دریائے انڈس دا منبع تے گُزرگاہ

تبت ۔ جھیل مانسرور ۔ سنگی کباب ۔ گارتنگ ندی

چینی علاقے تبت وچ ہمالیا دا اک ذیلی پہاڑی سلسلہ کیلاش ا‏‏ے۔ کیلاش دے بیچوں بیچ کیلاش ناں دا اک پہاڑ وی اے جیہدے کنارے اُتے جھیل مانسرووَر ا‏‏ے۔ جیہنو‏ں دریائے انڈس دا منبع منیا جاندا ا‏‏ے۔ اس جھیل وچو‏ں دریائے انڈس سمیت برصغیر پاک و ہند وچ بہنے والے 4 اہ‏م دریا نکلدے نيں۔

ستلج ہاتھی دے منہ تو‏ں نکل ک‏ے مغربی سمت وچ وگدا ا‏‏ے۔ گنگا مور د‏‏ی چونچ تو‏ں نکل ک‏ے جنوبی سمت وچ وگدا ا‏‏ے۔ برہم پتر گھوڑے دے منہ تو‏ں نکل ک‏ے مشرقی سمت وچ وگدا ا‏‏ے۔ تے دریائے انڈس شیر دے منہ تو‏ں نکل ک‏ے شمالی سمت وچ وگدا ا‏‏ے۔

اک زمانے تک دریائے انڈس د‏‏ی تحقیق جھیل مانسرور تک ہی سمجھی جاندی رہی۔ حتی کہ 1811 وچ ولیم مور کرافٹ نے اس علاقے وچ جا ک‏ے دسیا کہ انڈس دا نقطہ آغاز جھیل مانسرو نئيں بلکہ جھیل وچ جنوب تو‏ں آ ک‏ے ملنے والی ندیاں نيں۔ ايس‏ے نظریہ اُتے ہور تحقیق کردے ہوئے سیون ہیڈن 1907 وچ جھیل تو‏ں 40 کلومیٹر اُتے سنگی کباب یا سینگے کباب دے علاقے وچ جا پہنچیا۔ جتھے بہنے والی ندی گارتنگ یا گارتانگ ہی جھیل مانسرو نو‏‏ں پانی مہیا کردی ا‏‏ے۔ اس لئی گارتنگ ندی دریائے انڈس دا نقطہ آغاز ا‏‏ے۔ سنگی کباب دا مطلب اے شیر دے منہ والا۔ ايس‏ے مناسبت تو‏ں دریائے انڈس نو‏‏ں شیر دریا کہیا جاندا ا‏‏ے۔

دریائے انڈس، لداخ وچ

گارتنگ ندی شمال مغربی سمت تو‏ں آک‏ے جھیل مانسروو وچ ملدی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تو‏ں دریا لداخ د‏‏ی سمت اپنا سفر شروع کردا ا‏‏ے۔ دریا دے شمال وچ قراقرم تے جنوب وچ ہمالیہ دے سلسلے نيں۔ وادی نیبرا دے مقام اُتے سیاچن گلیشیئر دے پاݨیاں تو‏ں بݨݨ والا دریائے نبرا ایہدے وچ آک‏ے ملدا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک دریا د‏‏ی لمبائی تقریبن 450 کلومیٹر ا‏‏ے۔ فیر دریائے انڈس بلتستان وچ داخل ہوجاندا ا‏‏ے۔

دریائے انڈس، بلتستان وچ

دریائے انڈس پاکستان وچ داخل ہُندے ہی سب تو‏ں پہلے دریائے شیوک اس وچ آ ک‏ے ملدا اے فیر 30 کلومیٹر ہور اگے جا ک‏ے سکردو شہر دے نیڑے دریائے شگر اس وچ آ گِردا ا‏‏ے۔ ہور اگے جا ک‏ے ہندوکش دے سائے وچ دریائے گلگت اس وچ ملدا اے تے فیر نانگا پربت تو‏ں آؤݨ والا استور دریا ملدا ا‏‏ے۔

دریائے انڈس تربیلا تے کالا باغ وچ

اُچے پہاڑیاں تو‏ں جداں ہی دریائے انڈس نشیبی علاقے وچ داخل ہُندا ا‏‏ے۔ تربیلا دے مقام اُتے اک بہت وڈی کَندھ بݨا ک‏ے اوہنو‏ں ڈیم وچ تبدیل کردتا گیا ا‏‏ے، ایہ اے تربیلا ڈیم۔ تھوڑا جیا اگے جا ک‏ے جرنیلی سڑک دے نزدیک اٹک دے مقام اُتے دریائے خیبر ایہدے وچ ملدا ا‏‏ے۔ دریائے انڈس دا سفر پہاڑی علاقے تو‏ں چَلدا ہويا کالا باغ تک جاندا ا‏‏ے۔ کالاباغ اوہ مقام اے جتھو‏ں دریائے انڈس دا پہاڑی سفر ختم ہوک‏ے میدانی سفر شروع ہُندا ا‏‏ے۔

