اپنے خاندان بنی تمیم نوں اک افتخار وی بخشا اے تے عمر دے قاتل ابو لولو نوں بنی تمیم دا اک فرد معرفی کيتا اے۔
یہ سن سیف دے اپنے ، پیغمبر، ابوبکر، عمر، تے عثمان دے زمانہ توں مربوط افسانےآں تے جعلی داستاناں دے چند نمونے۔
سیف نے انہاں روایتاں تے جھوٹی داستاناں نوں گڑھ کر نہ صرف اسلام دی تریخ نوں جھوٹھ توں مالامال کيتا بلکہ تاریخی واقعات وچ تحریف کرکے حق نوں مجہول بنادتا اے تے اسلامی تریخ و تمدن اُتے سپاہ دھبہ لگیا کر چھڈ گیا اے۔
۳۳۳ پنجواں حصہ تریخ دے صفحات اُتے سیف دی روایتاں دے بدنما داغ
سیف دے جعلی لوک تے سورما
سیف دے خودساختہ تے خیالی ایام
سیف دے خیالی شہر
تاریخی حوادث رونماہونے دے وقت سیف دی اداکاریاں ۔
۳۳۴ سیف دے خیالی لوک تے جعلی سورما
یختلق سیف الاساطیر ویختلق اشخاصاً اسطوریین
سیف دا کم ایہ اے کہ افسانے گھڑ ے تے اپنے افسانےآں دے لئی خیالی اداکارجعل کرے۔
مولف
اسلام دی تریخ اُتے سیف دی روایتاں دے بُرے اثرات:
اساں گزشتہ حصےآں وچ حقیقت دے متلاشیاں دے لئی پیغمبر دے زمانے توں عثمان دے دورتک سیف دی جھوٹی روایتاں دے چند نمونے پیش کيتے، ہن اسيں کتاب دے اس حصہ وچ سیف دی روایتاں دے برُے اثرات تے ناقابل تلافی نقصانات اُتے بحث کرن گے تے اس دی خیانت دی وجہ توں اسلام دی تریخ تے اسلامی سبھیاچار اُتے لگےبدنماداغ نوں بیان کرن گے۔
۳۳۵ سیف دی جھوٹی روایتاں دے نتیجہ وچ خیالی لوک، افسانوی راوی تے سورما، ایام، وقائع، تے جعلی شہراں دا اک سلسلہ وجود وچ آیا اے، دوسری طرف سیف انہاں جعلی روایتاں توں تاریخی واقعات تے حوادث نوں تحریف کرکے ہور الٹ پلٹ دے رکھدتا اے، تاکہ اس طرح مسلماناں دے لئی حقیقت نوں پوشیدہ تے مجہول جلوہ دے،افسوس اے کہ انہاں تمام راویاں ، خیالی سورماواں ، افسانوی واقعات، جھوٹھے ایام، فرضی شہراں تے سیف دی تریخ وچ ایجاد کردہ تحریفاں نوں مسلماناں دی معتبر تے اول درجے دیاں کتاباں تے علم وسبھیاچار وچ جگہ ملی اے تے وسیع پیمانے وچ منتشر ہورہے نيں ، کیونجے واقعات لکھنے والےآں تے اسلامی جغرافیہ تالیف کرنے والےآں نے سیف دے تمام اکاذیب تے جعلیات نوں مسلم تے واقعی صورت وچ اپنی کتاباں وچ درج کيتا اے، اس دے جعلی لوک، راویاں ، ایام ، شہراں تے خیالی اماکن نوں حقیقی راویاں ، ایام تے شہراں دی لسٹ وچ قراردتا گیاہے اورجن جعلی تاریخاں نوں اس نے واقعات دے لئی پہلے ازوقت معین کيتا اے انہاں نوں اپنی کتاباں وچ نقل کيتا اے۔
یہ سن سیف دی جعلی روایتاں تے افسانےآں دے برے اثرات دا اک خلاصہ جنہاں دے بارے وچ کتاب دے اس حصہ وچ بحث ہوئے گی۔
۳۳٦ سیف دی روایتاں دا بد ترین اثر:
شاید اسلام دی تریخ دے صفحات اُتے سیف دی داستاناں دے پئے بد ترین اثرات وچ اس دی تریخ دے سورماواں دے ناں نيں کہ سیف نے اپنی داستاناں وچ اہم کم انہاں توں منسوب کيتے نيں تے وقت گزرنے دے نال نال ایہ جعلی سورما، اسلام دی تریخ دے واقعی شخصیتاں وچ شمار ہونے لگے نيں تے اس طرح سیف دی داستاناں تاریخی حقائق دا اک سلسلہ شمار ہونے لگےں ،حتیٰ تریخ نوں تجزیہ وتحلیل دی نگاہ توں دیکھنے والے مورخین تے دانشور اں نے وی انہاں داستاناں اُتے اعتماد کيتا اے تے اکثرنے انہاں ناواں نوں رسول خدا دے اصحاب دی تشریح وچ ذکر کيتاہے من جملہ ابن عبدالبرنے اپنی کتاب ”الاستبعاب فی اسماء الاصحاب“ماں ، ابن اثیر نے اپنی کتاب ”اسداالغامہ فی معرفتہ الصحابہ“ماں ، ذھبی نے اپنی کتاب ”تجرید اسماء الاصحاب“ماں ، ابن حجرنے اپنی کتاب”الاصابہ فی تمیزالصحابہ“ماں ، ابن عساکر کرنے اپنی کتاب”تریخ مدینہ دمشق“ وچ شام وچ داخل ہونے والےآں دے ضمن وچ تے ايسے طرح دوسرے مورخین نے اپنی تصیفات وچ جدوں کہ انہاں ناواں دے لوک حقیقت وچ وجود نئيں رکھدے نيں تے انہاں دے ناں وی صرف سیف دی داستاناں وچ پائے جاندے نيں تے اوہ دوسرے افسانوی ہیرواں دے مانند نيں کہ افسانہ دے ختم ہونے اُتے اس دے ہیروکانام وی نابود ہُندا اے ،جس نے سب توں پہلے انہاں تمام ناواں نوں اصحاب رسول خدا دی لسٹ وچ درج کيتا اے تے اس وقت اس دی کتاب ساڈی پہنچ تے دسترس وچ اے، اوہ ابو عمر یوسف بن عبداللہ بن محمد بن عبدالبربن عاصم نمری قرطبی مالکی(وفات ۴٦۳ ئھ)اے، اس نے اپنی کتاب ”الاستیعاب“ماں وضاحت کردے ہوئے کہیا اے:
۳۳٧ ”یہ اے جو کچھ سانوں اصحاب رسول خدا دے بارے وچ اسم وکنیت دی صورت وچ ملااے، خواہ مرد ہوئے یا عورت ، اوہ لوک جنہاں نے روایت کيتی اے یا انہاں توں روایت کيتی گئی اے، یا اس دا ناں کسی حکایت دے ضمن وچ لیا گیا اے جو اس امرپر دلالت کردا اے کہ اوہ شخص مسلمان ،ماں باپ توں پیداہويا اے تے رسول خدا کےمحضر وچ سی یا باہر توں آیا تے آنحضرت دی زیارت توں مستفید ہويا یا حضرت دی خدمت وچ زکوٰة ارسال دی اے، تے بعض احادیث ساڈے لئے انہاں افراد توں روایت کيتی گئیاں نيں جنہاں نے رسول خدا نوں درک کيتا اے حتی ایداں دے لوک وی نيں جنہاں دا نسب و کنیت تے ناں شناختہ شدہ نئيں اے ،(۱) خواہ مرد ہاں یا عورت انہاں دے اسماء مجہول نيں مگر ایہ کہ فلاں دی دادی یا پھُپھی دے عنوان توں ہوئے تے جو کچھ اس طرح دا مجھ تک پہنچیا اے اسيں سب کچھ بیان کر چکے نيں ۔
بوہت سارے لوک ایداں دے نيں جنہاں دا ناں سیف دی داستاناں وچ لیا گیا اے جدوں کہ نہ انہاں دا نسب معلوم اے تے نہ کنیت ، اس دے علاوہ بعض مواقع اُتے جدوں کسی دے ناں اُتے افسانہ گڑھدا اے، اک واضح نسب معین کرکے کہندا اے: فلان فلانی یا فلاں دا بھائی ، اس صورت وچ علم الانساب دے ماہرین تے شرح لکھنے والےآں دے لئی زیادہ پریشانی تے حیرانی دا سبب ہُندا اے۔
بعض اوقات کسی حقیقی شخص دا ناں تبدیل کردا اے تے اس طرح توں دانشوراں تے علماء دے لئی حیرانی دا سبب بن جاندا اے ، لیکن سیف دی نظر وچ ایہ سب مشکلات آسان و قابل حل نيں ، کیونجے جدوں کوئی افسانہ گڑھنا چاہندا اے، تاں اوہ مسلم طور اُتے ایسی رکاوٹاں دے بارے وچ کِسے تامل تے تردید دے بغیر اپنا کم انجام دیندا اے ، ميں نے سیف دی روایتاں توں استخراج کيتے گئے اصحاب دے ناواں دے سلسلے وچ تحقیق کرنے دے لئی سیکڑاں کتاباں ، شرحاں ، حدیث ، تریخ تے ادیبات دیاں کتاباں دی طرف رجوع کيتا اے، سیف دے جعل کيتے گئے سورماواں وچ اک سوبچاس افراد دے ناواں نوں پیدا کيتا کہ انہاں دے حالات دے بارے وچ اک سو بچاس جعلی اصحاب دے عنوان توں اک وکھ کتاب تالیف کيتی
____________________
۱۔الاستیعا ب ،ج ۴ ص ۴۸۳
۳۳۸ ہے ، ميں نے اس کتاب وچ سیف دے افسانےآں دے سورماواں وچوں عبداللہ بن سبا دے اک سورما نوں مشتی از خروارے دے طور اُتے پیش کيتا اے ۔
یہ تھاسیف دے جعلی لوک تے اس دے افسانےآں دے ہیرں دے بارے وچ ساڈی گل دا خلاصہ جسنوں اساں اس فصل وچ بیان کيتا اے تے اگلی فصلاں وچ آپ سیف دے جعلی ایام، شہراں تے تاریخی واقعات نوں نقل کرنے وچ اس دے انحرافات نوں پڑھیاں گے۔
۳۳۹ سیف دے خود ساختہ تے خیالی ایام
إنَّ سیفاً قد تفرّد فی سرد هذه القصص
سیف انہاں ایام وحوادث نوں نقل کرنے وچ منفرد اے۔
ایام دے معنی:
عربی لغت وچ لفظ ”ایام“مشہور تے کثیر الاستعمال اے، ایام یوم دی جمع اے تے تریخ دے اہم واقعات نوں وی یوم کہندے نيں اگرچہ اس تاریخی واقعہ کازمانہ اک دن توں زیادہ وی ہو، جداں یوم الجمل، یوم صفّین، یوم سقیفہ تے یوم صلح الحدبیہ، دوران جاہلیت یا اسلام وچ یا جاہلیت واسلام وچ انہاں ایام دے واقعات دی تشریح وچ کتاباں نوں اک سلسلہ توں تالیف کيتا گیا اے، سیف اس باب وچ وی پِچھے نئيں رہیا اے تے اس نے خود ایام جعل کرکے تریخ دیاں کتاباں وچ درج کردیااے، اسيں ایتھے اُتے ایداں دے ایام وچوں چھ دناں نوں نمونہ دے طور اُتے نقل کردے نيں :
یوم الاباقر(گائے دا دن)
طبری نے سیف توں روایت کيتی اے:
”سعدبن ابی وقاص نے ایرانیاں نال جنگ وچ عذیب الھجانات“نامی اک پانی دے کنارے اُتے پڑاؤ ڈالا“،اس دے بعد اپنی گل نوں جاری رکھدے ہوئے باقی روایت نوں ایويں بیان کردا اے :”سعد نے اس جگہ اُتے اپنے قیام دے دوران عاصم بن عمرو نوں حکم دتا تاکہ فرات دے تھلے دی طرف جائے، عاصم روانہ ہويا تے میسان تکپہنچیا۔ ایتھے اُتے چاہیا اک گائے یا بھیڑ فراہم کرے، لیکن پیدانہ کرسکا، کیونجے سب نے ڈرکے مارے کھیتاں وچ پناہ لی سی، ایتھے تک عاصم بن عمرو اپنے ساتھیاں دے ہمراہ مرغزاراں (چراگاہ)ماں تلاش وجستجو کرنے نکلیا۔ گشت لگانے دے دوران عاصم نوں اک کچھا رکے کنارے اک شخص ملا، اس توں سوال کيتا ،تاکہ اوہ اسنوں گائے یا گوسفنداں دی جگہ دی طرف راہنمائی کرے، اس مرد نے قسم کھاکر کہیا:مینوں اس قسم دی کسی جگہ دا علم نئيں اے، جدوں کہ اوہ خود اک گلہ دا چرواہا سی جداں اس نے ايسے کھاڑی وچ چھپاکے رکھاتھا۔ ايسے اثناء وچ اک گائے نے مرغزار توں آواز بلند کرکے کہیا:
۳۴۰ ”کَذب واللّٰه وهانحن اولاء “ خدا دی قسم ایہ شخص جھوٹھ بولدا اے، اسيں ایتھے اُتے موجود نيں ،عاصم کچھا رماں داخل ہويا تے جِنّی وی گائے اوتھے اُتے موجود سن ،انہاں نوں اپنے اگے اگے ہانکتے ہوئے لشکر گاہ دی طرف لے آیا، سعد نے انہاں نوں اپنے درمیان تقسیم کيتا تے کچھ دن آرام وآسائش وچ گزارے، ایہ خبر حجاج دے زمانے وچ اس تک پہنچی اس نے اس روز اس قضیہ دے شاہد چند افراد من جملہ نذیربن عبد شمس تے زاہر نوں بلايا تے انہاں توں رودادپوچھی۔ انہاں نے کہیا:جی ہاں ،اساں سنیا تے دیکھیا بلکہ اساں خود اُنہاں گائے نوں اپنے اگے اگے ہانکتے ہوئے لشکرگاہ تاک لائے۔ حجاج نے کہیا:تم لوک جھوٹھ بولدے ہو!(۱)
انہاں نے کہیا:توانوں ایہ کہنے دا حق اے۔ جے تسيں اس دن ساڈی جگہ اُتے ہُندے، تے اج ساڈے لئے اُس روداد نوں نقل کردے تاں اسيں وی باورنئيں کردے۔
اس نے کہیا :صحیح کہندے ہو، ہن ذرایہ تباؤ کہ لوک اس واقعہ دے بارے وچ کیہ کہندے سن ؟
انہاں نے کہیا:لوک ایويں سمجھدے سن کہ ایہ آیات الٰہی وچوں اک آیت اے جو لوکاں نوں خدا دی خوشنودی تے رضامندی تے دشمن اُتے فتح وکامرانی دی نوید دیندی اے۔
حجاج نے کہیا:خدا دی قسم!ایسا اتفاق کدی پیش نئيں آندا مگر ایہ کہ اوہ جماعت نیک سی ایتھے تک کہندا اے اس دن نوں گائے دے ناں توں یاد کيتا گیا اے۔
روایت کيتی سند دی تحقیق:
”یوم الاباقر“نامی افسانہ دی سند وچ عبداللہ بن مسلم عکلی تے کرب بن ابی کرب عکلی کانام آیا اے اساں انہاں دو،راویاں دا سیف دے راویاں دی طرح علم رجال دیاں کتاباں وچ وی ناں ونشان نئيں پایا۔ لہذا حق اے کہ ا ن دو راویاں نوں وی سیف دے جعلی راوی وچ شمار کرن ۔(۲)
____________________
۱۔عاصم، سیف دے افسانےآں دا سومااے۔
۲۔تریخ طبری ج۳ ۱۲-۱۵ وان ھذالیوم یوم الاباقر۔
۳۴۱ یہ سی سیف دی روایت کيتی سند لیکن اصل داستان یوم الاباقر دے بارے وچ اساں کسی نوں نئيں پایا جس نے اس دن دا ذکر کيتا ہو، لیکن بلاذری فتوح البلدان وچ ایويں کہندا اے:
اگر سعد دا لشکر کدی آزوقہ دا محتاج ہُندا،تو اوہ چند سواراں نوں حکم دیندا سی کہ فرات دے تھلے دی طرف جاکے پرت کر آزوقہ لے آئیاں اس دے علاوہ حضرت عمر انہاں دے لئی مدینہ توں گائے تے گوسفند گھلدے سن ۱ ۔
دوسرے لوکاں نے جو کچھ اس بارے وچ کہیا اے بس ایہی اے، لیکن سیف نے اپنی روایت کيتی سند جعل کرنے دے لئی ، عاصم ناں دے سورما نوں اس افسانہ دے گڑھنے دے لئی تے گائے دی سعد دے لشکر کے نال گفتگو دا افسانہ رچنےکے بعد ڈر گیا کہ کدرے اس دی تائید نہ ہوجائے، لہذا دوسرے جھوٹھ توں اسنوں مستحکم تے مضبوط بنادتا رچنے اوہ ایہ کہ حجاج نے اس قضیہ دے بارے وچ تحقیق دی اے، اک جماعت نے شہادت دتی اے، فیر وی اسنوں مستحکم بنانے دے لئی اک تیسرا جھوٹھ گڑھ لیا اے اوہ ایہ کہ:اس دن نوں یوم الاباقر ناں رکھیا گیا۔ ایہ سب قضیہ و داستان نوں مضبوط تے مستحکم بنانے دے لئی اے تاکہ کوئی اس دی روایت اُتے شک نہ کرے، تے اسيں ہمیشہ اس گل کيتی تاکید تے تکرار کردے رہے نيں کہ سیف اس قسم دی توہماندی داستاناں گڑھنے وچ منفرد اے، تے ایہ تاکید و تکرار اس لئی کردے نيں تاکہ اس افسانہ ساز، دی حقیقت تمام لوکاں اُتے کھل جائے۔
۲۳ تے ۴-ارماث ، اغواث تے عماس دا دن:
سرزمین قادسیہ، یعنی موجودہ کوفہ دے نزدیک لشکر اسلام تے یزد گرد دی فوج دے درمیان گھمسان دی جنگ چھڑگئی، سیف نے اس جنگ کيتی روداد نوں افسانوی انداز وچ اپنی روایتاں وچ ذکر ایويں کيتا اے، من جملہ اس جنگ دے پہلے دن نوں ارماث دوسرے دن نوں اغواث تے تیسرے دن نوں عماس ناں دتا اے، اپنےجعل کيتے گئے انہاں تن دناں دے دوران خود سیف نے اپنے خاندان بنی تمیم نال تعلق رکھنے والے، قعقاع تے عاصم نامی دوہیرو نوں شجاعت وبہادری دے حیرت انگیز کارنامے دے لئی گڑھ لئے نيں ۔
سیف نے انہاں افسانےآں نوں گڑھنے دے بعد انہاں نوں تاریخی روایت کيتی صورت دیدی اے حتیٰ اپنی روایت دے راویاں نوں وی خلق کرکے حدثنی فلان عن فلان کہیا اے، طبری جداں مورخین نے اپنی تریخ وچ اس افسانہ نوں سیف توں نقل کيتا اے اس طرح حموی نے وی لغت ارماث، اغواث تے عماس کومعجم البلدان وچ اس توں اقتباس کيتا اے۔
۳۴۲ دوسرے تریخ نویساں جداں ابن اثیر تے ابن کثیر نے طبری توں نقلکیا اے، مشہورادیب ابن عبدون نے افسانہ اغواث نوں اپنے قصیدہ وچ ذکر کيتا اے تے ابن بدران نے اپنے اک قصیدہ وچ سیف دی جعلی روایتاں دا تفصیل توں ذکر کيتا اے، قلشقندی (وفات ۸۲۱ ھ)نے انہاں نوں اسلام دی تریخ دے ایام دی حیثیت توں ذکر کيتا اے ،اساں انہاں تن دناں دے بارے وچ سیف دی جعلی روایتاں نوں قعقاع تے عاصم دے حالات اُتے روشنی ڈال کر اک سو پنجاہ جعلی اصحاب نامی اپنی کتاب وچ مفصل چھان بین دی اے، ایتھے اُتے اسيں صرف انہاں روایتاں دی سند دی تحقیق کرن گے۔(۱)
____________________
۱۔طبری ج ۲/۱۱۲-۱۱٦،ابن عبدون طبع لیڈن ۱۴-۱۴٦۔نہایت الارب قلشقندی تحقیق علی خاقانی طبع عراق ۴۲۰-کتاب الاکمال تالیف ابن ماکولا،طبع حیدرآباد ج ا /۵٦۰ لغت نویرہ وچ ۔
۳۴۳ اسنادروایت کيتی چھان بین:
چھ روایتاں وچ محمد ، طلحہ تے زیادنام کثرت توں آیا اے تے اک روایت وچ ابن محراق قبیلہ طی دے اک شخص توں تے اک روایت وچ غصن بن قاسم قبیلہ کنانہ دے اک شخص توں ۔
محمدوطلحہ دے بارے وچ زیاد دے نسل دی اصلاح دے باب وچ تے ابن محراق تے قبیلہ طیکے شخص دے بارے وچ ابو محجنہاں دی شراب نوشی دے باب وچ اساں تحقیقکی اے، لیکن غصن بن قاسم دا ناں طبری دی روایت کيتی سند نمبر ۱۳ وچ آیا اے، ایتھے اُتے اسيں اس سوال دا حق رکھدے نيں کہ کنانہ ناں دا مجہولشخص کون اے ؟
۵ یوم الجراثیم یا خشکی دا دن:
طبری نے، ایرانیاں نال جنگ وچ ، سعد دے لشکر کے دریائے دجلہ توں عبور کرکے مدائن جانے دے سلسلے وچ سیف توں پندرہ روایتاں نقل کيتی نيں تے سیف دے کہنے دے مطابق اس دن دا ناں یوم الجراثیم رکھیا اے، اسيں انہاں روایتاں دے اک حصہ نوں ایتھے اُتے نقل کردے نيں :
اک روایت وچ کہندا اے :مسلمان فوج دے کمانڈر سعدوقاص، جدوں قادسیہ دی جنگ جوکوفہ دے نزدیک واقع ہوئی جنگ وچ فتحیاب ہونے دے بعد مدائن دی طرف روانہ ہوئے۔ جدوں دجلہ دے نزدیک پہنچاتو دریا دا پانی کافی او نچاتھا،اس لئی کچھ دیر متحیررہیا، اس دے بعد اک تقریر دی تے کہیا:آپ دے دشمن نے اس دریا وچ پناہ لے لی اے، جے اوہ چاہن گے تاں کشتیاں دے ذریعہ آپ اُتے حملہ کر سکدے نيں ۔ تے آپ دی انہاں تک کسی قسم دی رسائی نئيں اے، مین نے ایہ فیصلہ کيتا اے کہ دریاماں کود کر عبور کيتا جائے۔ اس دے فوجیاں نے اس دی تائید کرکے حوصلہ افزائی کیتی۔
۳۴۴ سعد نے کہیا:سپاہیاں وچوں اک دلاور مرد دی ضرورت اے جو اک گروہ دی سرپرستی وچ دریا نوں عبور کرے تے دجلہ دے دوسرے ساحل نوں دشمن توں کھو لے تاکہ سپاہی اُتے امن طریقے توں دریا نوں عبور کرسکن ، سپاہیاں وچوں عاصم نامی اک دلیرمرد نے ایہ ذمہ داری لی تے سٹھ سواراں دے ہمراہ پانی وچ کود پيا تے خشکی وپانی وچ ایرانیاں دے نال اک گھمسان دی جنگ لڑی تے انہاں اُتے فتح پاکر دجلہ دے دوسرے کنارے اُتے قبضہ کرلیا، اس دے بعد پورا لشکر پانی وچ کود پيا تے اس طرح دریا نوں عبور کيتا۔
اک ہور روایت وچ کہندا اے :سعد دے سپاہی دریا دی طوفانی لہراں اُتے سوار ہوئے جدوں کہ دریائے دجلہ طلاطم دی حالت وچ سی، سوار اک دوسرے دے شانہ بشانہ تیردے ہوئے آپس وچ ایداں دے محو گفتگو سن جداں اک ہموار زمین اُتے چل رہے سن ۔(۱)
اک ہور حدیث وچ کہندا اے :جب وی کوئی گھوڑا تھک جاندا سی تاں اس دے سماں دے تھلے زمین دا اک ٹکڑا اُتے آندا سی تے گھوڑا اس اُتے کھڑا ہوکے ایداں دے تھکاوٹ نکالدا سی، جداں اوہ خشک زمین اُتے کھڑا ہو،اس قسم دا عجیب تے حیرت انگیز واقعہ فتح مدائن دے دن رونما نئيں ہويا جو یوم الماء دے دن رونما ہويا، اس دن نوں یوم الجراثیم کہندے سن، (جراثیم یعنی مٹی دے ٹیلے)
____________________
۱۔تریخ طبری، ج ۲/ ۱۱۹-۱۲۴۔
۳۴۵ سیف نے انہاں دوروایتاں نوں دوسری روایتاں دے ذریعہ محکم تے مضبوط بنادتا اے، اس وچ کہندا اے :کہیا گیا اے کہ دجلہ نوں عبور کرنے دے دن نوں اس لئی یوم الجراثیم کہندے سن کہ اس دن جے کوئی تھک جاندا سی تاں اس دے پیراں دے تھلے تھوڑی جہی زمین (جرثومہ)اُتے آندی سی تاکہ اوہ اس پرتھکاوٹ دور کرے، دوسری روایت وچ کہندا اے :راوی نے کہیا اسيں دریائے دجلہ دے پانی وچ کود پئے جدوں کہ دریا پانی توں لبرینر سی ۔ جدوں اسيں دریا دے گہرے حصہ وچ پہنچے ، جو وی سوار اوتھے اُتے کھڑا ہُندا ، پانی گھوڑے دی زین تک نئيں پہنچدا سی۔
اک دوسری روایت وچ کہندا اے :پورا لشکر صحیح وسالم دریا توں گزریا، حرف قبیلہ بارق دا غرقدہ نامی اک شخص سرخ گھوڑے دی پِچھے توں پانی وچ سر نگاں ہويا۔
راوی کہندا اے :گویا حالے وی گھوڑے نوں دیکھ رہیا ہاں کہ اوہ اپنی دم جھاڑ کر پانی کڈ رہیا اے جدوں کہ غرق ہويا شخص پانی دے اُتے آیا سی۔ اس حالت وچ قعقاع نے اپنا ہتھ ودھیا کر اسنوں اپنی طرف کھِچیا تے اسنوں بچا لیا۔ غرق ہونے والا شخص اک دلیر آدمی سی تے قعقاع دی ماں اس دے قبیلہ توں سی۔ اس نے قعقاع توں مخاطب ہوکے کہیا:دوسرےآں دی بہناں ۔قبیلہ دی دوسری عورتاں ، تجھ جداں نوں جنم نئيں دے سکی نيں(۱) ۔
یہ سی یوم الجراثیم دے بارے وچ سیف دی بعض روایتاں دا متن۔
____________________
۱۔ان روایتاں وچوں بعض نوں ابو نعیم نے دلائل النبوہ نامی اپنی کتاب وچ سیف توں نقل کرکے انہاں اُتے اعتماد کيتا اے تے انہاں نوں رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی نبوت دی صداقت دی گواہی شمار کيتا اے۔
۳۴٦ روایتاں دی سند دی چھان بین:
ان روایتاں دی سند وچ محمد، طلحہ، مہلب ، نضر ، ابن رفیل تے اک ناشناس شخص دا ناں آیا اے، اساں محمدوطلحہ دے بارے وچ زیاد دی نسل دی اصلاح دے عنوان دے تحت تحقیقکی اے۔
اما مہلب ، تاں سیف دی روایتاں وچ مہلب بن عقبہ اسدی اے، کہ تریخ طبری وچ سیف دی ٦٧ روایتاں اس توں نقل ہوئیاں نيں(۱) ۔
ابن رفیل نے سیف دی روایتاں نوں اکثر اپنے باپ رفیل توں نقل کيتا اے۔ اساں انہاں راویاں وچوں کسی اک دا ناں سند شناسی دیاں کتاباں وچ نئيں پایا تے سیف دی روایتاں وچ ناشناس لوک دی حالت وی کسی توں پوشیدہ نئيں اے۔
سیف دے علاوہ دوسرےآں دی روایتاں :
یہ سی سیف دی حدیث دی سندا ور اس دے متن دا حال یوم الجراثیم دے دن ،لیکن دوسرے حموی اپنی کتاب معجم البلدان وچ کوفہ دی تشریح دے دوران سعد دے قادسیہ دے بعد مدائن جانے دے بارے وچ لکھدے ہوئے ایويں کہندا اے :پنڈ والےآں نے مسلماناں دے نال خیر خواہی دی تے انہاں نوں محاذ جنگ دے ضعیف علاقےآں دی طرف راہنمائی کیتی۔ انہاں نے مسلماناں نوں کچھ تحفے دے کے انہاں دی ضرورتاں نوں پورا کيتا،
____________________
۱۔اعجز الاخوات انہاں یلدن مِثلک یا قعقاع،دلائل النبوہ ج ۲ وچ ۲۰۸ طبع حیدرآباد۔
۳۴٧ اس دے بعد سعد نے یزدگرد دی طرف جانے دا ارادہ کرکے مدائن دی طرف روانہ ہويا تے خالدبن عرفطہ۔ جو بنی زہر ہ قبیلہ اسد دا اسيں پیمان سی ۔ نوں پہلے روانہ کيتا، لیکن اوہ کامیاب نہ ہوسکا، ایتھے تک خالد نے چھت دار یعنی آبادی والے علاقہ نوں فتح کيتا لیکن اسنوں فتح کرنے دے باوجود دریا نوں عبور کرنے دا کوئی راستہ نہ پایا، دیہاتیاں نے انہاں نوں قریہ صیادین دے نزدیک شہر دے نچلے حصے وچ واقعہ مخاضہ دی طرف راہنمائی کی، سعد دے سوار اس طرف چلے گئے تے ايسے جگہ توں دریا نوں عبور کيتا(۱) ۔
بلاذری اپنی کتاب فتوح البلدان وچ اس مطلب دے بعد کہندا اے :ایرانیاں نے مسلماناں اُتے تیراندازی دی تے قبیلہ طی دے سلیل بن یزید بن مالک سنبسی نامی اک شخص دے علاوہ سب صحیح وسالم بچے تے کوئی ہلاک نئيں ہويا۔(۲)
تحقیق تے موازنہ دا نتیجہ:
سیف اس افسانہ وچ کہندا اے :پہلے عاصم نے دشمن نوں شکست دتی تے عبور دا راستہ کڈیا اس دے بعد سپاہی پانی وچ کود پئے تے جدوں وی کوئی گھوڑا تھک جاندا سی، فوراً زمین دا اک ٹکڑا دریا دی تہہ توں اٹھیا کر اس دے سماں دے تھلے لگ جاندا سی، اک دوسری روایت وچ کہندا اے :اس دن نوں اس لئی یوم الجراثیم کہندے نيں کہ اس دن کوئی تھکتا نئيں سی، جے کوئی تھکتا تاں فوراً زمین دا اک ٹکڑا (جرثومہ)اس دے پیراں تلے اُتے آجاندا سی تاکہ اوہ اس اُتے تھکاوٹ دور کرے، اپنی آخری روایت وچ کہندا اے :غرقہ دے علاوہ سب صحیح
____________________
۱۔مخاضہ : پانی دی اس جگہ نوں کہندے جتھوں پیادہ تے سوار گزرسکن ،
۲۔معجم البلدان، ج٧ ۲۹٦۔
۳۴۸ وسالم گزرے ، قعقاع دی ماں اس دے قبیلہ توں سی، غرقہ غرق ہويا، لیکن قعقاع نے اسنوں پھڑ کر صحیح وسالم باہر کھچ لایا، اس نے کہیا:اے قعقاع عورتاں تجھ جداں نوں جنم دینے توں عاجز نيں ۔ اس نے روایت نوں مضبوط کرنے دے لئی راوی توں نقل کيتا اے کہ اس نے کہیا:گویا وچ اس وقت اس دے گھوڑے نوں دیکھ رہیا ہاں کہ اپنے جسم توں پانی جھاڑ رہیا اے۔(۱)
ہم ایہ نہ سمجھ سکے کہ قعقاع دی والدہ دے رشتہ دار دے لئی کیوں زمین اُتے نئيں آئی تاکہ اوہ غرق ہونے توں بچ جائے ، شاید ایہ اس لئی سی کہ سیف اپنے افسانہ دے سورما، قعقاع دے لئی اک فضیلت گڑھ لے۔سیف دے افسانےآں وچ عاصم وقعقاع قبیلہ تمیم دے دو دلیر تے بہادربھائی وچ جنہاں نے پیغمبر نوں درک کيتا اے۔ انہاں دی تفصیل اک سوپنجاہ جعلی اصحاب نامی کتاب دی پہلی جلد وچ آچکی اے۔
جب اسيں سیف دی انہاں روایتاں نوں دوسرےآں (حموی تے بلاذری)کی روایتاں توں مواز نہ کردے نيں ، کہ انہاں نے کہیا اے :دیہاتیاں نے مسلماناں دی راہنمائی دی تے انہاں نوں عبور دا راستہ دکھا یا تاکہ اس راستہ توں پانی توں گزرجاواں ، اس توں صاف ظاہر اے کہ سیف نے تریخ حوادث وچ کافیحد تک جھوٹھ ملادتا اے۔
٦یوم النحیب:
یہ دن وی انہاں ایام وچوں اے کہ سیف نے تریخ تے اسلام دے وقائع وچ جعل کيتے نيں ۔
____________________
۱۔فتوح البلدان ،ص ۲٧۲۔
۳۴۹ اس دی تفصیل حسب ذیل ملاحظہ فرماواں ۔
طبری نے ۳٦ ئھ دے حوادث وچ سیف توں ، اس نے ابن الشہید توں تے اس نے ابن ابی ملیکہ توں اوہ وروایت کردا اے کہ طلحہ وزبیر باہر نکلے تے چکر لگانے لگے فیر اس وقت عائشہ باہر آگئی تے اس دے پِچھے پیغمبر اسلام دی دوسری بیویاں وی باہر آگئياں ، ایتھے تک ایہ لوک ذات عرق پہنچ گئے۔
اسلام دے لئی اس توں بدتر مصیبت دا دن کوئی دن نئيں سی، اس دن دا ناں یوم النحیب رکھیا گیا(۱) ۔
عائشہ نے عبدالرحمان بن عتاب(۲) نوں حکم دتا تاکہ اوہ لوکاں دی امامت کرے تاں اس نے وی نماز دی ذمہ داری سنبھالی، اسنوں امام جماعت دے طور اُتے معین کرنے دا کم اک منصفانہ دا م سی۔
اک دوسری روایت وچ سیف نے نقل کيتا اے کہ :عبدالرحمان راستے وچ تے بصرہ وچ لوکاں نوں نماز پڑھاندا سی، ایتھے تک کہ قتل ہويا۔
سیف نے انہاں روایتاں نوں طلحہ ، زبیر تے عائشہ دے جنگ جمل دے لئی مکہ توں بصرہ دی طرف روانہ ہونے دی خبر دی رپورٹ دے طور اُتے نقل کيتا اے کہ مجموعاً تن داستاناں نوں بیان کيتا اے:
۱ ۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیٹیاں دے عائشہ نوں ذات عرق تک رخصت کرنے دی خبر:
اساں اس خبر دے بارے وچ کوئی مآخذ نئيں پایا، صرف ام سلمہ توں اک روایت نقل کيتی گئی
____________________
۱۔ذات عرق ، بخد تے نہامہ دے درمیان سرحد اے۔ ایتھے توں عراق حج دا احرام باندھدے نيں ۔
۲۔تریخ طبری ج ۳۱۴، تریخ ابن کثیر ٧٧ ، ۲۳۰
۳۵۰ ہے یا اس سلسلے وچ اس دا عائشہ دے ناں لکھیا گیا خط اے۔ تے ام سلمہ دے عائشہ دے ناں لکھے گئے خط دا متن ایويں اے:
جب عائشہ نے جنگ جمل دے لئی مکہ توں نکل کے بصرہ دی طرف روانہ ہونے دا فیصلہ کيتا تاں ام سلمیٰ نے ایويں کہیا:
اے عائشہ!تم رسول خدا تے امت دے درمیان اک دہلیز دی حیثیت رکھدی ہوئے تیرا پردہ حریم پیغمبر اُتے لٹکا ہويا اے۔ قرآن مجید نے تیرے دامن نوں سمیٹا اے تسيں اسنوں نہ پھیلاؤ خداوند عالم نے تینوں گھر وچ بیٹھنے دا حکم دتا اے، تسيں اپنے آپ نوں صحرااوربیابان وچ کھچ کرنہ لاؤ۔ خدا اس امت نوں اس منحوس کم دی انجام دھی توں بچائے:(۱)
رسول خدا تیری حیثیت نوں جاندے سن، جے اوہ چاہندے تاں تینوں کوئی ذمہ داری (یعنی عثمان دی خون خواہی دے بارے وچ )سونپتے، بلکہ اس دے برخلاف تینوں سیر وسیاحت تے شہراں وچ پیش قدمی کرنے توں منع فرمایا اے !اگر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم قبر توں سراٹھا کے تینوں اس حالت وچ دیکھو کہ تسيں نے اپنے اونٹھ نوں اپنی جگہ توں کھچ لیا اے تے سرعت دے نال گھمدی پھردی ہوئی اک بیابان توں دوسرے وچ لنگھدی ہوئی دور دراز علاقےآں تک پہنچ گئی ہو، تاں تسيں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں کيتا جوا ب دوگی؟
بہرحال تسيں کوخدا دے حضور وچ تے ايسے دی طرف پلٹنا اے، رسول خدا دے حضورماں پیش کيتی جاؤ
____________________
۱۔عبدالرحمان بن عتاب بن سید بن ابی العیص بن عبدشمس جنگ جمل وچ عائشہ دے لشکر وچ قتل ہويا،تریخ طبری ج ۱ ۳۲۳و ۳۱۴۔
۳۵۱ گی۔ جے مینوں اس حالت وچ بہشت برین وچ داخل ہونے نوں کہاجائے جدوں کہ ميں نے رسول خدا دے حکم دی خلاف ورزی دی ہوئے تے خدا دی طرف توں مجھ اُتے مقرر کيتے گئے احکام نیزآنحضرت دے پردہ حرمت نوں تارتار کيتا ہوتو مینوں شرم آئے گی، اے عائشہ! تسيں اپنے آپ اُتے کنٹرول کرو تے پردہ توں باہر نہ نکلو، اپنے گھر دی چوکھٹ نوں اپنی آرام گاہ قرار دو تاکہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی خوشنودی تے رضا دے نال انہاں نال ملاقات کرو۔
اک ہور روایت وچ اس جملہ دے بعد وادھا ہويا اے:
جے ميں توانوں اوہ چیز بتاداں جو ميں نے رسول خدا توں سنیا اے، تاں تسيں سپ دے ڈسے ہوئے دی طرح تڑپوگی۔ والسلام
عائشہ نے جواب دتا:اے ام سلمہ! تیرے پندونصائح نوں قبول کردی ہاں تے انہاں دی قدر وقیمت جاندی ہاں لیکن گل ویسی نئيں اے جداں کہ تسيں کہندی ہوئے میرے لئے بہتر موقع فراہم ہويا اے تاکہ اک دوسرے دے جان دے پیاسنوں دوگروہاں دے درمیان صلح کراواں ۔
۲سرزمین ذات عرق وچ اجتماع دی خبر:
اک دوسری روایت وچ جسنوں طبری نے سیف دے علاوہ اک دوسرے راوی توں وی نقل کيتا اے ایويں آیا اے:
سعد بن عاص نے مروان بن حکم تے اس دے دوستاں توں ذات عرق وچ ملاقات کيتی تے کہیا:کتھے جارہے ہو، جنہاں نے عثمان دا خون بہایا اے انہاں نوں قتل کرڈالو تے اپنے گھر دی طرف چلے جاؤ تے اپنے آپ نوں ہلاکت وچ مت ڈالو(۱)
جواب دتا گیا:ہم جارہے نيں تاکہ شاید عثمان دے تمام قاتلاں نوں اک ہی جگہ اُتے قتل کرسکن ۔
اس دے بعد طلحہ وزبیر نوں مخفیانہ طور اُتے دیکھیا تے انہاں نوں کہیا:
اگر تسيں لوک کامیاب ہوئے تاں حکومت کیتی باگ ڈور کس دے ہتھ وچ دوگے؟
انہاں نے جواب دتا:ہم دوآدمیاں وچوں جس کسی کوبھی لوک منتخب کرلاں ۔
____________________
۱۔بلاغات النساء ،۸ ح ا ۲۹۰،العقد الفرید ج۳ ٦۹---،شرح ابن ابی الحدید، ج۲ ٧۱، تریخ یعقوبی ج۲/ ۱۸۔
۳۵۲ سعد بن عاص بن امیہ، اس دی ماں ام کلثوم بنت عمرو مریہ سی، حضرت علی نے جنگ بدر دے دن اس دے باپ نوں قتل کيتا سی، سعید قریش دے بزرگاں وچوں سی ایہ انہاں لوکاں وچوں اک سی جس نے عثمان دے لئی قرآن مجید لکھیا سی، عثمان نے اسنوں ولید دے بعد کوفہ دا حاکم مقرر کيتا، عثمان دی وفات دے بعد اس نے جنگاں توں کنارہ کشی کیتی۔ معاویہ نے اپنی حکومت دے دوران مروان نوں معزول کرنے دے بعد اسنوں مدینہ دا حاکم معین کيتا۔ کچھ مدت دے بعد اسنوں معزول کرکے فیر مروان نوں مدینہ دا حاکم مقرر کردتا۔ تاکہ اس دے ذریعہ انہاں دو دے درمیان دشمنی ایجاد کرے(اسدالغابہ ۲/۳۰۹)
اس روایت وچ سعید اموی نے تمام خاندان بنی امیہ دے اس لشکر وچ موجود تمام افراد نوں مخاطب قرار دے کے انہاں توں طلحہ وزبیر و عائشہ نوں قتل کرنے دا مطالبہ کيتاکیونجے انہاں نے جو عثمان دی خونخواہی دے لئی قدم اٹھایا اے، دراصل اوہ اس دے ذمہ دار سن تے اوہ خون انہاں دے پاس سی (اوہی عثمان دے قتل وچ شریک سن )
فیر اپنے گروہ دی طرف پلٹے ۔ بنی امیہ نے جواب دتا کہ اوہ عثمان دے تمام قاتلاں نوں اک ہی جگہ قتل کر ڈالنا چاہندے نيں تے انہاں دا مقصد ایہ سی کہ اوہ جاواں تے شاید اس جماعت دے ذریعہ محمد بن ابی بکر بک تے قتل عثمان وچ ملوث دوسرے لوکاں نوں قتل کرڈالاں ۔
اس نے کہیا :نئيں ، توانوں ایہ کم عثمان دی اولاد دے ہتھ وچ دینا چاہیدا،کیونجے تسيں لوکاں نے عوام نوں عثمان دی خون خواہی دے ناں اُتے اکسایا اے۔
۳۵۳ انہاں نے کہیا:کیہ اسيں مہاجرین دے بزرگاں نوں چھڈ کرخلافت انہاں دی اولاد دے حوالہ کرن گے؟(یعنی خلافت نوں اپنے تاں۔ جوکہ مھاجر دے بزرگ نيں ،دورکرکے عثمان دی اولاد نوں سو نپاں گے؟)اس نے کہیا:ہم مناسب نئيں سمجھدے نيں کہ حکومت نوں عبد مناف دی اولاد توں باہر لیانے دی کوشش کرن ،(یعنی مناسب نئيں اے کہ اسيں ایہ نوں شش کرن کہ خلافت حضرت علی دے ہتھ توں لے لاں ، جدوں کہ علی آل عبد مناف و ساڈے چچیرے بھائی نيں ، بنوامیہ تے بنوہاشم آپس وچ چچیرے بھائی سن )
اس دے بعد اوتھے توں عبداللہ بن خالدبن سعید(جوخود وی بنی امیہ توں سی) دے ہمراہ واپس آیا،مغیرہ بن شعبہ(جو ثقیف وچوں سی) نے کہیا:سعید دا نظریہ صحیح اے :جو وی قبیلہ ثقیف توں ایتھے آیا اے، واپس چلاجائے۔ اس گروہ نے وی جنگ توں منہ موڑا تے واپس چلاگیا۔ لیکن دوسرے اپنے راستے اُتے اگے بڑھدے رہے۔ جنگ دے لئی جانے والےآں وچ عثمان دے بیٹے ابان تے ولید جداں لوک بھی
موجود سن ۔ اوہ اوتھے توں روانہ ہوکے دور پہنچے تے راستہ وچ انہاں دے درمیان اختلاف پیدا ہويا کہ کس شخص نوں سرپرست بنایا جائے تاآخر روایت عائشہ دے حکم توں مردے دم تک عبدالرحمان بن عتاب دا راستے وچ تے بصرہ وچ امامت دے فرائض انجام دینا۔
یہ خبر سیف دے علاوہ دوسرےآں دے ایتھے ایويں ذکر ہوئی اے :جس وقت کاروان مکہ توں باہر
____________________
۱۔عبداللہ بن خالدبن اسید بن ابی العیص بن امیہ، زیادنے اسنوں فارس دا حاکم مقرر کيتا تے مردے وقت اسنوں کوفہ وچ اپنا جانشین مقرر کيتا تے معاویہ نے اسنوں ايسے عہدہ اُتے برقرار رکھیا(اسد الغابہ ۳۰/۱۴۹)
۳۵۴ آیا، مروان نے نماز دے لئی اذان کہیفیر طلحہ وزبیر دے پاس جاکے انہاں توں پُچھیا،تم وچوں کس ناں وچ امیر دی حیثیت توں سلام کراں گا تے نماز دی اذان کس دے لئی کہاں ؟
عبداللہ بن زبیر نے کہیا:ابو عبداللہ دے لئی۔ ایہ زبیر دی کنیت سی۔
محمد بن طلحہ نے کہیا:ابو محمد دے لئی، ایہ طلحہ دی کنیت سی۔
عائشہ نے مروان نوں پیغام بھیج دتا تے کہیا:توانوں کيتا ہوگیا؟کیا ساڈے کم وچ اختلاف ڈالنا چاہندے ہو؟بہر صورت میرا بھانجا عبداللہ بن زبیر پیش نماز ہوناچاہیدا۔(۱)
انہاں وچوں بعض افراد نے کہیا:خدا دی قسم جے اسيں کامیاب ہوئے تاں فتنہ برپا ہوئے گا، کیونجے نہ طلحہ زبیر دی سرداری قبول کرنے دے لئی آمادہ اے اورنہ زبیر طلحہ دی ۔
بصرہ پہنچنے تک راستہ وچ ایہ اختلاف موجود سی، یعقوبی نے اپنی تریخ وچ لکھیا اے کہ انہاں نے بصرہ وچ بیت المال نوں پرت لیا تے جو کچھ اوتھے سی اسنوں لے گئے تے جدوں نماز دا وقت پہنچیا تاں طلحہ وزبیر دے درمیان اختلاف پیدا ہويا انہاں وچوں ہر اک دوسرے نوں محراب توں کھچ رہیا سی تاکہ اوہ پیش نماز نہ بنے ، لوکاں نے فریاد بلند کی:الصلاة الصلاة اے یاران محمد!عائشہ نے کہیا:اک دن محمد بن طلحہ امام جماعت ہوئے گا تے دوسرے دن عبداللہ بن زبیر۔
ابن سعد نے طبقات وچ ایويں کہیا اے :ابن زبیر اگے بڑھاتاکہ امامت کرے لیکن محمد بن طلحہ نے اسنوں پِچھے ڈھکیل کر خود امام بننا چاہیا، عبداللہ بن زبیر نے وی ویسا ہی کيتا، آخر کار پہلی بار امام
____________________
۱۔تریخ طبری، ج ا / ۳۱۳و۳۱۴۔
۳۵۵ جماعت نوں معین کرنے دے لئی قرعہ کشی کيتی گئی تے قرعہ وچ محمد بن طلحہ دا ناں نکلیا اوہ اگے ودھیا تے ایہ آیة پڑھی:<سَالَ سائِلٌ بِعذابٍ واقع >، یعنی اک سوال کرنے والے نے عذاب دے بارے وچ سوال کيتا، عجب !کیواں دا منحوس فال سی؟
کتاب الاغالی وچ ایويں آیا اے :اک شاعر نے اس سلسلہ وچ ایہ اشعار کہے نيں :
تَباری الغِلامان إذْ صلّیا
وشحّ علی الملک شیخاهما
و مالی و طلحه و ابن الزبیر
وهذا بذي الجذع مولاهما
فامّهما الیوم غرتّهما
وَ یعلی بن منیة دلاهما
ترجمہ:
نماز دے وقت فرزندان اک دوسرے نوں پِچھے ڈھکیل رہے نيں تے بُڈھے لوک بادشاہی اُتے نزاع کررہے نيں تے اسنوں للچائی نظراں توں دیکھدے نيں ۔سانوں طلحہ تے زبیر دے بیٹے توں کيتا کم اے جدوں کہ بیابان دے کنارے انہاں دا رہبر کھڑا اے ،اج انہاں دی ماں ، یعنی عائشہ نے انہاں نوں فریب دتا اے تے منیہ دے بیٹے یعلی نے انہاں نوں فریفتہ بنا لیا اے(۱)
یہ سن اوہ مطالب جنہاں دے بارے وچ سیف دی روایت دے متن وچ واقع دے خلاف ذکر ہويا اے اس دے علاوہ ہن اس دی حدیث دی سند دے بارے وچ چھان بین کرن توں کہ اس دا صحیح اندازہ ہوسکے۔
____________________
ا۔ان دونے دی ماں توں مراد عائشہ اے، یعلی بن امیہ نے انہاں نوں دھو کہ دیاتھا۔ یعلی دی ماں دا ناں منیسہ بنت غزوان سی تے اس دا باپ میتہ بن عبدہ سی تے اوہ قبیلہ بنی تمیم توں سی تے بنی امیہ دا اسيں پیمان سی اوہ عثمان دے زمانے وچ یمن دا گورنر سی تے اس دے بعد عثمان دے قتل ہونے اُتے مکہ آگیا تے جنگ جمل وچ شرکت کيتی۔ (الاغانی ج۱۱/ص۱۱۹-۱۲۱)
۳۵٦ روایت سیف دی سند دی تحقیقات:
سیف نے روزنحیب ، دی روایت نوں ابن الشہید توں نقل کيتا اے، ابن الشہید دا باپ ، جو اس روایت کاراوی اے کون اے ؟اور اس دے بیٹے دا ناں کيتا اے جو اس روایت دا راوی اے ؟اور انہاں دو افراد نوں پہچاننے دا راستہ کيتا اے جنہاں دے بارے وچ جناب سیف نے خیال آرائی دی اے ؟
اس لحاظ توں تے ايسے گمنامی دے سبب اساں اس شخص دا ناں ونشان سیف دی روایت دے علاوہ کدرے تے نئيں پایا، اس لئی اسيں اس شخص نوں سیف دے خیالی راویاں وچوں اک فرد جان کراسنوں جعلی راویاں دی لسٹ وچ قرار دیندے نيں ۔
بصرہ وچ عبدالرحمان دی پیش نمازی دی روایت نوں سیف نے محمد بن قیس توں نقل کيتا اے تے ایہ شخص وی سیف دے جعلی راویاں وچوں اک اے۔
تحقیق تے موازنہ دا نتیجہ:
سیف نے اک چھوٹی سی روایت دے ذریعہ خاندان قریش اُتے کيتے جانے والے تن اعتراضات دا سد باب کرنا چاہااے، جو عبارت نيں ۔
۱ ۔ عائشہ دے بصرہ دی طرف روانگی دے وقت ام سلمہ دی طرف سرزنش دی روایت۔
اس سرزنش تے اشکال نوں سیف نے مندرجہ ذیل جملہ نقل کرکے تدارک کيتا اے :”پیغمبر دی بیویاں نے عائشہ نوں ذات عرق تک رخصت کيتا“اور اس مطلب دا وادھا کيتا اے کہ پیغمبر دی بیویاں نے متفقہ طور اُتے عائشہ دا احترام کيتا جدوں کہ ایہ مطلب ام سلمہ دی سرزنش کرنے دے نال سازگار نئيں اے، لہذا سیف اسنوں تغیر دیندا اے تے اسنوں اک دوسری صورت وچ پیش کردا اے جو اس دے نظریہ دی تائید کردا اے۔
۳۵٧ ۲ ۔ ذات عرق وچ سعید اموی دی بنی امیہ توں گفتگو، تے ایہ کہ اس نے انہاں توں مطالبہ کيتا کہ قاتلان عثمان ، یعنی اوہی جنہاں نے عثمان دی خونخواہی دا علم بلند کيتا تھا،کو قتل کرن تے اس دی طلحہ تے زبیر توں گفتگو دی رود اد کہ عثمان دے بیٹےآں وچوں کسی اک دا انتخاب کرن تے انہاں دونے نےاس دتی مواقفت نئيں کيتی ، لہذا سعید اگے ودھنے توں منکر ہوگیااور واپس چلاگیا تے اس دے نال مغیرہ تے ثقیف دے کچھ تے لوک واپس چلے گئے۔
اس روداد نوں سیف نے درج ذیل جملہ نوں نقل کرکے نابود کردتا اے :اس دن توں پُر مصیبت کوئی تے دن دیکھیا نئيں گیا، ایتھے تک اس دن نوں یوم الحیب ناں رکھیا گیا اے، جدوں کہ ذات عرق وچ رونماشدہ روداد اوہی سی جسنوں اساں نقل کيتا، اس طرح جناب سیف نے بزرگان قریش تے خاندان مضر نال تعلق رکھنے والے اصحاب دی لغزشاں دی توجیہ کرکے انہاں اُتے پردہ پوشی دی اے تے اس روایت نوں نقل کرکے انہاں دی غلطیاں نوں چھپادتا اے۔
