مقبرہ ہمایوں دی اساری کلا
ہندستان وچ مغل دور عمارت اساری کلا کرکے خاص روپ وچ جانیا جاندا اے۔ بابر توں لے کے اورنگزیب تک ایہناں مغل بادشاہاں نے اپنے کم دور دوران بھارت وچ کئیاں ہی بے مثال عمارتاں دی اساری کروائی۔ ایہناں وچوں شاہ جہاں دور نوں عمارت اساری کلا دے میدان وچ سنہری دور وجوں وی جانیا جاندا اے۔ دلی دا لال قلعہ، آگرے دا لال قلعہ، تاج محل، جامع مسجد، ہمایوں دا مقبرہ مغل دور دیاں بے مثال عمارتاں وجوں جانیاں جاندیاں ہن۔
ہمایوں دا مقبرہ[سودھو]
نصیرالدین محمد ہمایوں (1508–1556 عیسوی) دا مقبرہ عمارتاساری کلا دا بے مثال نمونہ اے۔ ایہہ مقبرہ متھرا روڈ اُتے لودھی روڈ دے نال بنے چوراہے دے نیڑے واقع اے۔ اس مقبرے وچ داخل ہون لئی سبھ توں پہلاں بو-ہلیما گیٹ وچوں دی گزرنا پیندا اے۔ بو-ہلیما دروازہ پار کرن اپرنت ہمایوں دے مقبرے دا مکھ دوار مغربی دروازہ آؤندا اے۔ ایہہ دروازہ 16 میٹر اچا اے، جس نوں پار کرن اپرنت مکھ مقبرے والے بغیچے وچ داخل ہویا جا سکدا اے۔
بابر دی پتری گلبدن بیگم (1523–1603) ولوں لکھے گئے ہمایوں ناما دے مطابق 'نصیرالدین محمد ہمایوں نے 1533 عیسوی نوں اک خوبصورت شہر وساؤن دا حکم دتا اتے اس شہر دا ناں دین پناہ (ایمان دا آسرا) رکھیا گیا۔ ہمایوں وچ اک پیدائشی گن ایہہ سی کہ اوہ کسے وی انسان اُتے بھروسہ کر لیندا سی اتے اوہ نیک دل بادشاہ سی اتے اس وچ سنتاں والے گن سن۔ ہمایوں نے اپنے جیون وچ کوئی وی وعدہ توڑیا نہیں سی۔' ہمایوں ولوں اس شہر نوں وساؤن دا سپنا بہت چر پہلاں دا سی کہ اک اس طرحاں دا شہر وسایا جاوے، جس وچ اچی چاردیواری، برج اتے محل ہون اتے ایہناں دے چار-چپھیرے ہرے-بھرے باغ-باغیچے ہون اتے اس شہر وچ ودوان لوک وسن۔ دلی سلطنت (غلام راجٹبر) دے ویلے ایہہ زمین کلوکھیری دے قلعے دے ماتحت آؤندی سی اتے نصیرالدین دے پتر کیکباد دا راجگڑھ ہویا کردا سی۔ مغلاں دی حکمرانی دور دے ویلے ایہہ علاقہ مغلاں دے ماتحت آ گیا۔ اس طرحاں ہمایوں دے مقبرے وچ اوہ ہی چار باغ سٹائل اے، جس نے مستقبل وچ تاج محل ورگے عمارتنوں جم دتا۔
مقبرے دی اساری کلا[سودھو]
اس مقبرے نوں بنواؤن لئی افغانستان دے شہر ہرات توں سعید محمد غیاث نوں اچیچے طور اُتے بلایا گیا سی۔ اس توں علاوہ ہزاراں فارسی اتے بھارتی کاریگراں نے اس مقبرے نوں بناؤن وچ یوگدان پایا۔ آئین اکبری مطابق 'ہمایوں دے مقبرے دا اساری کم بیگا بیگم جاں حاجی بیگم نے مکہ توں حج کرن توں بعد شروع کروایا سی اتے ہمایوں دی موت توں بعد حاجی بیگم نوں بہت دکھّ ہویا سی، جس کرکے اس نے اپنی زندگی دے رہندے سال اس یادگار نوں بناؤن وچ ہی گزار دتے سن۔' حاجی بیگم ہمایوں دی پہلی بیوی سی اتے دوجی بیوی حمیدا بانو سی۔ حمیدا بانو دا اس مقبرے دا کم مکمل کرن وچ برابر دا یوگدان سی۔ سن 1565 عیسوی وچ اس مقبرے نوں بنوا کے تیار کیتا گیا۔ سبھ توں پہلاں ہمایوں دی موت توں بعد اس دے سریر نوں دفن کرن لئی پرانے قلعے وچ لجایا گیا۔