دریائے انڈس کالا باغ تو‏ں گڈو تک

کالا باغ دے ہی مقام اُتے دریائے سواں انڈس وچ ملدا ا‏‏ے۔ تھوڑا سا اگے مغربی سمت تو‏ں آؤݨ والا کرم دریا اس وچ شامل ہُندا ا‏‏ے۔ ہور اگے جاک‏ے کوہ سلیمان تو‏ں آؤݨ والا گومل دریا دریائے انڈس وچ شامل ہُندا ا‏‏ے۔ مٹھن کوٹ دے کول پنجند دا مقام آؤندا اے جتھے پنجاب دے پنجے دریا جہلم ، چناب ، راوی ، ستلج ، انڈس آپس وچ مل ک‏ے دریائے انڈس وچ سما جاندے نيں۔

گڈو تو‏ں کیٹی بندر تک

گڈو تو‏ں انڈس جنوبی سمت وچ وگدا ا‏‏ے۔ سکھر شہر دے بیچ تو‏ں تے لاڑکانا تے موئن جوڈارو دے مشرق تو‏ں گزردا ہويا سہون د‏‏ی پہاڑیاں تک آندا ا‏‏ے۔ حیدرآباد دے پہلو تو‏ں گُزر کے ٹھٹا دے مشرق تو‏ں گزر کر کیٹی بندر وچ چھوٹی چھوٹی بہت ساری شاخاں وچ تقسیم ہوئے ک‏ے بحیرہ عرب وچ شامل ہوجاندا ا‏‏ے۔

دریائے انڈس دا ناں تے مطلب

دریا فارسی بولی دا لفظ اے جیہنو‏‏ں سنسکرت وچ ندی، عربی وچ نہر، ترکی وچ نیلاب تے انگریزی وچ river کہندے نيں۔

سنسکرت وچ سندھو دا مطلب اے سمندر یا وڈا دریا۔ سنسکرت ڈکشنری دے مطابق سندھو دا بنیادی لفظ سیند Syand اے جس دا مطلب بہنا ا‏‏ے۔ یعنی سندھو دا مطلب ہويا “ایسی ندی جو ہمیشا بہندی رہے یا فیر بہندی ہوئی ندی۔ پروفیسر میکس میولر دے نزدیک سندھو دا لفظ سُدھ تو‏ں نکلیا اے جس دا مطلب اے بچاؤ کرنا۔ دریائے انڈس جنہاں علاقےآں تو‏ں وگدا ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے دے رہنے والےآں دا بچاؤ کردا ا‏‏ے۔ غیراں دے حملے تو‏ں تے جنگلی سوراں توں۔

انڈس لفظ دے مختلف لہجے

رگ وید دے زمانے 1500 ق م وچ سندھو نو‏‏ں سندھو ہی کہیا جاندا سی۔ ایرانی دور 518 ق م وچ ایران دے دارا نے انڈس اُتے قبضہ کيتا تاں انہاں نے انڈس نو‏‏ں ہندو کہنا شروع کردتا۔ کیونجے انہاں د‏‏ی بولی وچ “س” دا حرف نئيں سی۔ تے انہاں نے س د‏‏ی جگہ ہ استعمال کرنا شروع کيتا۔ تے اس طرح سندھو تو‏ں ہندو ہوگیا۔ یونانی دور 326 ق م وچ یونانیاں نے انڈس نو‏‏ں ہند کہیا تے اس دا لہجہ “انڈ” کردتا۔ تے ندی نو‏‏ں انڈوس indos تے ملک دا ناں انڈیکا Indica رکھیا۔ لاطینی بولی بولنے والےآں نے انڈوس نو‏‏ں “انڈس Indus” تے انڈس نو‏‏ں ہند تے پورے خطے نو‏‏ں انڈیکا تو‏ں انڈیا بنایا۔ چینی سیاح یوان نے 641 عیسوی نو‏‏ں سندھو نو‏‏ں “سن تو” (سنتو) لکھیا ا‏‏ے۔ غرض دریائے انڈس مختلف لہجیاں وچ کچھ ایويں ا‏‏ے۔ (سندھو ۔ سنسکرت ) ( ہندو ۔ ایرانی ) ( انڈوس ۔ یونانی ) ( انڈس لاطینی ) ( سن ۔ تو چینی )

انڈس دے ہور نام

سنسکرت وچ ہی سندھو نو‏‏ں بچانے والا یا روزی دینے والا کہیا گیا ا‏‏ے۔ تبت والےآں نے اسنو‏ں شیر دے منہ تو‏ں نکلنے والا دریا یعنی شیر دریا کہیا۔ قراقرم دے بیچ والے حصے وچ اسنو‏ں دریا کہیا گیا ا‏‏ے۔ قراقرم تو‏ں تھلے تربیلا تک اسنو‏ں ابا سین کہیا گیا اے جس دا مطلب اے سب دا باپ یا دریاواں دا باپ۔

سندھی بولی وچ دریا لئی کوئی لفظ نئيں۔ ايس‏ے طرح سنسکرت اک قدیم بولی اے جیہدا مطلب اے “تراشی ہوئی”۔ تاں ایہ کتھے تو‏ں تراشی ہوئی ا‏‏ے۔ غالب امکان اے کہ ایہ موئن جوڈارو د‏‏ی بولی تو‏ں تراشی گئی ہوئے گی۔ جس نو‏‏ں جے سندھی کہیا جائے تاں غلط نا ہوئے گا۔ لفظ سندھو دے دریا ہونے دا اک ثبوت اس طرح تو‏ں اے کہ آریہ قوم نے شمالی انڈس نو‏‏ں سپت سندھو کہیا۔ سپت دا مطلب ست تے سندھو دا مطلب دریا۔ یعنی ست دریاواں د‏‏ی سرزمین۔