۳ ۔ راستہ تے بصرہ وچ پیش نمازی دے مسئلہ اُتے اختلاف دی داستان تے عائشہ دا اپنے بھانجے تے اپنے چچیرے بھائی محمد بن طلحہ نوں اس کم اُتے معین کرنا تاکہ اختلافات نوں دور کرسکے،سیف نے اس خبر دی وی مندرجہ ذیل جملہ نقل کرکے تصحیح دی اے:
ام المومنین عائشہ نے عبدالرحمان بن عتاب نوں پیش نمازی دے لئی معین کردیااور اوہ وی راستے وچ تے بصرہ پہنچنے اُتے قتل ہونے تک لوکاں دی امامت کردا رہیا، سیف نے انہاں تمام تخریب کاریاں تے جاہ طلبیاں نوں اک چھوٹی سی روایت جعل کرکے دقیق جملےآں دے ذریعہ محو کيتا اے فیر اک ہور روایت دے ذریعہ اس دی تائید کيتی اے۔
سیف یوم الحیب دی داستان دے نقل کرنے وچ (ذات عرق وچ گریہ دے دن)منفرد اے، تے طبری نے اس توں نقل کيتا اے تے ابن کثیر نے اپنی تریخ وچ تریخ طبری توں نقل کيتا اے، اس طرح سیف اپنے مقصد وچ کامیاب ہويا اے تے جس اضطراب تے تشویش نوں اسلام دی تریخ وچ پیدا کرنا چاہندا تھااسنوں شرمندہ کرنے وچ کامیاب ہويا اے۔
۳۵۸ بحث دا خاتمہ:
اساں اس توں پہلے وی دیکھیا کہ سیف نے کس طرح جعلی ایام خلق کيتے نيں تے مسلماناں اوراعراب وچ دوران جاہلیت تے اسلام دے مانند مشہور ایامجعل کيتے نيں ، تے سانوں معلوم ہويا کہ اس نے حقیقی روداد اں نوں الٹادکھانے دی کِنّی کوشش کيتی اے تاکہ اسلامی معاشرے وچ تشویش ایجاد کرکے انہاں دے عقائد تے افکار نوں توہمات تے مذاق وچ تبدیل کردے۔
اس دے جعلی ایام ايسے حد تک محدود نئيں نيں جنہاں دا اساں ذکر کيتا بلکہ اساں اس لئی اِنّے اُتے ہی اکتفا کيتا اے تاکہ اسلام دی تریخ وچ اس قسم دی تحریفات دے نقش پا تے آثار نوں پہچان سکن تے اس دے بعد سیف دے اس قسم دے جعل دے بارے وچ ہور نمونے پیش کرن گے(۱)
____________________
۱۔جداں حتیان دے دن (مچھلیاں دے دن)سیف کہندا اے :یہ دن اس لئی اس ناں توں مشہور ہويا اے کہ سعد بن ابی وقاص دے سپاہیاں نے قادسیہ وچ تن سو خچر گائے تے ماہی غنیمت دے طور اُتے حاصل کيتے (طبری ۱۵/۲۲۴۴)
۳۵۹ سیف دے خیالی شہر
نَثرالحمويّ کتاب سیف فی کتابه معجم البلدان
حموی نے سیف دی کتاب نوں (اس دے خیالی شہراں دی وجہ سے)اپنی کتاب معجم البلدان وچ درج کيتا اے۔ تے دوسرےآں نے وی اس دی پیروی دی اے۔
(موئف)
معجم البلدان تے دوسرے جغرافیہ داناں دا اہم مآخذ:
محققاں دے لئی ایہ امر پوشیدہ نئيں اے کہ یاقوت حموی نادر و نایاب قضیے تے اشعار نقل کرنے وچ عجیب دلچسپی رکھدا اے، جس قدر اس نے اس طرح دے قضیے واشعار نوں شہراں دی تشریح وچ درج کيتا اے دوسری کتاباں وچ اوداں نئيں ملدا۔ گویا یاقوت حموی نے اپنے اس تصور نوں سیف دی داستاناں وچ پایا اے لہذا اس نے ايسے طرح سیف دے مطالب نوں اپنی کتاب معجم البلدان وچ پیش کردیااے، لہذا اسيں دیکھدے نيں کہ اس نے ایسی جگہاں دی تشریح دی اے کہ جو سیف دے افسانےآں دے دائرہ توں باہر نئيں نيں ۔ جس طرح اس نے ”جبار“ ،” جعرانہ“،” شرجہ“ و”صہید“ دے بارے وچ تشریح دی اے، اس توں ایسا معلوم ہُندا اے کہ سیف دی کتاب دا ابن خاضبہ دے ہتھ لکھیا ہويا اک نسخہ اس دے پاس موجود سی۔
۳٦۰ ظاہر اًاس کتاب دے حاشیہ وچ ابوبکر بن سیف دے بارے وچ اک تحقیقات لکھی گئی اے ،ابن خاضبہ ، اوہی ابوبکر محمد بن احمد بن عبدالباقی بغدادی حافظ(۱) اے کہ ابو بکر خطیب تے دوسرےآں توں روایت کردا اے، اس نے ماہ ربیع الاول ۴۸۹ ئھ وچ وفات پائی اے (۲) تے ابوبکر بن سیف یا ابوبکر بن احمد بن سیف جصینی اے کہ سمعانی وحموی نے مادہ جصینی وچ انساب ومعجم البلدان وچ اس دی تشریح دی اے، یا ابو بکر احمد بن عبداللہ بن سیف بن سعدسبحستانی اے کہ اس کانام ابن عساکر دی روایتاں دے اسناد وچ آندا اے تے خاص کر ابن عساکر نے سیف توں جو وی روایت نقل کيتی اے، اس دی سند وچ اس دا ناں لیا گیا اے۔ تے ابن ندیم نے اپنی کتاب اللسٹ وچ اس دی تشریح دی اے۔
حموی نے جنہاں روایتاں نوں نقل کيتا اے، انہاں نوں تریخ طبری وچ وی پایا جاندا اے ،اور بعض اوقات حموی ایسی چیزاں نوں نقل کردا اے کہ طبری نے انہاں نوں نقل نئيں کيتا اے، چنانچہ طبری نے وی بعض روایتاں نقل کيتی نيں ، جنہاں نوں حموی نے نقل نئيں کيتا اے، انہاں دو بزرگواراں نے اس چشمہ توں جو وی اپنے ذائقہ دے مطابق شراں پایا اے اس توں استفادہ کيتا اے، تے فرق صرف ایہ اے کہ طبری سیف دی روایتاں نوں پے در پے نقل کردا اے جو اوہ سیف دی مجموعی داستان نوں تشکیل دیندی نيں تے عمومی طور اُتے جوسیف نے مآخذ اپنی داستاناں دے لئی جعل کيتے نيں انہاں سب نوں نقل کردا اے۔
____________________
۱۔حافظ اس شخص نوں کہندے نيں ، جس نے اک لکھ احادیث حفظ دی ہاں ۔
۲۔تریخ کامل طبع لیڈن۱۰/۱٧۸ورشذرات، ۲۸۹ئھ دے حوادث وچ ، لسان المیزان ج٦/۵٧اورج٦/۴٧۹
۳٦۱ لیکن حموی سیف دی داستاناں دے اشعار تے عجیب وغریب مطالب وچوں جو کچھ اے انہاں نوں چُن دے نقل کردا اے تے بعض اوقات چن لئے گئے مطالب نوں سیف دی طرف نسبت دتے بغیر تے سند دا ذکر کيتے بغیر نقل کردا اے۔
سیف دے خیالی شہراں دے چند نمونے:
جداں کہ اساں کہیا حموی نے اپنی کتاب معجم البلدان وچ جو بعض شہراں تے زمیناں دے ماخذ ذکر کيتے نيں ، اوہ سیف دی روایتاں نيں ، اسيں ایتھے اُتے سیف دے انہاں خیالی شہراں تے اماکن دے نمونے شاہد دے طور اُتے پیش کردے نيں جنہاں نوں حموی نے اپنی کتاب وچ ذکر کيتا اے:
۱دلوث:
حموی اس کلمہ دی تشریح وچ کہندا اے :سیف قبیلہ عبد قیس دے صحارنامی اک شخص توں نقل کردا اے :ہر مزان دی جنگ دے دناں جو اہواز دے اطراف وچ واقع ہوئی ، ایہ علاقہ دلوث و دجیل دے درمیان واقع اے، وچ ھرم بن حیان دے پاس گیا تے اس دے لئی خرمے دی چند زنبیلاں نال لے گیا۔ (قدمت علی ھدم بن حیان)تاآخر
اور طبری ايسے داستان نوں اپنی سند تے سیف توں ۱۳ ئھ دے حوادث وچ جملہ ” بجلال من تمر“ تک نقل کردا اے ۔ اس دے بعد جو کچھ حموی نے نقل کيتا اے، طبری نے اسنوں نقل نئيں کيتا اے۔
ایتھے توں معلوم ہُندا اے کہ سیف دی روایتاں نوں نقل کرنے وچ حموی دا مآخذ تریخ طبری نئيں سی، بلکہ اس دے پاس خود سیف دی کتاب موجود سی تے اوہ اس توں نقل کردا سی۔
۳٦۲ ۲طاووس:
حموی نے جوروایتاں سیف توں نقل کيتی نيں ، انہاں وچ طاوؤس دی تشریح دی اے۔ تے کہندا اے :طاووس فارس دے اطراف وچ اک جگہ دا ناں اے، سیف نے کہیا اے :علاء بن حضرمی نے سمندر دے راستے اک فوج اوتھے بھیجی تے ایہ کم عمر دی اجازت دے بغیر انجام پایا۔
یاقوت حموی نے اس پوری داستان کو، جسنوں طبری نے اپنی سند توں ۱٧ ء دے حوادث وچ سیف توں نقل کيتا اے ، اس اُتے خلید بن منذر دا اک شعر وی وادھا کيتا اے، لیکن طبری نے اس شعر نوں نقل نئيں کيتا اے۔
۳و ۴، جعرانہ ونعمان:
یاقوت حموی نے جعرانہ اورنعمان جو حجاز وچ واقع نيں ، سیف دے کہنے اُتے استناد کر کے انہاں دونے جگہاں نوں عراق دی سرزمین شمار کيتا اے تے ایتھے اُتے خاص کر سیف دا ناں لیا اے۔
اس طرح حموی نے سیف دی داستاناں وچ ناں لئے گئے دس توں زیادہ شہراں تے محلےآں دی تشریح دی اے یا انہاں دی تشریح نوں سیف دی داستاناں توں استخراج کرکے سیف دا ناں ذکر کيتا اے، جداں حمقتین،لیکن اوہ جگہاں جنہاں دی اصل یا تشریح نوں سیف دی داستاناں توں نقل کيتا گیا اے تے اس وچ سیف دا ناں نئيں لیا گیا اے، بہت نيں ، جداں:
۵قردودہ:
یاقوت حموی قردود دی تشریح وچ ایويں کہندا اے :جب طلحہ نے پیغمبری دا دعویٰ کيتا تووہ شمیراء وچ داخل ہويا، تمامہ بن اوس بن لام طائی نے کسی نوں اس دے پاس ایہ پیغام لے کے بھیجیا کہ قبیلہ جذیلہ دے پنج سوافراد میرے نال نيں جے آپ دے لئی کوئی مشکل پیش آئی تاں اسيں قردودہ تے آنسر وچ ریگستان دے نزدیک ہون گے۔
۳٦۳ طبری نے ايسے روایت نوں اپنی سند توں ۱۱ ھ ئماں اہل غطفان دے ارتداد دے سلسلہ وچ سیف توں نقل کيتا اے۔ تے ایہی روایت حموی دی مورداعتماد قرار پائی اے تے اس نے قردودہ دی تشریح دی اے۔
ابن جحر نے وی ايسے روایت اُتے اعتماد کيتا اے، جتھے اُتے اس نے رسول اللہ دے صحابہ دی تشریح دے ضمن وچ ثمامہ دی تشریح دی اے جدوں کہ اساں ثمامہ تے قردودہ دے بارے وچ سیف دے علاوہ کدرے کوئی نشان نئيں پائی
٦نہراط:
چونکہ حموی نے سیف دی بعض روایتاں نوں سیف دا ناں لئے بغیر اپنی کتاب وچ درج کيتا اے، لہذا بعض اوقات قارئین شک وشبہہ وچ پڑکر خیال کردے نيں کہ تشریح دی عبارت خود حموی دی اے۔ مثال دے طور اُتے نہراط دی تشریح وچ کہندا اے جدوں خالد بن ولید نے حیرہ تے اس دے اطراف وچ تسلط جمایااور اپنے کارندےآں نوں اس دے اطراف وچ بھیجیا من جملہ قبیلہ بنی تمیم دے ابواط دے فرزند ”اط“ نامی اک شخص نوں دور قستان بھیجیا، جدوں اوہ اس جگہ اُتے پہنچیا ، تاں اس نے اک ندی دے کنارے اُتے پڑاؤ ڈالیا، لہذا اوہ ندی اج تک اس دے ناں اُتے نہراط دے عنوان توں مشہور اے۔
طبری نے ايسے روایت نوں ۱۲ ئھ دے حوادث دے ضمن وچ حیرہ دے اخبار دے بعد ایويں نقل کيتا اے :خالد بن ولید نے اپنے افراد تے کارندےآں نوں بھیجیا، ایتھے تک کہندا اے :اور اط ابن ابو اط نوں ”بروز مستان“ بھیجیا، اس نے اک ندی دے کنارے اُتے اک جگہ اُتے پڑاؤ ڈالیا تے اس جگہ دا ناں بعد وچ ايسے دے ناں توں مشہور ہويا تے اج تک ”نہراط“ دے ناں توں مشہور اے ۔” اط“ قبیلہ سعد بن زید بن مناة نال تعلق رکھدا سی۔
ابنحجر نے الاصابہ وچ ايسے روایت اُتے اعتماد کرکے اط بن اط دی تشریح وچ لکھدا اے: اط بن ابواط قبیلہ سعد بن بکر دا اک فرد اے کہ ابو بکر کے زمانہ وچ خالد بن ولید دا دوست سی تے خالد نے اسنوں ٹیکس جمع کرنے دے لئی ايسے علاقہ وچ ڈیوٹی دتی سی۔ ايسے لئے اوتھے اُتے موجود اک ندی ايسے دے ناں توں مشہور ہوئی اے۔
۳٦۴ ٧،۸ ،اور ۹ارماث، اغواث تے عماس:
حموی نے انہاں تن جگہاں دے ناں نوں سیف توں نقل کرکے اپنی کتاب معجم البلدان وچ ذکر کيتا اے، طبری نے وی جنگ قادسیہ دی داستان دی تفصیل نوں اپنی سند توں سیف توں نقل کيتا اے کہ اساں ایام سیف نامی فصل وچ اسنوں بیان کيتا۔
۱۰ ثنی:
طبری نے داستان ” ثنی“ نوں اپنی سند توں سیف توں نقل کرکے ۱۲ ھء دے حوادث دے ضمن وچ اپنی کتاب دی ج ، ۱/ ص ۲۰۲٦ تے ص ۲۰۳۰ وچ نقل کيتا اے ۔
۱۱ ثنیہ رکاب:
اسنوں وی طبری نے ايسے طریقہ توں ج ، ۱/ ص ۲۰۲٦ ۔ ۲۰۲۰ وچ ۱۲ ھ ء دے حوادث دے ضمن وچ نقل کيتا اے ۔
۱۲ قدیس:
طبری نے مذکورہ طریقے نال جنگ قادسیہ دے بیان وچ اسنوں ج ، ۱/ ۲۲۳۰ و ۲۲۳۳ و ۲۲۴۳ ، ۲۲۵ ، ۲۲۸۸ ، ۲۲۹۴ ، ۲۳۲٦ و ۲۳۲۸ وچ نقل کيتا اے ۔
۱۳ مقر:
اسنوں وی طبری نے ۱۲ ھء دے حوادث وچ ج ، ۱/ ۲۰۳٧ و ۲۰۳۸ وچ نقل کيتا اے۔
۳٦۵ ۱۴ وایہ خرد:
سیف دے خیالی اماکن وچ ” وایہ خرد “ وی اے کہ طبری نے ج ، ۴ ص ۲۴۲ طبع اول مصر وچ خلاصہ دے طور اُتے نقل کيتا اے ۔
۱۵ ولجہ:
سیف دے خیالی اماکن وچ ” ولجہ “بھی اے ایہ سرزمین کسکر وچ واقع اے تے طبری نے اسنوں ۲۱ ھء جنگ نہاوند وچ بیان کيتا اے ۔ ج، ۱/ ۲٦۱۸ و ۲٦۲۵ ۔
۱٦ ھوافی:
سیف دے خیالی اماکن وچوں اک ’ ’ ھوافی“ اے اسنوں وی طبری نے ۱۳ ئھ دے حوادث وچ ج ، ۱/ ۲۱٦۹ وچ نقل کيتا اے ۔
جغرافیہ دیاں کتاباں تے سیف دے خیالی شہر
یہ، تے انہاں جداں بوہت سارے شہر تے اماکن نوں حموی نے سیف دی داستاناں اُتے اعتماد کرکے اپنی کتاب ” معجم البلدان“ وچ نقل کيتا اے جدوں کہ شہراں دے بارے وچ لکھی گئی دوسری کتاباں وچ سیف دی روایتاں اُتے اعتماد نئيں کيتا گیا اے تے انہاں شہراں تے اماکن دے ناں تک نئيں لئے گئے نيں ، جداں مندرجہ ذیل کتاباں :
۱ ۔ ”صفہ جزیرة العرب“ تالیف ابو محمد حسن بن احمد بن یعقوب بن یوسف بن داؤد معروف بہ ابن حائک (وفات ۳۳۴ ئھ)
۲ ۔ فتوح البلدان ۔ تالیف بلاذری
۳ ۔ مختصر البلدان ، تالیف ابو بکر احمد بن محمد ہمدانی معروف بہ ابن الفقیہ جو تیسری صدی ہجری دے اواخر دے دانشوراں وچ شمار ہُندے سن ۔
۳٦٦ ۴ ۔ الآثار الباقیة عن القرون الخالیة : تالیف ابو ریحان محمد بن احمد بیرونی خوارزمی وفات ۴۴۰ ئھ ،
۵ ۔ معجم مااستعجم تالیف ابی عبدا للہ بن عبدا لعزیز بن مصعب بکری وزیر ، وفات ۴٧۸ ئھ
٦ ۔ تقویم البلدان : تالیف اسماعیل صاحب حماة ، وفات ۴۳۲ ئھ
اس دے علاوہ متاخرین وچوں دو شخصیتاں نے حموی اُتے اعتماد نئيں کيتا اے تے انہاں شہراں دی اپنی کتاباں وچ تشریح نئيں کيتی اے ۔