اس توں بعد خنجر بیگ ولوں ہمایوں دے سریر نوں سرہند شہر وچ لیاندا گیا۔ ایہہ اس لئی کیتا گیا، کیونکہ اس ویلے ہندو راج سی اتے راجا ہیمو دے ماتحت سی۔ ہمایوں دے مرتک سریر نال چھیڑچھاڑ نہ کر دین دی وجہ کرکے مرتک سریر نوں وکھ-وکھ تھاواں اُتے رکھیا گیا سی۔ اس مقبرے دی زمین توں اچائی 50 میٹر دے قریب اے۔ اس دا تامبے دا بنیا ہویا سکھر ہی 6 میٹر دے قریب لمبا اے۔ مقبرے دا کل رقبہ 4000 ہزار مربع میٹر دے قریب اے۔ مقبرے نوں بناؤن لئی مضبوط بھورے رنگ دے پتھر دا استعمال کیتا گیا اے۔ بعد وچ اس نوں خوبصورت لال بلوآ پتھر اتے سنگمرمر نال ڈھکیا گیا اے۔ اس مقبرے لئی سنگمرمر راجستھان توں اتے لال پتھر آگرہ توں یمنا دریا دے رستے دلی لیاندا گیا سی اتے ایہہ مقبرہ پورے اٹھ سالاں وچ بن کے تیار ہویا سی۔ اس مقبرے دے بنن نال ہی بھارت وچ چار باغ سٹائل دا آغاز ہویا سی۔ اس مقبرے دی عمارتاساری کلا نوں دیکھدے ہوئے سن 1993ء وچ یونیسکو نے اس نوں عالمی وراثت دی لسٹ وچ شامل کر لیا سی۔
مقبرے اندر دفنائے مغل خاندانی میمبر[سودھو]
ہمایوں دے مقبرے وچ ہمایوں دی قبر توں علاوہ اس دی بیگم حمیدہ بانو دی قبر، شاہ جہاں دے وڈے پتر دارا شکوہ دی قبر، مغل بادشاہ فرخ سیر دی قبر، مغل بادشاہ جہاندر شاہ دی قبر، مغل بادشاہ عالم گیر دوجا،رفیع الدرجات، رفعی الدولت دی قبر اتے اس ویلے دے کئی درباری سیاسی آگوآں دیاں قبراں وی موجود ہن۔ مغل پروار دے 160 توں وی زیادہ خاندانی میمبر اس مقبرے دے ہیٹھاں والے حصہ وچ دفن ہن۔ دیکھیا جاوے تاں ہمایوں دا مقبرہ بابر دے کابل وچلے مقبرے توں وکھ اے۔ پر اک خاص گل ایہہ سی کہ بابر توں بعد مغل بادشاہاں نوں باغاں وچ بنے مقبریاں وچ دفناؤن دی پرمپرا شروع ہو گئی۔
مقبرے دی چاردیواری اندر ہور یادگار[سودھو]
مکھ مقبرے دی چاردیواری توں باہر مکھ مقبرہ بو حلیمہ دا اے اتے اس دے چار-چپھیرے باغ-باغیچے ہن۔ اس توں بعد آؤندی اے عرب سرائے، جس نوں حمیدا بانو نے مقبرے بناؤن والے کاریگراں دے رہن لئی بنایا سی۔ اسے احاطے وچ ہی اک افسروالا مقبرہ وی بنیا ہویا اے، جو اکبر نے اپنے اک نواب لئی تیار کروایا سی۔ اس پروار دا شاہی نائی دا مقبرہ وی اس مقبرے دے احاطے دے اندر ہی واقع اے۔
ہمایوں دے مقبرے دے مغربی دوار والے پاسے ہور وی کئی یادگار ہن، جنہاں وچ اس ویلے دا مکھ مقبرہ عیسیٰ خان نیازی دا مقبرہ اے، جو مکھ مقبرے توں وی 20 کو سال پہلاں ہی بنایا گیا سی۔ عیسیٰ خاں شیر شاہ سوری دی حکمرانی دور وچ اک افغان نواب سی۔ ایہہ مقبرہ عیسیٰ خان نیازی نے اپنے جیون دور وچ ہی بنا دتا سی، جو بعد وچ اس دے سارے پروار دے کم آیا۔ عیسیٰ خاں دے مقبرے دے پچھم والے پاسے اک مسجد اے۔
اس مقبرے نوں یمنا دریا دے کنارے اتے حضرت نظام الدین دی درگاہ دے نزدیک بناؤنا مغل حکمراناں دی اس صوفی سنت نال نیڑتا دسی جاندی اے، کیونکہ حضرت نظام الدین دلی دے مہان صوفی سنت سن، اس لئی اس ویلے اس مقبرے نوں بناؤن لئی حضرت نظام الدین دی درگاہ دے نیڑے ہی اس لئی جگہ دی چون کیتی گئی سی۔
اس مقبرے نوں دیکھن لئی وکھ-وکھ راجاں اتے دیساں توں سیلانی ہر روز سینکڑیاں دی گنتی وچ آؤندے ہن۔ اندر جان دی داخلہ فیس 30 روپئے متعلق انسان اے۔ سچ مچّ ہی اس مقبرے دی انوکھی سٹائل دیکھ کے اس ویلے دی کاریگری دی داد دینی بندی اے۔