۱ ۔ مستشرق لسٹرنج نے اپنی کتاب ” بلدان الخلافة الشرقیہ “ وچ
۲ ۔ عمر رضا کحالہ نے اپنی کتاب ” جغرافیای شبہ جزیرہ عربستان “
۳٦٧ تاریخی حوادث واقع ہونے دے زمانے وچ سیف دی اداکاریاں
إِنّما حَرَّفَ سیف الوقائع التاریخیة ایضاً
سیف نے وقائع دی تحریف اُتے ہی اکتفا نئيں کيتا اے بلکہ انہاں وقائع دی تریخ وچ وی تحریف دی اے ۔
مولف
سیف نے جو تحریفات انجام دتی نيں ، اس وچ صرف تاریخی حوادث وچ تبدیلی لیانے اُتے ہی اکتفا نئيں کيتا اے ، بلکہ وقائع تاریخی دے سال معین کرنے وچ وی انہاں نوں خلافِ حقیقت بیان کيتاہے انہاں وچ فتح ” ابلہ “ ۱ اے کہ طبری نے سیف توں روایت کيتی اے :
ابو بکر نے خالد نوں اک لشکر کے نال ماموریت اُتے عراق بھیجیا ، اس نے ابلہ وچ دشمن اُتے حملہ کيتا دشمن تے مشرکین دی فوج نے لشکر اسلام توں پہلے پانی دے ساحل اُتے کیمپ لگایا سی تے خالد دے سپاہیاں کو
۱ ۔ ابلہ اک شہر دا ناں اے ۔ ایہ شہر دریائے دجلہ دے کنارے اُتے بصرہ دے نزدیک جتھے اُتے اک خلیج دا کونہ شہر بصرہ وچ داخل ہُندا اے ابلہ شہر بصرہ توں قدیمی تر اے کیونجے بصرہ عمر ابن خطاب دے زمانے وچ قصبہ بنا جدوں کہ انہاں دناں ابلہ قصبہ سی کہ ایتھے اُتے کسری دی فوجی چھاونی سی تے اوتھے اُتے فوجی کمانڈر رہندا سی (معجم البلدان)
۳٦۸ پانی استعمال کرنے وچ روکاوٹ پائی سی، جدوں جنگ چھڑ گئی تاں خداوند عالم نے اک ابر نوں بھیجیا جس نے اسلام دے لشکر کے پِچھے بارش برسانا شروع کيتا ایتھے تک کہندا اے : خالد نے اسلام دی فتحیابی دی نوید باقیماندہ جنگی غنائم تے ہاتھی دے ہمراہ مدینہ بھیج دتا ، ہاتھی نوں مدینہ دی گلی کوچےآں وچ پھرایا جاندا سی توں کہ لوک اسنوں دیکھو ، ضعیف العقل عورتاں کہدیاں سن : ایہ جو اسيں دیکھ رہے نيں کیہ ایہ خدا دی مخلوق اے ؟ ٰاور خیال کردیاں سن کہ ایہ بناوٹی اے (۱)
اس روایت نوں نقل کرنے دے بعد ابو جعفر کہندا اے : جو اساں داستان ابلہ تے اس دی فتح دے بارے وچ کہیا اے اوہ تریخ داناں تے صحیح روایتاں بیان کرنے والےآں دے بر خلاف اے بلکہ فتح ابلہ عمر دے زمانے وچ ۱۴ ھء وچ عتبہ بن غزوان دی کمانڈ ری وچ ا نجام پایا اے ۔
جداں کہ اس داستان وچ ملاحظہ ہُندا اے کہ سیف نے سال وقوع ، کمانڈر دے ناں اورخلیفہ وقت دے ناں نوں وی تبدیل کيتا اے تے اس دے علاوہ ایداں دے مطالب کہے نيں کہ اس دے سوا کسی تے نے انھاں نقل نئيں کيتا اے ۔
سیف دی تحریفات وچ ا یک ،شہر بصرہ دی بنیاد رکھنے دی تریخ اے طبری نے اس سلسلہ وچ کہاہے : مدائنی دے کہنے دے مطابق عمر ابن خطاب نے عتبہ بن غزوان نوں ۱۴ ھ ء وچ بصرہ دی طرف روانہ کيتاہے لیکن سیف نے ایسا گمان کيتا اے کہ شہر بصرہ ۱٦ ئھ وچ وجود وچ آیا اے (۲)
____________________
۱۔ تریخ طبری ،ج ۲/ ۵۵٦۔
۲۔ تریخ طبری ، ج ۲/ ۸۹۔
۳٦۹ اس روداد نوں ابن کثیر نے نقل کيتا اے تے اوتھے اُتے اشارہ کيتا اے کہ اس قضیہ دے وقوع دا سال بیان کرنے وچ سیف دا دوسرےآں دے نال اختلاف اے (۱)
سیف دی تحریفات وچ یرموک(۲) دا واقعہ وی اے ابن کثیر اپنی تریخ وچ لکھدا اے : یرموک دا واقعہ ماہ رجب ۱۵ ھء وچ واقع ہويا اے چنانچہ ایہ تریخ دے علماء : لیث بن سعد ، ابن لھیعہ ، ابو معشر ، ولید بن مسلم ، یزید بن عبیدہ ، خلیفہ بن خیاط ، ابن کلبی ، محمد بن عائذ، ابن عساکر تے شیخ ابو عبدا للہ ذہبی حافظ دا عقیدہ اے لیکن سیف بن عمر تے ابو جعفر جریر دا عقیدہ ایہ اے کہ یرموک دا واقعہ ۱۳ ھ ء وچ رونما ہويا اے تے اساں ایتھے اُتے اس واقعہ دی تریخ ۱۳ ھء معین دی اے توں کہ طبری دی پیروی ہوجائے(۳)
اسی اختلاف نوں دوسری جگہ اُتے ۱۳ ھ ء دے حوادث وچ لکھیا اے تے کہیا اے : ابن عساکر کہندا اے : جو صحیح اے اوہ ایہی اے (۴)
لیکن جو سیف نے کہیا اے کہ ایہ واقعہ فتح دمشق توں پہلے ۱۳ ھ ء وچ رونما ہويا اے، کسی نے سیف دی اس گل اُتے اعتبار نئيں کيتا اے ۔
ابن عساکر دی تریخ وچ اس دی عبارت ایويں اے :
____________________
۱۔ تریخ ابن اثیر ،ج ٧، ص ۵٧ و ۴۸ ۔
۲۔ یرموک شام دی طرف اک بیابان اے ، (معجم البلدان )
۳۔ تریخ ابن کثیر ، ج ٧ ص ٦۱ ۔
۴۔ تریخ ابن اثیر ، ج ٧ ص ۲۔
۳٧۰ ذکر سیف بن عمر إنها کانت سنة ۱۳ هء پہلے دمشق و لم یتابعه احد علیٰ ما قاله (۱)
من جملہ واقعہ فحل دی تریخ(۲) ابن کثیر نے اپنی تریخ وچ کہاہے : واقعہ فحل نوں مؤرخین دی اک وڈی جماعت نے فتح دمشق توں پہلے لکھیا اے لیکن طبری نے اسنوں فتح دمشق دے بعد لکھیا اے تے اس گل وچ سیف بن عمر دی پیروی دی اے (۳)
بلاذری نے فتو ح البلدان وچ کہاہے : واقعہ فحل اردن ، خلافت عمر دے پنج ماہ گزرنے دے بعد اس وقت رونما ہويا اے جدوں کہ ماہ ذیقعدہ دے دودن باقی بچے سن (۴)
سیف دی تحریفات وچ اک ” ہرقل “ دے شام توں روانہ ہونے دی خبر اے ، طبری نے اپنی تریخ دی ج ۳ ص ۹۹ وچ لکھیا اے : اس دے بعد ہرقل “ قسطنطینہ دی طرف روانہ ہوئے ، ہرقل دے قسطنطینہ دی طرف روانہ ہونے دی تریخ وچ ا ختلاف اے ، ابن اسحاق نے کہیا اے ایہ ۱۵ ھء وچ سی تے سیف نے کہیا اے کہ ۱٦ ھء وچ تھا(۵) تے انہاں ہی اختلافات نوں ابن کثیر نے اپنی تریخ وچ بیان کيتا اے (٦) تے بلاذری نے وی ابن اسحاق دے نظریہ نوں فتح البلدان وچ ذکر کيتا اے (٧)
____________________
۱۔ تریخ ابن عساکر ج، ۱/ ۱۵۹۔
۲۔ فحل شام وچ اک جگہ دا ناں اے جہا ں اُتے مسلمانو ں تے رومیو ں دے درمیان مڈ بھیڑ ہوئی سی ۔
۳۔ تریخ ابن کثیر ، ج٧ ص ۴۵۔
۴۔ فتوح البلدان، ۱۲۱ ۔
۵۔ تریخ طبری، ج ۳ ص ۹۹۔
٦۔ تریخ ابن اکثیر ،ج ٧ ص ۵۳۔
٧۔ فتوح البلدان ،ص ۱۴۳۔
۳٧۱ من جملہ تحریفات وچ اک فتح بیت المقدس اے ، طبری نے اپنی تریخ وچ بیت المقدس دی فتح دی کیفیت نوں سیف توں نقل کيتا اے تے عمر تے بیت المقدس دے باشندےآں دے درمیان واقع ہوئی صلح کيتی عبارت نوں لکھیا اے اس وچ ذکر کردا اے کہ صلح نامہ دے آخر وچ ایويں آیا اے : و کتاباں و حضر سنة ۱۵(۱)
ابن کثیر نے اپنی تریخ دی ج، ۸ ص ۵٧ وچ سیف دی روایت نوں نقل کرنے دے بعد کہیا اے : سیف بن عمر نے ایويں کہیا اے جدوں کہ دوسرے مؤرخین و دانشوراں دا عقیدہ یہہے کہ بیت المقدس ۱٦ ھء وچ فتح ہوئے ا اے (۲) اس دے بعد مؤرخین دی انہاں روایتاں نوں بیان کيتا اے جنہاں توں سیف دی معین کردہ تریخ توں اختلاف معلوم ہُندا اے تے بلاذری نے اپنے طریقہ اُتے روایت کيتی اے کہ ایہ واقعہ ۱٦ ۔ ۱٧ وچ رونما ہوئے ا اے ، من جملہ اوہ فتوحات نيں جو الجزیزہ وچ رونما ہوئیاں نيں(۳)
طبری نے اپنی تریخ وچ کہااے: تے بقول سیف الجزیزہ ۱٧ ھء وچ فتح ہويا ۔
لیکن ابن اسحاق کہندا اے کہیا الجزیرہ ۱۹ ھء وچ فتح ہويا تے ايسے اختلاف نوں ابن کثیر نے اپنی تریخ وچ ا ور حموی نے معجم البلدان وچ ذکر کيتا اے ، بلاذری نے فتوح البلدان وچ ابن اسحاق دی روایت کيتی تائید کيتی اے (۴) تے فتح جزیرہ نوں ۱۹ ھء وچ تے اس دے بعد جاناہے ۔
من جملہ اس وچ عمو اس دا طاعون اے ، طبری کہندا اے حقیقت وچ عمو اس وچ طاعون پھیلنے دی خبر تے ایہ کہ ایہ کس سال وچ واقع ہويا ، اس وچ اختلاف اے ۔
____________________
۱۔ تریخ طبری، ج ۳/ ۱۰۳۔
۲۔تریخ ابن کثیر ، ج ۸ ص ۵٧۔
۳۔ فتوح البلدان ، ص ۱۳۵ ۔ ۱۴٦۔
۴۔ فتوح البلدان ، ص ۱٧٦ ۔ ۱۸۴۔
۳٧۲ ابن اسحاق کہندا اے : اس دے بعد ۱۸ ھء وچ پہنچیا کہ ايسے سال عمواس وچ طاعون پھیلا تھا(۱) اس دے بعد اس قول دے قائل افراد دی روایتاں نوں نقل کردے ہوئے کہندا اے : لیکن سیف : نے دعویٰ کيتا اے کہ عمواس دا طاعون ۱٧ ھء وچ پھیلا سی۔
ابن کثیر نے اس روایت نوں تفصیل توں نقل کيتا اے تے سیف دی غلطی دی طرف اشارہ کيتا اے تے کہندا اے : محمد ابن اسحق، ابو معشر تے دوسرے متعدد افراد نے سیف توں اختلاف کيتا اے تے کہاہے کہ ایہ واقعہ ۱۸ ھ ء وچ پیش آیا تھا(۲)
بلاذری نے وی فتوح البلدان وچ روایت کيتی اے عمواس دا طاعون ۱۸ ھء وچ پھیلاتھا(۳)
دوسری تحریفات وچ مسلماناں تے ایرانیاں دے درمیان واقع ہوئی نبردا آزمائی اے ، طبری کہندا اے : سیف نے کہیا اے کہ ایہ ۱۵ ھء وچ واقع ہوئی اے تے ابن اسحق و اقدی نے کہیا اے کہ ۱٦ ھ ء وچ واقع ہوئی اے تے ابن کثیر نے ايسے اختلاف نوں اپنی تریخ وچ ذکر کيتا اے (۴)
اس دی دوسری تحریفات وچ خراسان دی جنگ اے طبری(۵)
نے سیف توں نقل کيتا اے کہ خراسان دی جنگ ۱۸ ھء وچ واقع ہوئی اے تے دوسرےآں نے کہیا اے کہ یہ
____________________
۱۔ تریخ طبری ،ج ۳/ ۱٦۱۔
۲۔ تریخ طبری ،ج ۳ ص ۱٦۳۔
۳۔ فتوح البلدان، ص ۱۲٦۔
۴۔ تریخ ابن کثیر ،ج ٧ ص ٦۰۔
۵۔ تریخ طبری ، ج ۳ ص ۲۴۴ اور۔تریخ ابن کثیر ،ج ٧ ص ۱۲٦
۳٧۳ جنگ ۲۲ ھء وچ واقع ہوئی اے ۔
طبرستان دی جنگ دے بارے وچ وی سیف نے تحریف دی اے واقدی ، ابو معشر تے مدائنی نے روایت کيتی اے کہ اس جنگ نوں سعد بن عاص نے ۳۰ ھء وچ لڑیا اے تے اوہ پہلا آدمی اے جس نے طبرستان دی جنگ شروع دی اے لیکن سیف کہندا اے : ۳۰ ھء توں پہلے سوید بن مقرن نے قضیہ نوں صلح کرکے خاتمہ دے دتا اس سلسلہ وچ تریخ طبری(۱) تے ابن کثیر(۲) تے بلاذری(۳) دی فتوح البلدان دی طرف رجوع کيتا جائے ۔
یہ سی تریخ دی سالاں تے دسیاں دوسرے واقعات دے بارے سیف دی اداکاریاں دا اک خلاصہ کہ سیف نے وقائع اسلام دی تاریخاں دے بارے وچ حقیقت دے برخلاف بیان کيتا اے۔
____________________
۱۔ تریخ طبری ،ج ۳ ص ۳۲۳ ۔
۲۔ تریخ ابن کثیر ،ج ٧ ص ۱۵۴ ۔
۳۔ فتوح البلدان ،ج ٧ ص ۳۴۲ا۔
۳٧۴ خاتمہ:گزشتہ مباحث تے نتیجہ اُتے اک نظر
سیف دی جھوٹی روایتاں دے پھیلنے دے اسباب ۔
لسٹ تے مطالب دا خلاصہ۔
اس کتاب وچ ذکرکيتے گئے بعض اصحاب پیغمبر دی زندگی دے حالات۔
۳٧۵ سیف دی جھوٹی رواتیاں دے پھیلنے دے اسباب
قَد وجَدوا فی احادیث سیف ما رغبوا
جو کچھ حکومتاں دے طرفدار اورمستشرقین چاہندے سن اسنوں انہاں نے سیف دی رواتیاں وچ پالیا اے
مؤلف
۳٧٦ سیف دی روایتاں ، طاقتوراں تے انہاں دے حامیاں دے فائدے وچ نيں
فتوح تے ارتداد دے بارے وچ سیف دی روایتاں اُتے تحقیق کرنے توں حیرت انگیز حد تک اس امر دا مشاہدہ ہُندا اے کہ اس سلسلہ وچ جِنّی وی صحیح روایتاں موجود نيں ، انھاں ترک کرکے انہاں توں استفادہ نئيں کيتا گیا اے ۔ تے اس دا راز ایہ اے کہ سیف نے انہاں روایتاں نوں ایداں دے لوکاں دی خوشنودی دے لئی جعل کيتا اے جو تریخ نوں غیر حقیقی روپ وچ پیش کرنا چاہندے نيں ۔
اس قسم دے تمام افرادکی آرزوئاں سیف دی روایتاں وچ پوری ہُندیاں نيں ایہی سبب اے کہ سیف دی جھوٹی روایتاں نوں دوسرے با اعتبار مؤرخاں دی صحیح تے اصلی روایتاں اُتے ترجیح دتی گئی اے تے انہاں دی تشہیر تے پھیلاؤ وچ زیادہ کوشش کيتی گئی اے ۔
حقیقت وچ سیف دی روایتاں دے طرفداراں تے حامیاں نے اس دی روایتاں وچ اپنے مقاصد پالئے نيں کیونجے اوہ اک طرف دیکھدے نيں کہ انہاں روایتاں وچ مسلماناں دے فرمانرواواں تے سرداراں دے لئی فرشتےآں دے اوصاف تے بے مثال و غیر معمولی بہادریاں تے کرامتاں بیان کيتی گئیاں نيں جداں : بیابان دی ریت دا پانی وچ تبدیل ہوناسمندر دے پانی دا اسلام دے سپاہیاں دے لئی ریت وچ تبدیل ہونا تے گائے دا اپنی مخفی گاہ دے بارے وچ خبر دینے دے لئی گفتگو کرن توں آخر
دوسری طرف توں انہاں نے ایہ وی مشاہدہ کيتا کہ صدر اسلام دے فرمانرواواں تے شخصیتاں دے ناشائستہ تے ناپسند اعمال دے ارتکاب دی سیف نے اپنی روایتاں وچ عذر خواہی دی اے تے اس سلسلے وچ انہاں اُتے اعتراض و تنقید کرنے والےآں دے حملےآں نوں روکیا اے ۔ جداں:
وہ دیکھدے نيں کہ سیف دی روایتاں وچ آیا اے کہ علی ابن ابیطالب نے ايسے پہلے دن جدوں دوسرےآں نے ابوبکر دی بیعت کيتی ، انتہائی جلد بازی وچ ابوبکر دی بیعت دے لئی پیش قدمی دی اے !! نہ ایہ کہ بیعت نوں حضرت زہرا سلام اللہ علیہا دی وفات دے بعد تک تاخیر وچ ڈالیا اے ۔
۳٧٧ وہ دیکھدے نيں کہ سیف کہندا اے کہ : سعد بن عبادہ نے جبرو اکراہ دی حالت وچ بیعت کيتی اے !! نہ ایہ کہ اوہ بیعت کيتے بغیر اپنی جلاوطنی دی جگہ ”حوران “ وچ بیعت نہ کرنے دے جرم وچ قتل کيتا گیا اے۔
وہ دیکھدے نيں کہ بقول سیف بیعت دے سلسلہ وچ جو حالت خالد بن سعید دے لئی پیس آئی ، اوہ علی علیہ السلام دی تائید کيتی وجہ توں نئيں سی بلکہ اس لئی سی کہ عمر نے اس دے ریشمی لباسنوں پھاڑ ڈالیا سی !!
وہ دیکھدے نيں کہ عرب قبیلے دے اِنّے لوکاں دا قتل عام تے انہاں دے سراں اُتے کھانا پکانے دی دیگ دے پایہ قرار دینا ور انہاں دی عورتاں دی اسیری اس لئی نئيں سی کہ انہاں نے ابوبکر دی بیعت توں انکار کيتا سی بلکہ ایہ سب انہاں لوکاں دے مرتد ہوکے خدا دے دین توں منحرف ہونے دے جرم وچ سی !!
وہ دیکھدے نيں کہ اونٹھ اُتے سوار اوہ عورت ، جس دے بارے وچ پیغمبر خدا نے پیشنگوئی فرمائی سی ، ام المؤمنین عائشہ نئيں نيں بلکہ ام زمیل نامی دوسری عورت اے ۔
وہ دیکھدے نيں کہ سیف دی روایت نے ام جمیل دے گھر وچ مغیرہ بن شعبہ دے چہرے اُتے ایسا پردہ کھِچیا اے توں کہ کوئی اسنوں ام جمیل اُتے سوار ہوکے زنا وچ مشغول نہ ہوئے پائے بلکہ انہاں لوکاں دی گل اُتے یقین کرے جنہاں نے ایہ شہادت دتی اے کہ مغیرہ نوں انہاں نے اپنے گھر وچ اک عورت اُتے سوار دیکھیا اے تے ایہ واضح نئيں ہوئے سکیا کہ اوہ عورت کون سی ؟، شاید خود مغیرہ دی اپنی بیوی ہوئے !! اصولی طور اُتے مغیرہ دے لئی اس طرح دا کیس درست کرنااس لئی سی کہ مغیرہ تے اس دے گواہاں وچ پہلے توں ھماھنگی سی ۔
وہ دیکھدے نيں کہ سیف دی روایتاں وچ ابو محجن ثقفی شراب نوشی دے جرم وچ زندان نئيں بھیجیا گیا اے بلکہ اک شعر دے جرم وچ جیل گیا اے جو اس نے شراب دے سلسلہ وچ کہیا سی ! توں آخر
سیف دی روایتاں مستشرقین دے فائدے وچ (۱)
شاید بعض مستشرقین وی اس لحاظ توں سیف دی روایتاں دے طرفدار بنے نيں کہ جو کچھ وہ
____________________
۱۔ کتاب عبدا للہ بن سبا ،ج۲ دی پہلی فصل ملاحظہ ہوئے ۔
۳٧۸ اسلام دے فوجیاں دے بارے وچ بے رحمانہ قتل عام تے قساوت قلب ورگی چیزاں سننا چاہندے سن انھاں سیف دی روایتاں وچ مشاہدہ کيتاہے کیونجے مستشرقین نے دیکھیا کہ سیف دی روایتاں وچ ذکر ہويا اے کہ خالد نے بعض جنگاں وچ تن دن تے تن رات تک اسیراں دے سر قلم کرنے دے علاوہ کوئی کم نئيں کيتا اے تے ہرگزرنے والے نوں پھڑ کر اس دا سر تن توں جدا کردا سی اگرچہ اوہ مخالف وی نہ ہو، ایہ سب قتل عام او ر انسانیت سوزرفتار صرف اس لئی انجام دیندا سی کہ خالد نے قسم کھادی سی کہ انہاں دے خون دی ندی جاری کرے !!!
مستشرقین نے دیکھیا اے کہ سیف دی روایتاں وچ اکثر جنگاں وچ مقتولین دی تعداد اک لکھ توں ودھ سی اس دے علاوہ اک ہور چیز جو سیف نے دکھادی اے اوہ ایہ اے کہ اسلام دے سپاہیاں نوں ہلاکو دی طرح بے رحم تے درندہ خصلت دکھایا اے تے اس طرح اسلامی جنگاں بشریت نوں نابودکرنے دے لئی انجام پائی نيں !!
مستشرقین نے سیف دی روایتاں وچ دیکھیا اے کہ پیغمبر خدا دی رحلت دے بعد حرمین (مکہ و مدینہ) توں باہر رہنے والے مسلمان، عام طور اُتے مرتد ہوکے دین توں خارج ہوئے نيں تے انھاں تلوار دی نوک اُتے فیر توں اسلام قبول کرنے اُتے مجبور کيتا گیا اے تے نتیجہ دے طور اُتے اسلام غنڈہ گردی تے تلوار دے ذریعہ پھیلا اے ۔
مستشرقین نے سیف دی روایتاں وچ دیکھیا اے کہ عبدا للهبن سبا نامی اک یہودی نے ایہ طاقت پیدا دی اے کہ اوہ مسلماناں دے درمیان اک ایسی سازش کرے جس دے نتیجہ وچ اصحاب رسول خدا تے آپ دے مننے والےآں نوں گمراہ کرسکے تے یہودی ایداں دے مطالب مسلماناں دے ذہناں وچ ڈالدے رہندے نيں جو انہاں دے عقائد دا حصہ نئيں سن تے اس طرح مسلماناں نوں اک دوسرے دے خون دا پیاسا بنا دے تے سب نوں خلیفہ دے قتل اُتے اکسائے تے سب مسلمان واقعات دے بارے وچ اک غیر معروف شخص دے اثر وچ قرار پاندے نيں و
۳٧۹ شائد مستشرقین نے انہاں اوصاف دے نال مسلماناں دے چہرہ نوں سیف دی روایات دے آئینہ وچ دیکھیا اے کہ اس قدر اس دے گیت گارہے نيں تے اپنے تاریخی تجزیہ و تحلیل دی بنیاد صرف سیف دی روایتاں نوں قرار دتا اے تے دوسری صحیح روایتاں دا ذکر تک نئيں کيتا اے
بحث دا نتیجہ
ہم ” فتوح“ تے ” ارتداد“ دے بارے وچ سیف دی روایتاں دی مکمل تحقیق دے دوران اس حقیقت نوں پاندے نيں کہ اس شخص دی روایتاں صدر اسلام توں بحث کرنے والی معتبر تے مستند تاریخی اورعلمی کتاباں دی نسبت گہرے تے قابل توجہ اثرات رکھدی نيں تے اس دے علاوہ سیف دی روایتاں تے دوسرےآں دی روایتاں دے درمیان تطبیق تے موازنہ دے دوران اسيں علم رجال دے دانشوراں دی اس حقیقت دی تائید کرنے اُتے مجبور ہوجاندے نيں کہ سیف جھوٹھا تے جھوٹھ گڑھنے والا سی ۰
لیکن، سیف دے زندیق ہونے دے بارے وچ جس دا دانشوراں نے سیف اُتے الزام لگایا اے اساں خدا دی مدد توں کتاب ” ۱۵۰ جعلی اصحاب “ وچ مفصل بحث و تحقیق دی اے ۔
۳۸۰ ۱٦ ۔ طبری نے اپنی تریخ وچ اس افسانہ نوں تفصیل دے نال ” سیف بن عمر تمیمی “ توں روایت کيتا اے ۔
۱٧ ۔ذہبی نے ” اسلام دی تریخ “ وچ اس افسانہ نوں ” سیف بن عمر “ دی کتاب توں ذکر کيتا اے تے طبری توں وی روایت کيتا اے ۔
۱۸ ۔ ابن ابی بکر نے ” التمہید “ وچ اس افسانہ نوں ” سیف “ دے علاوہ ابن اثیر توں وی نقل کيتا اے۔
۱۹ ۔ ابن عساکر نے ” تریخ دمشق “ وچ ” سیف بن عمر ّ“ توں روایت کيتا اے ۔
۲۰ ۔ ابن بداران نے تریخ ابن عساکر نوں خلاصہ کرکے اسنوں ” رہتل تریخ دمشق “ ناں رکھیا اے تے جو کچھ رہتل وچ ذکر کيتا اے اسنوں ابن عساکر توں نقل کيتا اے۔
۲۱ ۔ سعید افغانی نے ” عائشہ و السیاسة “ وچ طبری ، ابن عساکر ابن بدران تے ابن ابی بکر توں نقل کيتا اے ۔
اس تحقیق دے بعد واضح ہوجاندا اے کہ اک ہزار سال توں زیادہ عرصہ گزرہیا اے کہ تمام دانشور تے مؤرخین اس افسانہ نوں سیف بن عمر توں نقل کررہے نيں لہذا سیف بن عمر دی شخصیت دے بارے وچ تحقیق کرنا ضروری اے ۔
اس بنا اُتے اسلام دی تریخ دی تصنیف وچ سیف دی روایتاں دا انتہائی اہم اثر رہیا اے تے مناسب اے کہ انہاں روایتاں نوں جعل کرنےو الے (سیف بن عمر) نوں اچھی طرح پہچان لاں توں کہاس دتی روایتاں دی قدر وقیمت معلوم ہوسکے ۔
۳۸۱ ۳ عبد اللہ بن سبا دے افسانہ کوخلق کرنے والا سیف بن عمر دی زندگی دے حالات :
علم رجال دے علماء نے تیسری صدی ہجری توں دسويں صدی ہجری تک سیف بن عمر دی زندگی دے بارے وچ جو کچھ کہیا اے اس دا خلاصہ ایہ اے کہ سیف بن عمر دوسرےآں دی روایتاں وچ دخل و تصرف کرکے حدیث جعل کردا سی تے اوہ زندیق سی !!
اس نے ۱٧۰ ھء دے بعد وفات دی اے تے یادگار دے طور اُتے درج ذیل اپنی دو کتاباں چھڈی نيں :
۱ ۔ کتاب ” الفتوح و الردة “ کہ اس توں پیغمبر اسلام دی رحلت دے بعد عثمان دی خلافت تک دے واقعات اُتے بحث کيتی گئی اے ۔
۲ ۔ کتاب ” الجَمل و مَسیر عليّ و عائشة “ کہ اس وچ عثمان دے قتل تے جنگ جمل اُتے بحث و گفتگو کيتی گئی اے ۔
ایہی دو کتاباں انہاں دانشوراں وغیرہ کےلئے مآخذ بن گئیاں نيں ۔
اساں اس کتاب وچ ثابت کيتا اے کہ سیف نے بعض تاریخی حوادث تے اسلامی فتوحات دے بر خلاف واقع، بیان کيتا اے تے بعض نوں افسانہ دے طور اُتے مضحکہ خیر انداز وچ نقل کيتاہے ۔ اس نے بوہت سارے افسانوی سورماواں نوں ایداں دے خلق کيتا اے جو بعد وچ اسلامی شخصیتاں تے اصحاب پیغمبر کی
لسٹ وچ قرار پائے نيں بعض دانشوراں ، جداں ابن عبد البر نے ” الاستیعاب “ وچ ، ابن اثیر نے ” اسد الغابہ “ وچ تے ابن حجر نے ”الاصابہ “ وچ سیف دی روایتاں اُتے استناد کرکے سیف دے افسانوی سورماواں دے حالات اُتے اصحاب پیغمبر دی حیثیت توں روشنی پائی اے ۔
اس دے علاوہ جغرافیہ شناسی دیاں کتاباں دے مؤلفین جداں ” معجم البلدان “ تے ” الروض المعطار “ دے مصنفاں نے سیف دی روایتاں توں استناد کرکے ایداں دے شہراں تے اماکن کانام لے کے انہاں دی تفصیلات لکھایاں نيں کہ سیف دی روایتاں دے علاوہ انھاں کدرے نئيں پایا جاندا اے تے حقیقت وچ ا ن دا کدرے وجود ہی نئيں اے ۔
۳۸۲ ۴ اسامہ دا لشکر
سیف نے لشکر اسامہ دے بارے وچ روایت کيتی اے :
” پیغمبر خدا نے اپنی رحلت توں پہلے روم نال جنگ لڑنے دے لئی اک لشکر نوں آمادہ کيتا سی تے اسامہ نوں اس لشکر دی کمانڈری سونپی سی ، لشکر کے روانہ ہونے دے بعد حالے اس دی آخری فرد مدینہ دی خندق توں نہ گزری سی کہ پیغمبر خدا نے رحلت فرمائی ۔
اسامہ اوتھے اُتے رک گئے تے عمر نوں رسول خدا دے خلیفہ ابوبکر کے پاس بھیجیا تے انہاں توں واپس پرتن دی اجازت طلب کيتی انصار نے وی اس توں مطالبہ کيتا کہ کمانڈری نوں اسامہ توں کھو لاں تے کسی تے نوں سونپاں جدوں عمر نے مذکورہ پیغام نوں ابوبکر کے ایتھے پہنچایا ابوبکر نے اٹھیا کر عمر دی داڑھی پکڑی تے کہیا : تیری ماں تیرے ماتم وچ بیٹھے ! اسامہ نوں پیغبمر نے سپہ سالار معین فرمایا اے تے تسيں ایہ کہندے ہوئے کہ وچ ا س توں ایہ عہدہ کھو لاں ؟ اس دے بعد ابو بکر آئے تے لشکر نوں روانہ کيتا اورانھاں رخصت کردے ہوئے کہیا : چلے جاؤ توں کہ خداوند عالم توانوں قتل و طاعون دے ذریعہ نابود نہ کرے “
اساں جو معتبر روایتاں اس سلسلے وچ سیف دے علاوہ دوسرےآں توں نقل کيتی نيں ۱ انہاں دی جانچ پڑتال کرنے توں واضح ہوئے اکہ سیف نے تریخ نوں کس حد تک حقیقت دے برخلاف دکھایا اے تے اس روایت وچ کس قدر جھوٹھ تے غیر واقعی مطالب موجود نيں ۔
۳۸۳ ۵ سیف دی روایتاں وچ سقیفہ دی داستان
سقیفہ دی روداد نقل کرنے دے سلسلے وچ سیف بن عمر توں ست روایتاں نقل ہوئیاں نيں ، انہاں وچ ایويں کہندا اے :
” پیغمبر اسلام دی وفات دے د ن ، تمام مہاجرین نے کسی دعوت دے بغیر ابوبکر دی بیعت کيتی ! تے کسی نے اس دی مخالفت نئيں کيتی ، مگر اوہ جو مرتد ہوئے سن ۔ حضرت علی علیہ السلام گھر وچ بیٹھے ہوئے سن کہ خبر ملی کہ ابو بکر بیعت لینے دے لئی اٹھے نيں پس جدوں انہاں نے ایہ سنیا، صرف اک کرتاپہن کر گھرسے روانہ ہوئے تے مسجد دی طرف دوڑپئے تے ابوبکر دی بیعت کيتی ۔ اس دے بعد انہاں دا لباس لیایا گیا ،تب اوہ لباس پہن کر ابوبکر کے پاس بیٹھ گئے۔
ہور روایت کيتی اے :
ابوبکر نے اپنے خطبہ وچ کہیا: ہوشیار رہنا ! میرا اک شیطان اے جو میرے حواس خمسہ وچ ا ور میرے رگ وریشہ وچ تصرف کردا اے خبر دار رہنا، جے ایسا ہوئے تاں میرے توں اجتناب کرنا ، ایسا نہ ہوئے کہ وچ تواڈے پیراہن تے بدن توں اپنے حق وچ استفادہ کراں ۔
ان روایتاں دے علاوہ دوسری روایتاں وی حقیقت دے خلاف نقل کيتی نيں ۔
اساں چاں کہ اس سلسلہ وچ سیف دی روایتاں دی اسناد دی چھان بین دی اے اس توں معلوم ہوجاتاہے انہاں ست روایتاں وچوں چار روایتاں نوں سیف نے اپنے چار افسانےآں دے سورماواں توں نقل کيتا اے تے انہاں چار سورماواں دے ناں سیف دی روایتاں دے علاوہ اسيں کدرے نئيں پاندے ۔
اساں اس ست روایتاں دے متن دی جانچ پڑتال دے لئی ناچار ہوکے اہل سنت دیاں کتاباں توں معتبر روایتاں نقل کيتی نيں ، تے اس طرح سیف دی روایتاں وچ بہت زیادہ جھوٹھ دی موجودگی نوں ثابت کردتا اے ۔
۳۸۴ ٦ سقیفہ دی داستان صحیح روایتاں وچ :
ان روایتاں وچ ملدا اے کہ پیغمبر خدا نوں زندگی دے آخری لمحات وچ عمر نے ایہ موقع فراہم ہونے نہ دتا کہ آپ اک وصیت نامہ لکھياں ! اس نے پیغبمر دی رحلت دے بعد تلوار کھیچ لی تے کہندا سی : پیغمبر نے وفات نئيں کيتی اے ! تے جو وی ایہ کہے گا کہ آپ نے وفات دی اے ، اس دا سر قلم کرداں گا ! اس نے انہاں لفظاں دی اس قدر تکرار دی کہ ایتھے تک کہ ابوبکر آگئے تے اس وقت عمر نے اچانک خاموشی اختیاری دی جدوں کہ اہل بیت پیغمبر رسول خداکے بدن نوں غسل دینے وچ مشغول سن ، انصار سقیفہ وچ جمع ہوئے سن تاکہ سعد بن عبادہ دی بیعت کرن ، ایہ خبر جدوں ابوبکر تے عمر نوں پہنچی تووہ ابو عبیدہ تے چند دوسرے افراد دے ہمراہ سقیفہ دی طرف روانہ ہوگئے تے انصار دے نال جنگ و جدل کيتا ، نتیجہ دے طور اُتے ابوبکر کے حامی گروہ نے فتح پائی تے ابوبکر دی بیعت کيتی گئی ، اس دے بعد اسنوں مسجد النبی لے آئے تے لوکاں توں اس دے لئی بیعت لی، اس پوری مدت دے دوران پیغمبر خدا دا جنازہ آپ دے گھر وچ پيا رہیا اورآنحضرت دے اہل بیت تے انصار وچوں اک شخص دے علاوہ کوئی اوتھے اُتے موجود نہ سی سقیفہ تے مسجد النبی وچ بیعت دا کم مکمل کرنے دے بعد ایہ لوک پیغمبر خدا دے جنازہ اُتے نماز پڑھنے دے لئی حاضر ہوئے ۔ آنحضرت دا جنازہ سوموار توں منگل دی شب تک اپنے گھر وچ پيا رہیا تے منگل دی نصف شب نوں اہل بیت نے آپ دی تجہیز و تکفین دا کم انجام دتا ۔
علی علیہ السلام، اہل بیت پیغمبر ، اصحاب وچوں اک جماعت تے تمام بنی ہاشم نے ابوبکر دی بیعت نئيں کيتی تے انہاں نے پیغمبر دی بیٹی حضرت فاطمہ دے گھر وچ د ھرنا دتا، عمر چند لوکاں دے ہمراہ آئے توں کہ دھرنادینے والےآں نوں لے جاکے ابوبکر دی بیعت کرائےں ۔ لیکن علی علیہ السلام تے بنی ہاشم نے چھ مہینہ تک ابوبکر دی بیعت نئيں کيتی ، مگر پیغمبر خدا دی بیٹی دی رحلت دے بعد اس کتاب وچ ایہ تمام روداد تفصیل توں بیان ہوئے نيں ، انہاں وقائع نوں بیان کرنے دے بعد اساں بعض اصحاب جداں ابن عباس، ابوذر ، مقداد، ابو سفیان ، معاویہ ، تے عمربن خطاب دے نقطہ نظر پیش کيتے نيں تے اس دے علاوہ سعد بن عبادہ دی زندگی دے آخری ایام دے حالات دا اک خلاصہ وی بیان کيتا اے اس دے بعد فیر توں سقیفہ دے بارے وچ سیف دی روایتاں دا دوسرےآں دی صحیح روایتاں توں موازنہ کيتا اے تے نتیجہ دے طور اُتے سیف دی روایتاں دے حقیقت دے خلاف تے جھوٹھے مواقع نوں واضح کردتا اے۔
۳۸۵ سیف دی روایتاں دی چھان بین
اس تحقیق تے جانچ پڑتال دے بعد سیف دی روایتاں وچ موجود جھوٹھ دا پول کھل گیا تے مکمل طور اُتے واضح ہوگیا کہ کہ ” سیف بن عمر “ اصحاب دی زندگی دے بارے وچ ، وقت دے حکام دی خواہش تے اس زمانے دے لوکاں دے جذبات دے مطابق جو چیز کسی وی کتاب وچ نہ لکھی گئی سی ، نوں مختلف صورتاں وچ نقل کرکے اپنی روایتاں دے لئی اسناد جعل کردا سی اس کم دے نتیجہ وچ اس نے اپنے اصل مقصد یعنی اسلام دی تریخ نوں مضحکہ خیز تے برعکس دکھانے دی ضمانت فراہم دی اے تے اج صدیاں گزرنے دے بعد وی سیف دے افسانے اسلام دی تریخ دے ناں اُتے بولی زد نيں ۔
کیا حالے وی اوہ وقت نئيں آیا اے کہ اسيں اس جھوٹھ (سیف تے اس دی ورگی روایتاں) دی جڑ نوں اسلام دی تریخ توں اکھاڑ کر سُٹ داں ؟ تے تحقیق و مجاہدت دے ذریعہ پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم او رآپ دے خاندان دے خوبصورت چہرہ توں جھوٹھ دے پردےآں نوں اٹھالاں ، توں کہ اسلام دا حقیقی روپ اپنے جمال و جلال دے نال نمایاں ہوجائے ؟ یا ایہ کہ حالے وی انہاں مضحکہ خیز افسانےآں دے نال دلچسپی دکھا کراسلام دے دفاع اُتے انہاں افسانوی تے انہاں دے خالق دا دفاع کرکے ،اسلام دے حقائق نوں پھیلانے دے راستہ وچ اک وڈی رکاوٹ ایجاد کرن ؟!!
اساں خداوند عالم دی مدد توں اس کتاب دی پہلی جلد وچ حقائق اسلام نوں پہچاننے دی راہ وچ ایجاد کيتی گئی وڈی رکاوٹاں نوں دور کرنے دی کوشش کيتی اے ۔
انشا ء اللہ دوسری جلد وچ وی ايسے راستے اُتے اگے بڑھدے ہوئے اس دے پہلے حصہ وچ سیف دی انہاں روایتاں اُتے بحث و تحقیق کرن گے جنہاں دے ذریعہ اسلام نوں تلوار تے خون دا دین دسیا گیا اے۔
ہم اس حصہ وچ سیف دی انہاں فرضی اورخیالی جنگاں دی بحث و تحقیق کرن گے جنھاں اس نے تایخ اسلام وچ شامل کيتا اے ایہ جنگاں ابوبکر دی خلافت دے دوران ” مرتدین دی جنگ “ دے ناں توں مشہور ہوئیاں جداں : ابرق الربذہ دی جنگ ، زی القصہ اُتے لشکر کشی ، قبیلہ طی دا ارتداد تے انہاں نال جنگ ، ارتداد تے جنگ ام زمل ، مہرہ دے باشندےآں دا ارتداد ، عمان دے باشندےآں دا ارتداد ،اہل یمن دے نال مرتدین دی پہلی جنگ ، ارتداد تے جنگ اخابث تے یمن وچ مرتدین دی دوسری جنگ۔
۳۸٦ اسلام دی تریخ وچ چند دوسری جنگاں وی ’ فتوح اسلامی “ دے ناں اُتے درج دی گئیاں نيں کہ انہاں دی وی کوئی اصلیت یا بنیاد نئيں سی ، جداں : جنگِ سلاسل یا فتح ابلہ ، واقعہ مذار، فتح ولجہ ، فتح الیس ، فتح امغیشیا ، فتح فرات باذقلی ، جنگ حصید، جنگ مصیخ، جنگ مثنی ، جنگ زمیل اورجنگ فراض
سیف انہاں افسانوی جنگاں نوں اسلام دی تریخ وچ نشر کرکے اسلام نوں خون تے تلوار دا دین بتادینے وچ کامیاب ہويا اے جدوں کہ بحث و تحقیق دے بعد واضح ہُندا اے کہ ایہ سب داستانین جھوٹی تے افسانہ دے علاوہ کچھ نئيں سی ۔
کتاب دے دوسرے حصہ وچ ، سیف دی چند ایسی روایتاں دی تحقیقات کيتی جائے گی جو اسلام دے عقائد دی توہمات دے نال ملاوٹ دا سبب بنیاں نيں جداں:
خالد بن ولید پرزہرکے اثر نہ کرنے دی مہمل داستان ،عمر بن خطاب دے بارے وچ پیغمبر دی بشارتاں تے پیشنگوئیاں ، مسلماناں دے نعراں دی آواز توں شہر حمص دی فتح
۳۸٧ اس کتاب وچ مذکوربعض اصحاب پیغمبر دی زندگی دے حالات
اس کتاب وچ مذکور اصحاب دے اسماء :
الف: ۱ ۔ا بی بن کعب
۲ ۔ ابو الدرداء (عویمر)
۳ ۔ اسید بن حضیر
۴ ۔ ابن ام مکتوم (عمر ابن قیس)
۵ ۔ ابو ذؤیب
٦ ۔ ام مسطح
٧ ۔ اوس بن خولی
ب: ۸ ۔ براء بن عاذب
ث: ۹ ۔ ثابت بن قیس
ح: ۱۰ ۔ حباب بن منذر
خ: ۱۱ ۔ خالد بن ولید
ز: ۱۲ ۔ زبیر بن عوام
۱۳ ۔ زیاد بن لبید
۱۴ ۔ زید بن ثابت
س: ۱۵ ۔ سالم بن عبید
۱٦ ۔ سلمان محمدی
۱٧ ۔ سلمة بن سلامة
ص: ۱۸ ۔ صالح
۳۸۸ ط: ۱۹ ۔ طلحة بن عبید اللہ
ع: ۲۰ ۔ ابو الولید عبادة بن صامت
۲۱ ۔ عبد الرحمان بن عوف
۲۲ ۔ عبدا للہ بن عباس
۲۳ ۔ عمرو بن قیس
۲۴ ۔ عویم بن ساعدہ
ف: ۲۵ ۔ فضل بن عباس
ق: ۲٦ ۔ قشم بن عباس
م: ۲٧ ۔محمد بن مسلمہ
۲۸ ۔ مغیرة بن شعبہ
۲۹ ۔ مقداد بن اسود
۳۸۹ مذکورہ اصحاب دی زندگی دے حالات (حرف اول دی ترتیب سے)
۱ابی ابن کعب
ابی بن کعب قبیلہ خزرج تے انصار وچوں سی اس نے عقبہ دوم وچ شرکت کيتی اے اوتھے اُتے پیغمبر خدا دی بیعت کيتی اے اس نے غزوہ بدر تے دوسرے غزوات وچ شرکت کيتی اے پیغمبرخدا دی خدمت وچ آپ دے کاتباں تے نامہ نویساں وچ شامل سی تے خلافت عثمان دے آخری ایام وچ وفات پائی اے (۱)
۲ ابو الدرداء
اس دا ناں عویمر سی ، اس دے حالات حرفِ ” ع“ وچ بیان کيتے جاواں گے ۔
۳ اسید بن حضیر
یہ انہاں انصار وچوں اے جو بیعت عقبہ دوم وچ حاضر سی تے اس نے پیغمبر دے تمام غزوات وچ شرکت کيتی اے اورجنگ احد وچ اس نے استقامت دا مظاہرہ کيتا اے سقیفہ وچ ابو بکر دی حمایت کرنے دے سبب ابوبکر، انصار وچوں کسی اک نوں اس اُتے مقدم نئيں جاندے سن ، ۲۰ ھء یا ۲۱ ھء وچ فوت ہويا اے عمر انہاں دے جنازہ وچ پیش پیش سن (۲)
۴ ابو ذویب
اس دا ناں خویلد سی ، اوہ اک شاعر سی جو پیغمبر دے زمانے وچ مسلمان ہويا ، لیکن رسول خدا کا
____________________
۱۔ استیعاب ،ج ۱/ ۲٧ ۔۳۰ ، اصابہ ج ۱/ ص ۲۰۔ ۳۰ ۔ ۲۔استیعاب ،ج ۱/ ۳۱، اصابہ ج ۱/ ص ٦۴۔
۳۹۰ دیدار نہ کرسکا جدوں اس نے سناکہ پیغمبر خدا بیمار ہوئے نيں مدینہ دی طرف روانہ ہوئے ا، ابوبکر دی بیعت وچ حاضر سی ، فیر صحرا دی طرف چلا گیا کہیا جاندا اے کہ اوہ رومیاں نال جنگ دے دوران سرزمین روم وچ شہید ہوگیا(۱)
۵ ام مسطح
ام مسطح بن اثاثہ دا ناں سلمی سی ، اوہ ابو رہم بن مطلب بن عبد مناف دی بیٹی اے ا س دی ماں ریطہ بنت صخر تمیمی اے ، اوہ ابوبکر دی خالہ زاد بہن تھی(۲)
٦ اوس بن خولی
اوس بن خولی ، قبیلہ خزرج تے انصار وچوں سی ، غزوہ بدر تے اسکے بعد والے غزوات وچ شرکت کيتی اے عثمان دے زمانے وچ مدینہ وچ فوت ہويا اے ۳
٧ براء بن عازب
براء بن عازب انصاری دی کنیت ابو عمر سی اوہ قبیلہ اوس وچوں سی ، تے انہاں لوکاں وچوں سی کہ جنکو رسول خدا نے جنگ بدر وچ عمر کم ہونے دی وجہ توں جہاد دی اجازت نئيں دتی سی تے انھاں لُٹیا دیاتھا اس دے بعد چار غزوات وچ رسول خدا دے نال شرکت کيتی اورجنگ جمل ، صفین تے نہروان وچ علی علیہ السلام دے ہمراہ سی ، آخر وچ ساکن کوفہ ہويا اورمصعب بن زبیر دی حکومت دے دوران کوفہ
____________________
۱۔ استیعاب، ج ۲/ ٦۴٦ ، اصابہ ،ج۴/ ص ۳۸۸ وچ ایجاز مخلی ذکر ہويا اے اسد الغابہ ،ج ۵/ ۱۸۸ ،اس دی زندگی دے حالات تفصیل دے نال کتاب اغانی طبع دار الکتب ، مصر ج ٦/ ۲۴٦ ۔ ۲٧۹ وچ درج ہوئے نيں
۲۔ استیعاب ،ج ۳/ ۴٧۰ ، اصابہ، ج ۴/ ص ۴٧۲ ۳۔ استیعاب ،ج ۱/ ۴۸، اصابہ ج ۱/ ص ۱۴۵ و ص ۹۵
۳۹۱ ماں اس دنیا توں چلا گیا(۱)
۸ ثابت بن قیس انصاری
ثابت بن قیس شماس خزرجی انصاری، قبیلہ اوس وچوں سی ، اس نے غزوہ احد تے اس دے بعد والے غزوات وچ شرکت کيتی اے جنگ یمامہ وچ خالد دی کمانڈ ری وچ قتل ہويا(۲)
۹ حباب بن منذر
وہ قبیلہ انصاروچوں سی ، اس نے غزوہ بدر اورپیغمبر اسلام دے دوسرے غزوات وچ شرکت کيتی اے ، عمر دی خلافت دے د وران فوت ہويا اے (۳)
۱۰ خالد بن ولید
خالد بن ولید دی کنیت ابو سلیمان سی اوہ قریش دے قبیلہ مخزوم توں سی اس دی ماں لبابہ خزان ہلالیہ دی بیٹی تے پیغمبر دی بیوی میمونہ دی بہن سی ، دوران جاہلیت سواراں دی سرداری اس دے ذمّہ سی ، صلح حدیبیہ دے بعد اس نے مدینہ مہاجرت دی تے فتح مکہ وچ حاضر سی ، ابوبکر دی خلافت دے دوران قشون اسلامی دا کمانڈر مقرر ہويا تے اسنوں سیف اللہ کہندے سن حمص یا مدینہ وچ ۲۱ ھء یا ۲۲ ھء وچ فوت ہويا اے (۴)
۱۱ زبیر بن عوام
زبیر بن عوام قرشی اسدی ،اس دی ماں پیغمبر دی پھُپھی صفیہ سی ، کہندے نيں : زبیرنے ۱۲ سال یا
____________________
۱۔ استیعاب ،ج ۱/ ٧۴، اصابہ ،ج ۱/ ص ۱۹۹، اسد الغابہ، ج ۱/ ۲۲۹۔
۲۔ استیعاب ،ج ۱/ ۳٦۴ اصابہ، ج ۱/ ص ۲ ۳۰ ۔
۳۔ استیعاب ،ج ۱/ ۳۵۳ ، اصابہ ،ج ۱/ ص ۲ ۳۰ اسد الغابہ، ج۱/ ۳٦۴ ۔ ۴۔ استیعاب ،ج ۱/ ۴۰۵ ، اسد الغابہ، ج ۲/ ص ۹۳۔
۳۹۲ ۸ سال دی عمر وچ مکہ وچ اسلام قبول کيتاوہ انہاں افراد وچوں سن جو عثمان دے مخالف سن ، جاں ہی عثمان قتل ہوئے ، اس نے علی علیہ السلا م دی بیعت کرنے وچ پیش قدمی دی ، بیعت کرنے دے بعد عثمان دی خونخواہی دے لئی بصرہ چلا گیا جدوں دونے لشکر اک دوسرے دے آمنے سامنے صف آرا ء ہوئے تاں حضرت علی علیہ السلام نے زبیر نوں طلب کيتا تے اس توں کہیا؛ کيتا رسول خدا دی فرمائش تینوں یاد اے کہآنحضرت نے فرمایا: جے علی نال جنگ کردگے تاں تسيں ظالم قرار پاؤگے ؟
زبیر نے ایہ سن کر جنگ توں منہ موڑلیا تے واپس لُٹیا عمرو بن جزموز تمیمی اس دے پِچھے چلا گیا تے اسنوں فوراً قتل کر ڈالیا ایہ واقعہ ۳٦ ھء وچ پیش آیا تے زبیر دی عمر اس وقت ٦٦ سال یا ٦٧ سال تھی(۱)
۱۲ زیاد بن لبید
وہ قبیلہ بنی بیاضہ نال تعلق رکھدا اے ہور مہاجرین و انصار دونے وچ شمار ہُندا سی جدوں پیغمبر مکہ وچ سن زیاد بن لبید آپ دے حضور آکے آپ دے نال رہندا سی ، ایتھے تک آنحضرت نے مدینہ ہجرت فرمائی اس نے بیعت عقبہ ، غزوہ بدر تے اس دے بعد والے غزوات وچ شرکت کيتی ، خلافت معاویہ دے آغاز وچ فوت ہويا اے (۲)
۱۳ زید بن ثابت انصاری
وہ قبیلہ بنی نجار دا اک انصار سی ، بدر دے دن رسول خدا نے اسنوں کم عمرہونے دی وجہ توں لشکر
____________________
۱۔ طبری و ابن اثیر حوادث ۳٦ھء ملاحظہ ہوئے ، طبقات ابن سعد، ج ۳/ ق ۱/٧٧ ، اصابہ ج ۳/ ق ۱/٧ حرف ”ز“ صواعق المحرقہ ، باب ہشتم دے آخر اُتے خلافت علی علیہ السلام دے بیان وچ کنزل العمال جمل دے ذکر وچ کتاب فتن و العقد الفرید، ج ۳/ ۹۲ ، ۹٦ ، ۹۸ ۔ ۱۰۹ جنگ جمل دی ذکر وچ ، مسند احمد حنبل، ج ۱/ ۱۱٦۵ ، تے شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید، ج ۱/ ۵٧ ۔۵۸ )
۲۔ استیعاب ،ج ۱/ ۵۴۵، اصابہ، ج ۱/ ص ۵۴۰
۳۹۳ ماں شامل ہونے دی اجازت نئيں دتی لیکن اس نے بعد والی جنگاں وچ شرکت کيتی ، عمرو عثمان جدوں کدی مدینہ توں باہر چلے جاندے سن تاں زید بن ثابت نوں اپنا جانشین مقرر کردے سن اوہ عثمان دے نڈرطرفداراں وچوں سی تے علی علیہ السلام دی کسی وی جنگ وچ شرکت نئيں کيتی اس دی وفات دا سال معلوم نئيں اے
۱۴ سالم بن عبید اللہ شجعی
وہ اہل صفہ وچوں سی ، اپنی آخری عمر وچ کوفہ وچ رہائش کردا تھا(۱)
۱۵ سلمان فارسی
ان دی کنیت ابو عبیدا للہ سی، اوہ اصفہان یا رام ہرمز دا باشندہ سن ، مشہور اے کہ انھاں نے اک طولانی عمر دی اے اورانھاں حضرت عیسی دے بعض اولیا ء نال ملاقات کيتی توفیق حاصل ہوئی اے اک واقعہ وچ اسیر ہوئے تے انھاں مدینہ وچ اک یہودی عورت دے ہتھوں فروخت کيتا گیا ، سلمان نے اس عورت دی ملکیت وچ خود نوں خرید کر آزاد کيتا تے شرائط پورے ہونے اُتے مکمل طور اُتے آزاد ہوئے غزوہ خندق تے اس دے بعد واقع ہوئے دوسرے غزوات وچ شرکت کيتی ۔ عمر دے زمانے وچ مدائن دے گورنر مقرر ہوئے تے انھاں نے عمر دی خلافت دے اواخر یا عثمان دی خلافت دے ابتدائی دناں وچ وفات پائی(۲)
۱٦ سلمة بن سلامہ
اس دی کنیت ابو عوف سی تے قبیلہ عبدا لاشہل دے انصار وچوں سی اس دی ماں دا ناں سلمی سی تے اوہ انصار وچوں سی ، اوہ سلمة بن خالد دی بیٹی سی ، سلمة بن سلامہ نے بدر تے پیغمبر دے ہور غزوات
____________________
۱۔ استیعاب، ج ۳/ ٧۰، اصابہ، ج ۲/ ص ۵ ،اسد الغابہ، ج ۲/ ۲۴٧
۱۔ استیعاب ،ج ۲/ ۳ ۵۔۵۹، اصابہ، ج ۲/ ص ٦۰ ، اسد الغابہ، ج ۳/ ۳۳٦۔
۳۹۴ ماں شرکت کيتی اے ۔ ۱۴ ھء وچ ”جسر“ ابی عبید واقعہ وچ قتل ہويا
۱٧ صالح
وہ پیغمبر دا آزاد کیہ ہویا غلام سی اس دا ناں شقران سی ، اس نے غزوہ بدر وچ شرکت کيتی اے (۱)
۱۸ طلحہ بن عبید اللہ
ابو محمد طلحہ بن عبید اللہ قرشی تیمی ، خلیفہ اول ابوبکر دا چچیرا بھائی سی ، اس دی ماں صعبہ بنت خضرمی اہل یمن سی ، طلحہ نے غزوہ احد وچ شرکت کيتی تے ايسے جنگ وچ اس دی انگلی زخمی ہوکے مفلوج ہوئی،رسول خدا نے اسنوں زبیر دا بھائی قرار دتا سی ، اوہ انہاں افراد وچوں سی جنہاں نے عثمان دے خلاف شدید بغاوتکيتی سی جدوں عثمان قتل کردتے گئے تاں حضرت علی علیہ السلام دی بیعت کرنے وچ پیش قدمی دی ، لیکن بیعت دے بعد عثمان دی خون خواہی دے عنوان توں بصرہ روانہ ہويا، روز جمل مروان بن حکم نے اسنوں دیکھ کے کہیا: ” اس دے بعد اسيں خون خواہی دے لئی نئيں اٹھاں گے ، فیر بعد وچ اک تیر سُٹ کر اسنوں ہلاک کيتا “(۲)
۱۹ عبادة بن صامت
اس دا ناں ابو الولید عبادة بن صامت انصاری سی اس دی ماں دا ناں قرة العین سی تے اوہ عبادة بن فضلة العجلان دی بیٹی سی ۔ عبادہ اپنے قبیلہ دا سردار سی ، اس نے غزوہ بدر وچ شرکت کيتی اے تے اس کے
____________________
۱۔ استیعاب، ج ۲/ ۸۳، اصابہ ج ۲/ ص ٦۱ ، اسد الغابہ، ج ۲/ ۳۲۸
۲۔ طبقات ابن سعد ،ج ۳/ ق۱/ ۱۵٦ و ۱۸۹ ، استیعاب و اسد الغابہ، ج ۳/ ۵۹ ، اصابہ، ج ۳/ ۳۹۳ ق ۱/ از حرف ” ط“ مسعودی مروج الذہب، ج ۲/ ۱۱ ، و رہتل ابن عساکر، ج ٧/ ۸۴ ، تریخ ابن کثیر ،ج ٧/ ۲۴٧ و انساب الاشراف بلاذری ، ج ۵/ ۴۴۔ ۹۰ و الریاض النضرہ، ج ۲/ ۲۵۵ ،، عقد الفرید ، ج ۳/ ۹۲ ، ۹٦، ۹۸، ۱۰۹۔
۳۹۵ علاوہ رسول خدا دی تمام جنگاں وچ شرکت کيتی اے ۔ عمر نے اسنوں فلسطین بھیجیا توں کہ اوتھے دے باشندےآں نوں قرآن مجید تے دینی مسائل سکھائے ۔
معاویہ دے نال عبادہ دی داستاناں نيں بعض امور وچ اوہ معاویہ اُتے اعتراض کردا سی اوربعض مسائل وچ معاویہ اس دے مشورہ اُتے عمل کردا سی ، ۳۴ ھء وچ ” رملہ “ دے مقام اُتے فوت ہويا اے بعض نے کہیا اے کہ اوہ ۴۵ ھء تک زندہ تھا(۱)
۲۰ عبدا لرحمان بن عوف
اس دا ناں عبد الرحمان بن عوف قرشی زہری سی ، اس دی ماں دا ناں شفا سی تے اوہ عوف بن عبد بن حرث بن زہرہ دی بیٹی سی، اوہ عام الفیل دے دس سال بعد پیدا ہويا اے دوران جاہلیت وچ اس دا ناں عبد عمرو یا عبد الکعبہ سی ، رسول خدا نے اس دا ناں عبدالرحمان رکھیا ، ابتداء وچ اس نے حبشہ دی طرف ہجرت دی اس دے بعد مدینہ ہجرت دی ، اس نے غزوہ بدر تے ہور غزوات وچ شرکت کيتی اوہ انہاں چھ افراد وچوں اک اے جنہاں نوں عمر نے شورائے خلافت دے طور اُتے انتخاب کيتا سی ، ۳۱ ھء یا ۳۲ ھء وچ مدینہ وچ فوت ہويا تے اسنوں بقیع وچ دفن کيتا گیا ۔(۲)
۲۱ عبدا للہ ابن عباس
وہ ابن عباس دے ناں توں مشہور سن انہاں دی کنیت ابو العباس سی ، انہاں دے باپ پیغمبر خدا دے چچا
____________________
۱۔ استیعاب ،ج ۳/ ۱۰٦، اصابہ، ج ۴/ ص۲۸ ، ق ا/ از حرف ” ع“ ، طبقات ابن سعد ، ج ۳/ ق ۲/ ۹۴ مسند احمد، ج ۵/ ۳۲۹ اسد الغابہ، ج ۲/ ۳۳٦۔
۲۔استیعاب ،ج ۲/ ۳۹۵ ۔ ۳۹۰ ، اسد الغابہ ،ج ۳/ ۳۱۳ ، ۲۱٧ ، اصابہ، ج ۲/ ۴۰۸ ، ۴۱۰ ،
۳۹٦ عباس ابن عبدالمطلب سن ، ابن عباس ہجرت توں تن سال پہلے پیدا ہوئے تے جنگ جمل ، صفین ، تے نہروان وچ حضرت علی علیہ السلام دی سماں حمایت وچ شرکت کيتی اے ، حضرت علی علیہ السلام نے انھاں بصرہ دا گورنر مقرر کيتا ۔
حضرت علی علیہ السلام دی خلافت دے آخری ایام وچ انھاں نے عہدہ توں کنارہ کشی دی ، عبدا للہ بن زبیر دی خلافت دے لئی بیعت دے دناں اوہ مکہ وچ سن، ابن زبیر نے انھاں جلا وطن کرکے طائف بھیج دتا تے ٦۸ وچ اوتھے اُتے وفات پائی(۱)
۲۲ عمروبن قیس
یہ اوہی ابن مکتوم مؤذن اے اس دی ماں دا ناں عاتکہ سی اوہ عبدا للہ بن عنتکہ بن عائذمخزومی دی بیٹی اے ، اوہ مہاجرین دے طبقہ اول نال تعلق رکھدا اے ، ایتھے تک رسول خدا نے مدینہ توں باہر جاندے وقت تیرہ بار اسنوں اپنا جانشین مقرر فرمایا اے کہندے نيں سورہ ” اعمی“ وچ لفظ ” اعمی “ توں مراد ایہی ابن مکتوم اے اس نے جنگ قادسیہ وچ شرکت کيتی اے تے اوتھے اُتے شہید ہويا، بعض نے کہیا اے کہ جنگ قادسیہ دے بعد مدینہ وچ اس دنیا توں چلا گیا(۲)
۲۳ عویمر
اس دا ناں ابو الدرداء یا عامر اے ، اس دے باپ دا ناں ثعلبہ یا عبدا للہ یا زید یا عامر بن قیس بن امیةبن عامر بن عدی بن کعب بن خزرج انصاری سی عویمر بدر دے دن اسلام لیایا اے معاویہ نے
____________________
۱۔ استیعاب، ج ۲/ ۴۹۴ ۔ ۴۹۵ ، اسد الغابہ، ج ۴/ ۱۲٧ ، اصابہ، ج ۲/ ۵۱٦ ،۔
۲۔ استیعاب ،ج ۲/ ۴۹۴ ۔ ۴۹۵ ، اسد الغابہ ،ج ۴/ ۱۲٧ ، اصابہ، ج ۲/ ۵۱٦ ،
۳۹٧ اسنوں خلافت عمر دے دوران دمشق دا قاضی مقرر کيتا سی ، اوہ ۳۲ ھء وچ فوت ہويا اے (۱)
۲۴ عویم بن ساعدہ
وہ اک انصاری اے تے قبیلہ اوس نال تعلق رکھدا اے اس نے بیعت عقبہ ، جنگ بدر تے دوسری جنگاں وچ شرکت کيتی اے ، عمر دی خلافت دے دوران اس نے وفات پائی اے، عمر نے اس دی قبر اُتے بیٹھ کر کہیا: روئے زمین اُتے کوئی شخص ایہ نئيں کہہ سکدا اے کہ وچ اس قبر دے صاحب توں بہتر ہاں(۲)
۲۵ فضل بن عباس
اس دی ماں دا ناں لبابہ صغری سی اوہ حرث بن حزن ہلالیہ دی بیٹی سی ، فضل بن عباس اپنے بھائیاں توں وڈا سی تے انہاں افراد وچوں سی جنہاں نے غزوہ حنین وچ شرکت کيتی اے تے ثابت قدم رہے نيں ۔ اوہ خلافت ابوبکر یا عمر دے دوران اس دنیا توں چلا گیا اے (۳)
۲٦ قثم بن عباس
قثم بن عباس ، قیافہ دے لحاظ پیغمبر خدا توں شباہت رکھدا سی ، حضرت علی علیہ السلام دی طرف توں مکہ دا حاکم مقرر ہويا تے حضرت دی شہادت تک ايسے عہدہ اُتے قائم سی، معاویہ دے زمانے وچ سمرقند وچ شہید ہويا(۴)
____________________
۱۔ استیعاب ،ج ۳/ ۱٧۰ ، اسد الغابہ ،ج ۴/ ۱۵۹ ، اصابہ، ج ۵/ ق۱/۴٦ ۔
۲۔ استیعاب، ج ۳/ ۱٧۰ ، اسد الغابہ، ج ۴/ ۱۵۸ ، اصابہ ،ج ۵/ ق۱/۴۵ ۔
۳۔ استیعاب ،ج ۳/ ۲۰۲ ، اسد الغابہ ،ج ۴/ ۱۸۴ ، اصابہ، ج ۵/ ۴٦ ۔
۴۔ استیعاب ،ج ۲/ ۲٦۲،، اسد الغابہ، ج ۴/ ۱۹٧ ، اصابہ، ج ۳/ ۲۱۸ )
۳۹۸ ۲٧ محمد بن مسلمہ
وہ قبیلہ اوس دا اک انصاری سی اس نے غزوہ بدر تے ہور غزوات وچ شرکت کيتی اے اوہ انہاں افراد وچوں سی جنہاں نے حضرت علی علیہ السلام دی بیعت نئيں کيتی اے ۔ ۴۳ ھ ء یا ۴٦ ھء وچ فوت ہويا اے (۱)
۲۸ مغیرة بن شعبہ
مغیرہ بن شعبہ ثقفی دی ماں خاندان نصر بن معاویہ توں سی ، مغیرہ نے غزوہ خندق دے سال اسلام قبول کيتا تے مدینہ آیا ، صلح حدیبیہ وچ شرکت کيتی رسول خدا نے اسنوں قبیلہ ثقیف دے بتاں نوں توڑنے دے لئی ابو سفیان دے ہمراہ طائف روانہ کيتا سی اس نے جنگ یرموک وچ شرکت کيتی اے تے اوتھے اُتے اس دی اکھ زخمی ہوئی ۔
خلافت عمر دے زمانے وچ اس دی طرف توں بصر دا حاکم مقرر ہويا ، جدوں کچھ لوکاں نے عمر دے پاس شہادت دتی کہ مغیرہ مرتکب زنا ہويا اے تاں اسنوں بصرہ دی حکمرانی توں معزول کيتا گیا ، اس دے بعد اسنوں کوفہ دا حاکم معین کردتا گیا معاویہ دے زمانہ وچ دوبارہ کوفہ دا حاکم مقرر ہويا ۵۰ ھ تک ايسے منصب اُتے برقرار سی کہ فوت ہوگیا کہندے نيں اس دی تن سو تے اک قول دے مطابق اک ہزار بیویاں سن(۲)
____________________
۱۔ استیعاب ،ج ۳/ ۲۱٦ ، اسد الغابہ، ج ۴/ ۲۳۰ ، اصابہ، ج ۳/۳٦۳۔
۲۔ استیعاب ،ج ۳/ ۴۵۳ ، اسد الغابہ، ج ۴/ ۴۰۹، اصابہ ،ج ۳/ ۴۳۳۔ ۴۳۴۔
۳۹۹ ۲۹ مقداد بن اسود
وہ قبیلہ کندہ توں نيں تے عمرو بن ثعلبہ بہرانی دے فرزندہاں کہندے نيں کہ اپنے قبیلہ وچ انہاں اُتے قتل دا الزام لگ گیا تے قبیلہ کندہ دی طرف مہاجرت دی تے اس قبیلہ دے نال عہد و پیمان بنھیا زیادہ وقت نہ گزریا سی کہ انہاں دے تے قبیلہ کندہ دے اک شخص دے درمیان اختلاف تے جھگڑا پیدا ہويا مقداد نے کندی دی ٹانگاں اُتے اک تلوار مار دے مکہ دی طرف فرار کر گئے تے اسود بن عبد یغوث زہری توں دوستی دا عہد و پیمان بنھیا، اسود نے انھاں منہ بولا بیٹا بنالیا، ايسے لئے انھاں مقداد بن اسود کہندے نيں مقداد اسلام دے اعتبار توں سابقین وچوں سن انھاں نے پہلے حبشہ ہجرت دی اس دے بعد مدینہ ہجرت دی ۔
جب مدینہ وچ آیة نازل ہوئی کہ ہر اک نوں اس دے باپ توں پکاریا جائے تاں مقداد نوں وی مقداد بن عمر پکارنے لگے ، رسول خدا نے فرمایا: خداوند عالم نے مینوں اپنے اصحاب وچوں چار افراد دی دوستی دا حکم فرمایا اے تے مینوں خبر دتی اے کہ اوہ (خدا) انھاں دوست رکھدا اے
آپ توں سوال کيتا گیا : اوہ چار افراد کون نيں ؟
آپ نے فرمایا: علی علیہ السلام، مقداد ، سلمان تے ابوذر ، مقداد نے ۳۳ ھء وچ وفات دی تے انھاں بقیع وچ دفن کيتا گیا ۔(۱)
____________________
۱۔ استیعاب، ج ۳/ ۴۵۳ ، اسد الغابہ، ج ۴/ ۴۰۹، اصابہ، ج ۳/ ۴۳۳، ۴۳۴۔